Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 7.djvu/177

ՄԱԿԵՐԵՍՆԵՐԻ ՕՐԵՆՔ, կենտրոնական ուժերի ազդեցությամբ նյութական կետի (կամ մարմնի իներցիայի կենտրոնի) շարժման օրենք, ըստ որի. ա. կետի հետագիծը ուժի կենտրոնով անցնող հարթության մեջ գտնվող հարթ կոր է, բ. ուժի կենտրոնից տարված կետի շառավիղ–վեկտորի գծած մակերեսն աճում է ժամանակին համեմատական, այսինքն՝ կետը շարժվում է հաստատուն սեկտորային արագությամբ: Մ. օ. հայտնագործել է Յո. Կեպլերը (Արեգակի շուրջը մոլորակների շարժման համար) և հրատարակել 1609-ին (տես Կեպլերի օրենքներ): Ընդհանուր դեպքի համար ապացուցել է Ի. Նյուտոնը (1687):
ՄԱԿԵՐԵՎՈՒԹԱՅՒՆ ԱԼԻՔՆԵՐ, առաձգական ալիքներ, որոնք տարածվում են պինդ մարմնի ազատ մակերևույթով կամ ուրիշ միջավայրերի հետ պինդ մարմնի ունեցած սահմանով և մարում այդ սահմանից հեռանալիս, ինչպես նաև ալիքներ, որոնք առաջանում և տարածվում են հեղուկի ազատ մակերևույթով կամ երկու չխառնվող հեղուկների բաժանման մակերևույթով: Պարզագույն և գործնականում հաճախ հանդիպող Մ. ա. են Ռելեյի ալիքները, որոնք տարածվում են պինդ մարմնի ազատ սահմանի մոտակայքում և խորության հետ մարում: Ռելեյի ալիքների օրինակներ են երկրաշարժերի ժամանակ Երկրի մակերևույթի վրա առաջացող ալիքները, ուլտրաձայնային Մ. ա. պինդ մարմիններում ևն: Մ. ա–ի պատճառով հեղուկի մակերևույթի խախտված հավասարակշռությունը վերականգնող ուժերի բնույթից կախված՝ տարբերում են. մազական ալիքներ, եթե մակերևութային լարվածության ուժերն են գերակշռում, և գրավիտացիոն ալիքներ, եթե ծանրության ուժերն են գերակշռում: Գրավիտացիոն ալիքների առաջացման պատճառներից է Լուսնի և Արեգակի ձգողությունը (մակընթացություն և տեղատվություն): Ծանրության ու մակերևութային լարվածության ուժերի համատեղ գործողության դեպքում ալիքները կոչվում են գրավիտացիոն-մազական: Մակերևութային լարվածության ուժերի ազդեցությունն էական է փոքր ալիքների, ծանրության ուժերինը՝ մեծ ալիքների դեպքում: Հեղուկի մակերևույթի վրա ալիքների տարածման $c$ արագությունը կախված է ալիքի $\lambda$ երկարությունից: Ալիքի երկարության մեծացման հետ գրավիտացիոն–մազական ալիքների տարածման արագությունը սկզբում նվազում է մինչև որոշ $c_{1}={\sqrt[{4}]{4g\sigma /\rho }}$ արժեքը ($\sigma$-ն մակերևութային լարվածությունն է, $g$-ն՝ ծանրության ուժի արագացումը, $\rho$-ն՝ հեղուկի խտությունը), այնուհետև աճում: $c_{1}$ արժեքին համապատասխանում է $\lambda _{1}=2\pi {\sqrt {4\sigma /g\rho }}$ երկարության ալիք: $\lambda >\lambda _{1}$դեպքում տարածման արագությունն առավելապես կախված է ծանրության ուժերից, իսկ $\lambda <\lambda _{1}$ դեպքում՝ մակերևութային լարվածության ուժերից: Օդի և ջրի բաժանման մակերևույթի