Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 7.djvu/119

մագնիսական դաշտի ${\vec {H}}$ լարվածությանը՝ ${\vec {I}}=x{\vec {H}}$ ($x$-ն մագնիսական ընկալունակությունն է): Նյութերն ըստ մագնիսական հատկությունների կարելի է բաժանել դիամագնիսների, պարամագնիսների և մագնիսակարգավորված նյութերի: Դիամագնիսներ են կոչվում այն նյութերը, որոնց $x<0$ և, որպես կանոն, բացարձակ արժեքով չի անցնում $10^{-6}$-ից: Այդ նյութերի տիպիկ ներկայացուցիչներն են իներտ գազերը, օրգանական միացություններից շատերը և որոշ մետաղներ: Տես նաև Դիամագնիսականություն: Պարամագնիսներին են պատկանում այն նյութերը, որոնց մագնիսական ընկալունակությունը դրական է և ունի $10^{-3}-10^{-6}$ կարգի մեծություն: Պարամագնիսներ են $O_{2}$ և $NO$ գազերը, հազվագյուտ հողային տարրերի աղերը, անցումային մետաղների գոլորշիները ևն: Տես նաև Պարամագնիսականություն:
Մագնիսակարգավորված նյութերում էլեկտրաստատիկ բնույթի ներքին փոխազդեցությունների հետևանքով, առանց արտաքին դաշտի կիրառության, առանձին մասնիկների մագնիսական մոմենտները դասավորվում են խիստ կարգով: Մագնիսակարգավորված նյութեր են՝ 1. ֆեռոմագնիսները, որոնցում փոխանակային փոխազդեցությունը բոլոր մասնիկների մագնիսական մոմենտները կողմնորոշում է միմյանց զուգահեռ: Նրանց մագնիսական ընկալունակությունն ունի շատ մեծ արժեքներ: Ֆեռոմագնիսներին են պատկանում $Fe$-ը, $Co$-ը, $Ni$-ը, հազվագյուտ հողային տարրերի մի մասը, բազմաթիվ համաձուլվածքներ և միացություններ: Այդ նյութերի հիմնական առանձնահատկությունը ցածր ջերմաստիճանում սպոնտան (ինքնաբերաբար) մագնիսացումն է, որն անհետանում է այդ նյութերից յուրաքանչյուրի համար բնորոշ ջերմաստիճանում՝ Կյուրիի կետում: Տես նաև Ֆեռոմագնիսականություն: 2. Հակաֆեռոմագնիսները, որոնցում փոխանակային փոխազդեցությունը հարևան ատոմների մագնիսական մոմենտները դասավորում է իրար հակազուգահեռ: Հակաֆեռոմագնիսների մագնիսական կառուցվածքը կարելի է ներկայացնել իրար մեջ հագցված երկու և ավելի ֆեռոմագնիսական ենթավանդակների տեսքով, այնպես, որ նրանց մագնիսական մոմենտները փոխադարձաբար կոմպենսացվում են: Այդպիսի նյութերը չունեն սպոնտան մոմենտ, իսկ նրանց ընկալունակությունը էապես կախված է չափման ուղղությունից: Այսպես կոչված, Նեելի ջերմաստիճանից բարձր ջերմաստիճանում հակաֆեռոմագնիսներում կարգավորված կառուցվածքը խախտվում է, և նրանք դրսևորում են իրենց որպես պարամագնիսներ: Հակաֆեռոմագնիսներ են $Mn$-ի, $Cr$-ի բյուրեղները, հազվագյուտ հողային տարրերի մի մասը և անցումային տարրերի բազմաթիվ միացություններ: Տես նաև Հակաֆեռոմագնիսականություն: 3. Ֆեռիմագնիսները կամ չկոմպենսացված հակաֆեռոմագնիսները, որոնց մագնիսական կառուցվածքը, ինչպես հակաֆեռոմագնիսներինը, կարելի է ներկայացնել իրար մեջ հագցված ֆեռոմագնիսական ենթավանդակներ ի տեսքով: Բայց սրանցում մագնիսական մոմենտները լրիվ կոմպենսացված չեն: Ֆեռիմագնիսներն ունեն սպոնտան մոմենտ և հիմնականում դրսևորում են իրենց ինչպես ֆեռոմագնիսական մետաղներ, միայն այն տարբերությամբ, որ գործնականում նրանք բոլորն էլ կիսահաղորդիչներ կամ դիէլեկտրիկներ են: Ֆեռիմագնիսներ են շպինելի, նռնաքարի կառուցվածքով ֆերիտները, օրթոֆերիտները ևն: Մագնիսակարգավորված նյութերին են պատկանում նաև թույլ ֆեռոմագնիսները, որոնցում ենթավանդակների մագնիսական մոմենտների ոչ լրիվ կոմպենսացումը պայմանավորված է հարևան ատոմների մագնիսական մոմենտների ուղղությունների հակազուգահեռության փոքր խախտումներով: Այդ տեսակի նյութեր են հեմատիտը՝ $\alpha -Fe_{2}O_{3}$, օրթոֆերիտները, մի շարք մետաղների կարբոնատներ ևն:
Մ. լայն կիրառություն է գտել ժամանակակից գիտության և տեխնիկայի բազմազան բնագավառներում: Մեր օրերում նյութի մագնիսական հատկությունների ուսումնասիրման հիման վրա հաջողվել է ստեղծել նոր տեսակի մագնիսական նյութեր, որոնք օգտագործվում են էլեկտրատեխնիկայում, ռադիոտեխնիկայում և ավտոմատիկայում: Նյութի մագնիսական հատկությունների ուսումնասիրման համար մշակված հզոր մեթոդները հնարավորություն են տվել ստանալու որակապես նոր տեղեկություններ ատոմական մակարդակով տեղի ունեցող փոխազդեցությունների մասին: Էլեկտրոնային պարամագնիսական ռեզոնանսի, միջուկային մագնիսական ռեզոնանսի մեթոդները, Մյոսբաուերի էֆեկտը լայն կիրառություն ունեն պինդ մարմնի ֆիզիկայում, քիմիայում, կենսաբանության և բժշկության մեջ:
