Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 7.djvu/422

XIX․ Հայերը Մեծ Բրիտանիայում
Հայկ․ պատմական աղբյուրներում Բրիտանիան հիշվում է դեռևս VII դ․, Անանիա Շիրակացու «Աշխարհացոյց»-ում։ Ենթադրվում է, որ այդ ժամանակից էլ հայերը ծանոթ են բրիտների երկրին։ Հայերն ու անգլիացիները ի մոտո առնչվել են XIII–XIV դդ․ խաչակրաց արշավանքների ժամանակ, Կիլիկյան Հայաստանում։ Հայ–անգլ․ հարաբերություններն աշխուժացել են XVI–XVIII դդ․, երբ անգլիացիները մուտք են գործել Հնդկաստան, որտեղ կային հայ համայնքներ։ Անգլ․ առևտրական ընկերություններն օգտվել են հնդկահայ վաճառականների ծառայություններից, նրանց արտոնել ազատ առևտուր անգլ․ բոլոր առևտրակայաններում։ Անգլ․ նավերով հայ վաճառականներն Անգլիա են տարել մետաքս, արլ․ համեմունքներ և այլ ապրանքներ։
Մ․ Բ-ում առաջին հայ համայնքները ստեղծվել են XIX դ․ 30-ական թթ․, երբ պոլսեցի հայ վաճառականներից նախ իրենց առևտրական գրասենյակներն ու գործակալություններն են հիմնել Լոնդոնում, Մանչեստրում, իսկ ապա հիմնական բնակություն հաստատել։ 1870-ին Մանչեստրում կառուցվել է առաջին հայկ․ եկեղեցին (Ս․ Երրորդություն)։ Մ․ Բ-ում հայերի թիվն ավելացել է առաջին համաշխարհային պատերազմից հետո, երբ այստեղ են հաստատվել Թուրքիայից, Իրանից, Կովկասից, Հնդկաստանից գաղթած հայեր։ 1919-ին Լոնդոնում բնակվում էր 300 հայ, որտեղ 1923-ին կառուցվեց երկրորդ հայկ․ եկեղեցին (Ս․ Սարգիս)։ Մ․ Բ-ի հայ գաղութը ստվարացել է երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո (1946-ին՝ 2 հզ․, 1977-ին՝ 7 հզ․ հայ)։ 1981-ին Մ․ Բ-ում բնակվում էր շուրջ 15 հզ․ հայ (հիմնականում՝ Լոնդոնում, ինչպես նաև Մանչեստրում, Լիվերպուլում և այլուր)։ Հայերը հիմնականում ծառայողներ են, բանվորներ, արհեստավորներ ու մանր առևտրականներ, կան մեծահարուստներ ու խոշոր արդյունաբերողներ, ինչպես նաև մտավորականներ (գիտնական, բժիշկ, արվեստագետ ևն)։ Գաղութը ղեկավարում է Համայնքային վարչությունը։ Գործում են հայկ․ մեկ դպրոց, տպարան, երեք եկեղեցի, բարեգործական (1907-ից՝ ՀԲԸՄ մասնաճյուղը), մշակութային միություններ ու կազմակերպություններ։ Համայնքի մշակութային կյանքի կենտրոնը Լոնդոնի Հայ տունն է (1962-ից), որն ունի գրադարան, կազմակերպում է դասախոսություններ, համերգներ, տոնական հանդիսություններ նվիրված հայ մշակույթին ու նրա գործիչներին, ցուցադրում հայկ․ կինոնկարներ են։
Մ․ Բ–ի հայ գաղութը թեև փոքրաթիվ է եղել, բայց ունեցել է հետաքրքիր մշակութային, հասարակական կյանք։ 1736-ին Լոնդոնում լատիներեն թարգմանությամբ հրատարակվել են Մովսես Խորենացու «Հայոց պատմությունը» և Անանիա Շիրակացու «Աշխարհացոյցը»։ 1780-ին Գրիգոր Խալդարյանը Լոնդոնում հիմնել է հայկ․ տպարան (1781-ին տեղափոխել է Պետերբուրգ), Վուլվիչի ռազմ. ակադեմիայում է սովորել XVIII դ․ հայ ազգային–ազատագրական շարժման գործիչ Հովսեփ Էմինը։ XIX դ․ 70-ական թթ․, 1877–1878-ի ռուս–թուրք․ պատերազմից հետո, Բեռլինի կոնգրեսի նախօրյակին, Լոնդոնի և Մանչեստրի հայերը