համար $\lambda _{1}=1,72$ սմ:Հ. Ֆարշլյան ՄԱԿԵՐԵՎՈՒԹԱՅԻՆ ԱԿՏԻՎ ՆՅՈՒԹԵՐ, ֆազերի բաժանման մակերևույթի վրա ադսորբվելու ունակ նյութեր, որոնց չնչին քանակները (0,01—0,1%) խիստ փոքրացնում են մակերևութային լարվածությունը: Մ. ա. ն. օրգ. միացություններ են, որոնց մոլեկուլները կազմված են միջավայրի հետ տարբեր կերպ փոխազդող ատոմական խմբերից՝ ածխաջրածնային ռադիկալներից (հիդրոֆոբ, լիոֆիլ) և բևեռային (հիդրոֆիլ՝ $-COOH,-OH,-NH_{2}$ ևն) խմբերից: Հիդրոֆոբ խմբերի թույլ փոխազդեցությունը ջրի հետ պայմանավորում է ջրից նրանց վանվելու և օրգ. ֆազ անցնելու ձգտումը, իսկ բևեռային խմբերը մոլեկուլները պահում են ջրային ֆազում կամ ձգտում են օրգ, ֆազից նրանց տեղափոխել դեպի ջուր:
Տարբերում են ցածրամոլեկուլային և բարձրամոլեկուլային, իոնային (անիոնային՝ օրգանական թթուները և դրանց աղերը, կատիոնային՝ ամինները, չորրորդային ամոնիումային աղերը ևն) և ոչ իոնային (պոլիօքսիէթիլենային եթերներ), ինչպես նաև միցելներ առաջացնող ու չաոաջացնող Մ. ա. ն.: Մ. ա. ն. օգտագործվում են արդյունաբերության, գյուղատնտեսության, բժշկության մեջ և կենցաղում, որպես լվացող միջոցներ, օճառներ, ֆլոտացնող, մանածագործական օժանդակ, նավթամթերքների որակը բարձրացնող նյութեր, էմուլսիաների և կոլոիդային համակարգերի կայունացուցիչներ ևն: Լայն կիրառումը պահանջում է ստեղծել շրջապատը չկեղտոտող, բնական պայմաններում կենսաքիմիական քայքայման ենթարկվող Մ. ա. ն.: Բնական Մ. ա. ն. կարևոր են կենսաքիմիական պրոցեսներում, մտնում են արյան, մարսողական, բուսական հյութերի բաղադրության մեջ:
ՄԱԿԵՐԵՎՈՒԹԱՅԻՆ ԵՐԵՎՈՒՅԹՆԵՐ, մարմինների (միջավայրերի, ֆազերի) հպման սահմանում մակերևութային շերտերի յուրահատկությունների հետ կապված երևույթների համախումբ: Պայմանավորված են մակերևութային շերտի ազատ էներգիայի հավելուրդով (մակերևութային էներգիա), մակերևութային շերտի բարձր ակտիվությամբ և մոլեկուլների կոդմնորոշմամբ, ինչպես նաև այդ շերտի կառուցվածքի ու կազմության առանձնահատկություններով: Քանի որ մարմինների ֆիզիկական փոխազդեցությունները հիմնականում տեղի են ունենում մակերևութային շերտերում, ուստի Մ. ե. կարող են ունենալ միայն ֆիզիկական բնույթ կամ ուղեկցվել քիմ. փոխակերպումներով: Մ. ե. կապված են մակերևույթի մեծությանը համեմատական մակերևութային էներգիայի նվազման հետ: Այսպես, կաթիլների և գազային պղպջակների, ինչպես նաև բյուրեղների աճի ընթացքում դրանց հավասարակշռված ձևերի գոյացումը որոշվում է ազատ էներգիայի մինիմումով՝ հաստատուն ծավալի դեպքում: Հեղուկների բաժանման մակերևույթների բարդ ձևերը, որոնք (գոյանում են մոլեկուլային ուժերի (մակերևութային լարվածության, թրջման) և արտաքին ուժերի (ծանրության ուժ) համատեղ ներգործությամբ, դիտարկվում