Գրկ. Маттис Д., Теория магнетизма. Введение в изучение кооперативных явлений, пер. с англ., М., 1967; Вонсовский С. В., Магнетизм, М., 1971.Ս. Մնացականյան ՄԱԳՆԻՍԱԿԱՌՈՒՑՎԱԾՔԱՅԻՆ ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆ, մետաղից կամ մետաղական համաձուլվածքից պատրաստված կիսաֆաբրիկատների և շինվածքների կառուցվածքի հետազոտման ու հսկման եղանակների համախումբ: Հիմնված է ֆեռոմագնիսական նյութի մագնիսական բնութագրերի և կառուցվածքի միջև եղած կապի օգտագործման վրա: Գլխավորապես կիրառվում է ջերմամշակումից հետո պողպատի և թուջի մեխանիկական հատկություններն ու կառուցվածքը որոշելու համար: Լայն գործածություն ունեն ինդուկցիոն դիֆերենցիալ սխեմայով աշխատող սարքերը, որոնց օգնությամբ փորձարկվող պողպատե դետալի մագնիսական հատկությունները համեմատվում են իբրև էտալոն ընդունված նորմալ կառուցվածքով դետալի մագնիսական հատկությունների հետ: Այդ սարքերի անսխալ աշխատանքի անհրաժեշտ պայմանը փորձարկվող նմուշների ձևի ու չափերի անփոփոխ լինելն է, մի բան, որ պարտադիր չէ կոերցիտիվ ուժի համեմատական չափման սկզբունքով աշխատող սարքերի համար: Մետաղի տեքստուրայի հետազոտությունը հիմնված է մագնիսական հատկությունների անիզոտրոպության և տեքստուրայի կապի վրա: Մագնիսական անիզոտրոպությունը կարող է չափվել սովորական բալիստիկ մեթոդով կամ, այսպես կոչված, մագնիսական ուժաչափի մեթոդով, որը հիմնականում կիրառվում է գլոցվածքի տեքստուրայի հետազոտման համար: Կարծր համաձուլվածքներում տեղի ունեցող ֆազային փոխակերպումների հետ կապված պրոցեսներն ուսումնասիրելիս օգտվում են նմուշի հագեցման մագնիսացվածության չափման մեթոդից: Եթե նախապես հայտնի է յուրաքանչյուր ֆազի հագեցման մագնիսացվածոլթյունը, կարելի է որոշել նաև ֆազերի քանակական հարաբերակցությունը: Մ. վ. կիրառվում է նաև գունավոր մետաղների համաձուլվածքներում ֆեռոմագնիսական մասնիկների առկայության ստուգման, ապարներում ֆեռոմագնիսական բաղադրիչների հայտնաբերման, պարա- և դիամագնիսական միացությունների քիմիական բաղադրության հետազոտման համար (տես Մագնիսաքիմիա):
ՍԱԳՆԻՍԱՀԵՏԱԽՈՒԶՈՒԹՅՈՒՆ, հետախուզության երկրաֆիգիկական մեթոդ, հիմնված է ապարների մագնիսական հատկությունների տարբերության վրա: Կիրառվում է երկրաբանական հետազոտությունների բոլոր փուլերում և ընդգրկում է՝ Երկրի մագնիսական դաշտի կամ նրա տարրերի լարվածության չափումները, մագնիսական քարտեզների կազմումը, չափումների արդյունքների երկրաբանական մեկնաբանումը ըստ ապարների մագնիսական բնութագրումների: Մ. ուսումնասիրում է երկրաբանական մարմինների ստեղծած մագնիսական անոմալիաները, որոնք մագնիսացված են Երկրի ժամանակակից և հին մագնիսական դաշտերով: Ապարների մագնիսացումը որոշվում է նրանց մեջ ֆեռոմագնիսական միներալների (մագնետիտ, պիրրոտին) առկայությամբ: Առանձնապես ինտենսիվ մագնիսական անոմալիաներ են ստեղծում հիմքային և գերհիմքային հրային ապարները, մագնետիտային երկաթային հանքաքարերը: Մ–յան դեպքում չափումները կատարվում են Երկրի մակերևույթին, ինքնաթիռներից կամ ուղղաթիռներից (աերոմագնիսական հանույթ), շարժվող նավերից (հիդրոմագնիսական հանույթ կամ ծովային Մ.), հանքափորվածքներում (ստորգետնյա Մ.), հորատանցքերում (հորատանցքային Մ.): Չափումների համար օգտագործվում են տարբեր տիպի մագնիսամետրեր: Երկրի մակերևույթին հանույթը, որպես կանոն, կատարվում է ուղղագիծ պրոֆիլներով, ընդ որում պրոֆիլների և դիտման կետերի միջև եղած հեռավորությունների հարաբերությունը կազմում է 10:1-ից մինչև 1:1: Աերոմագնիսական և հիդրոմագնիսական հանույթի ընթացքում չափումները կատարվում են անընդհատ կամ դիսկրետ ուղղագիծ, իսկ երբեմն՝ կորագիծ (լեռնային վայրերում), պրոֆիլների ցանցի երկարությամբ շարժվելիս: Մ. ինքնուրույն,