անգլիացիներին հայ ժողովրդի պատմությանը ծանոթացնելու նպատակով կազմակերպել են դասախոսություններ, հանդիպումներ անգլ․ քաղ․ գործիչների հետ, Հայկական հարցի դրական լուծման գործին ներգրավել Ջ․ Բրայսին, Վ․ Գլադստոնին և այլոց։ 1888-ին հիմնվել է «Հայ հայրենասիրաց ընկերությունը», որը հրատարակել է «Հայաստան» (հայերեն և ֆրանս․) շաբաթաթերթը (1888–92)։ Լոնդոնում հաստատված հնչակյանները 1892-ին հայերեն տպագրել են Գ․ Վ․ Պլեխանովի «Մայիսի մեկը ամենամյա համաշխարհային տոն բանվորների» գիրքը, 1894-ին հրատարակել են «Հնչակ», «Ապտակ», «Գաղափար» թերթերը (ընդհանրապես Մ․ Բ–ում լույս է տեսել շուրջ 12 հայերեն պարբերական)։
Ներկայումս (1981) Մ․ Բ-ում գրական–մշակութային գործունեություն են ծավալում թարգմանիչ Միքայել Գյուտյանը (որը 1974-ին անգլ․ հրատարակեց «Հայ պոեզիայի անթոլոգիա» գիրքը), ջութակահարներ Մանուկ Բարիքյանը, Լևոն Չիլինկիրյանը, դիրիժոր Լոռիս Ճգնավորյանը, դաշնակահարուհի Ելենա Գյուտյանը և ուրիշներ։ Լոնդոնի համալսարանում գործում է հայագիտական բաժին (դասախոսներ՝ Դ․ Լանգ, Չ․ Դաուսեթ)։ Սերտ են Մ․ Բ-ի հայ համայնքի կապերը Սովետական Հայաստանի հետ։Պ․ Մարտիրոսյան Գրկ․ Մարքս Կ․ և Էնգելս Ֆ․, Անգյիայի մասին, Ե․, 1953։ Էնգելս Ֆ․, Բանվոր դասակարգի դրությունն Անգլիայում, Ե․, 1934։ Լենին Վ․ Ի․, Երկ․, հ․ 18, էջ 337–39, 456–64, 592–94, 692–93, հ․ 33, էջ 209–10, հ․ 20, էջ 174–78, հ․ 21, էջ 325–33, հ․ 17, էջ 200–07, հ․ 19, էջ 327–30, 42–43, հ․ 15, էջ 252–56։ Стамп Д․ и Бивер С․, Британские острова, пер․ с англ․, М., 1948; Добрынин Б․ Ф․, физическая география Западной Европы, М․, 1948; Добров А․ С․, Великобритания, М․, 1955; Экономика и политика Англии после второй мировой войны, М․, 1958; Волков М. Я․, Промышленность Англии, М․, 1965; Экономическая география капиталистических стран Европы, М․, 1966; Солодкин Р․ Г․, Англия на мировых рынках, М․, 1969; Конституции буржуазных государств Европы, М․, 1957; с․ 163–333; Харвей Д․ и Худ К․, Британское государство, пер․ с англ․, М․, 1961; Мортон A․ Л, История Англии, пер․ с англ․, М․, 1950; Тревельян Дж․ М., Социальная история Англии, пер․ с англ․, М․, 1959; Петрушевский Д. М․, Очерки из истории английского государства и общества в средние века, 4 изд․, М․„ 1937; Гутнова Е․ В․, Возникновение английского парламента, М., 1960; Татаринова К․ H․ Очерки по истории Англии (1640–1815), М․, 1958; Ерофеев Н. А․, Очерки по истории Англии (1815–1917), М․, 1959; Английская буржуазная революция XVII в., под ред․ Е․ А․ Косминского и Я․ А․ Левицкого, т․ 1–2, М․, 1954; Ротштейн Ф․ А․, Очерки по истории рабочего движения в Англии, 2 изд․, М․–Л․, 1925; Поллит Г․, Марксизм и рабочее движение в Великобритании, [пер․ с англ․], М․, 1960; Трухановский В․ Г․, Новейшая история Англии, М․, 1958; Жигалов И․ И․, Великобритания։ народ и внешняя политика, М․, 