են մազականության տեսության մեջ (տես Մազական երևույթներ): Մ. ե–ով են պայմանավորված մետաստաբիլ վիճակում գտնվող համասեռ միջավայրում (գերհագեցած գոլորշի, լուծույթ, հալույթ) նոր ֆազի մասնիկների առաջացումն ու աճը, կրիտիկական վիճակում գտնվող երկֆազ համակարգում (հեղուկ–գոլորշի, հեղուկ 1-հեղուկ 2) բաժանման մակերևույթի անհետացումը, միկրոանհամասեռ դիսպերս համակարգերի առաջացման և երկարատև գոյության հնարավորությունը, այդպիսի համակարգերում տարբեր տեսակի դիսպերս կառուցվածքների ձևավորման ժամանակ կոլոիդ մասնիկների փոխազդեցությունը (կոագուլացում, կոալեսցենցում):
Պինդ մարմիններում Մ. ե. տեղի են ունենում ամենից առաջ մարմնի արտաքին մակերևույթի վրա: Երկու պինդ մարմինների կամ հեղուկ և գազային միջավայրերի հետ պինդ մարմնի հպման մակերևույթի հատկություններով են որոշվում այնպիսի երևույթների պայմանները, ինչպիսիք են կոհեզիան, ադհեզիան, թրջումը, շփումը ևն: Մակերևութային (մոնոմոլեկուլային) շերտերի կամ ֆազային (բազմամոլեկուլային) թաղանթների գոյացման հետևանքով մակերևույթի մոլեկուլային բնույթը և հատկությունները կարող են հիմնովին փոփոխվել: Այդպիսի փոփոխությունները հաճախ տեղի են ունենում հպվող ֆազերի բաղադրիչների քիմ. փոխազդեցության (քեմոսորբում, մակերևութային ռեակցիա) կամ ֆիզիկական պրոցեսների (ադսորբում, մակերևութային դիֆուզիա) հետևանքով: Տարբեր նիստերի վրա մակերևութային լարվածության տարբեր արժեքներ ունեցող բյուրեղի մակերևութային ազատ էներգիայի մինիմումի պայմանից մաթեմատիկորեն արտածվում են բյուրեղային բազմանիստերի բոլոր հնարավոր ձևերը: Հաղորդչի կամ կիսահաղորդչի՝ էլեկտրական լիցքեր կրող մակերևութային շերտում տեղի ունեցող ֆիզիկական կամ քիմ. փոփոխություններն էապես ազդում են Մ. ե–ի յուրահատուկ խումբ կազմող այնպիսի երևույթների ընթացքի վրա, ինչպիսիք են էլեկտրակինետիկ, էլեկտրամազական երևույթները, էլեկտրոդային պրոցեսները, էլեկտրոնային էմիսիան, մակերևութային հաղորդականությունը, մակերևութային ռեկոմբինացիան:
Մ. ե. կարևոր դեր են կատարում նաև կենդանի համակարգերում ընթացող բազմապիսի պրոցեսներում՝ հատկապես այդ համակարգերի կազմավորման բջջային, ենթաբջջային և մոլեկուլային փուլերում: Կենդանի համակարգերին հատուկ Մ. հ. անկենդան բնության մեջ տեղի ունեցող Մ. հ–ից տարբերվում են առավել ցայտուն քիմ. յուրահատկությամբ, տարածական և ժամանակային փոխհամաձայնեցվածությամբ: Էվոլյուցիայի ընթացքում կենսագործունեության պրոցեսների մեջ Մ. ե–ի դերն աճում է:
Գրկ. Семенчевко В. Κ. Поверхностные явления в металлах и сплавах, М., 1957, Гиббс Дж. В., Термодинамические работы, пер. с англ, М.-Л., 1958; Русанов А. И., Фазовые равновесия и поверхностные явления. Л.» 1967.Հ. Ֆարշլյան