1967; История философии, т․ 1–6, М․, 1959–65 (т․ 1, с․ 290-93, 322-23, 361-82, 422–52; т․ 3, с․ 424–69; т․ 5, с․ 567-98; т․ 6, кн․ 2); Богомолов А С․, Англо–американская буржуазная философия эпохи империализма, М․, 1964; Вайнштейн О․ Л., Западноевропейская средневековая историография, М․–Л․, 1964, с․ 158–68, 202–08, 221–22, 420–56; Виноградов К․ Б․, Очерки английской историографии нового и новейшего времени, Л․, 1959; Селигмен Б․, Основные течения современной экономической мысли, пер․ с англ․, М․, 1968; История английской литературы, т․ 1–3, М– Л․, 1943–58; Жантиева Д․ Г․, Английский роман XX века․ 1918–1939, М․, 1965; Ивашева В․ В․, Английская литература․ XX век, М․, 1967; Аллен У․, Традиция и мечта, М․, 1970; Мортон А․, От Мэлори до Элиота, М․, 1970; Виппер Б․ Р․, Английское искусство․ Краткий исторический очерк, М․, 1945; Иконников А․ В․, Современная архитектура Англии․ Планировка городов и жилищное строительство, Л․, 1958; Материалы и документы по истории музыки, пер․ с нем․, франц․, итал․, англ․ яз․, под ред․ М. В․ Иванова–Борецкого, т․ 2, М․, 1934; Шнеерсон Г․ М․, Современная английская музыка, М․, 1943; История западноевропейского театра, т․ 1–4, М․, 1956–64; Аникст А․, Театр эпохи Шекспира, [М․, 1965]; Кино Великобритании, М․, 1970; The Oxford History of England, ed․ by G․ N․ Clark, 2 ed․, v․ 1–15, Oxf․, 1937–1965; Briggs М․, Jordan P․, Economic History of England, [9 ed․], L․, 1960; The Ballet in Britain, ed․ by P․ Brinson, L․, 1962․
ՄԵԾ ԲՐԻՏԱՆԻԱՏԻ ԿՈՄՈՒՆԻՍՏԱԿԱՆ ԿՈՒՍԱԿՑՈՒԹՅՈՒՆ (ՄԲԿԿ), հիմնվել է 1920-ի հուլիս–օգոստոսին՝ Լոնդոնի հիմնադիր համագումարում՝ Բրիտանական սոցիալիստական կուսակցության ձախ թևի, Հարավային Ուելսի սոցիալիստական կազմակերպությունների և տեղական սոցիալիստական կազմակերպությունների միավորմամբ։ 1920-ին մտել է Կոմինտերնի մեջ։ 1921-ին կուսակցության շարքերը համալրեցին ֆաբրիկա–գործարանային ավագների հեղափոխական շարժման ներկայացուցիչներ՝ Ու․ Գալլախերի գլխավորությամբ։ Կուսակցությունը ղեկավարել է ամբողջ երկրում ծավալված «Ձեռքներդ հեռու Սովետական Ռուսաստանից» շարժումը, պայքարել միացյալ բանվորական ճակատի ստեղծման համար՝ ընդդեմ լեյբորիստական վերնախավի հակաբանվորական քաղաքականության։ 1926-ի համընդհանուր գործադուլի ժամանակ կոմունիստները հանդես եկան որպես բանվոր դասակարգի արմատական շահերի պաշտպանության աննկուն մարտիկներ։ 1920-ական թթ․ վերջին կոմկուսը մեծ ուշադրություն էր դարձնում իր շարքերի ամրապնդմանը՝ պայքար մղելով աջ և ձախ ռևիզիոնիստական տարրերի դեմ։ Բանվոր դասակարգի միասնության համար պայքարում մեծ դեր կատարեց ՄԲԿԿ XI համագումարը (1929)։ Կոմկուսի գլխավոր քարտուղար ընտրվեց Հ․ Պոլիտը։ Համաշխարհային տնտ․ ճգնաժամի (1929-33) շրջանում կոմկուսը կազմակերպել է բանվոր դասակարգի դիմադրությունը բուրժուազիայի հարձակումների