Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 7.djvu/597

(ընտրում է ժողովը)։ Ամենօրյա ղեկավարությունն իրականացնում է դիրեկտորը, որը միաժամանակ խորհրդի նախագահն է։ Լիազորների ընդհանուր ժողովի որոշմամբ ձեռնարկության եկամտի մի մասը բաշխվում է փայատեր տնտեսությունների միջև, իսկ մյուս մասը թողնվում ձեռնարկությանը՝ միջտնտեսային ֆոնդերի գոյացման և ընդլայնման համար։ Ժողովի որոշմամբ կարող է դադարեցվել ձեռնարկության գործունեությունը, իսկ միջոցները բաժանվել մասնակից տնտեսությունների միջև՝ փայաբաժնի համապատասխան չափով։
1980-ին ՍՍՀՄ–ում գործում էին 9240, ՀՍՍՀ–ում՝ միջկոլտնտեսային (Շահումյանի շրջանում)՝ 5, սովետական տնտեսությունների (Ղուկասյանի շրջանում)՝ 5 և խառը՝ 53 Մ․ ձ․ և կ․։Կ․ Վարդանյան ՄԻՋՏՆՏԵՍԱՅԻՆ ՖՈՆԴԵՐ, միջտնտեսային ձեռնարկությունների և կազմակերպությունների արտադրական, ոչ արտադրական նյութական ու դրամական միջոցներ։ Գոյանում են կոլտնտեսությունների, սովետական տնտեսությունների, պետ․և կոոպերատիվ այլ կազմակերպությունների նյութական ու դրամական միջոցների մի մասի (փայավճարների) կամավոր միավորման, միջտնտեսային ձեռնարկությունների արտադրատնտեսական գործունեությունից ստացվող շահույթից մասհանումների և այլ աղբյուրների հաշվին։ Ըստ միջտնտեսային ձեռնարկությունների կանոնադրության, ստեղծվում են հետնյալ Մ․ֆ․՝ կանոնադրական (հիմնական և շրջանառու), ամորտիզացիոն, արտադրության ամրապնդման և ընդլայնման, նյութական խրախուսման, սոցիալ-կուլտուրական միջոցառումների և բնակարանային շինարարության, պահեստային (ապահովագրական) են։ Դրանք փայատեր–տնտեսությունների հանրային սեփականությունն են և անբաժանելի են (բացի միջտնտեսային ձեռնարկության լուծարքի դեպքից)։
Գյուղատնտեսության մեջ միջտնտեսային կապերի զարգացման շնորհիվ Մ․ ֆ․ աճում են բարձր տեմպերով։ 1979-ի սկզբին, 1970-ի համեմատ, ՍՍՀՄ միջտնտեսային ձեռնարկությունների հիմնական ֆոնդերն աճել են 2,1 անգամ, կազմել 13,4 մլրդ ռ․, ՀՍՍՀ–ում՝ 11,4 անգամ և կազմել 18,3 մլն ռ․։
ՄԻՋՈՒԿ ատոմի, ատոմի կենտրոնական մասը, որն ունի շատ փոքր գծային չափեր (10^-13–10^-12 սմ) և դրական էլեկտրական լիցք։ Մ–ում է կենտրոնացած ատոմի համարյա ամբողջ զանգվածը։ Մ–ի գոյությունը հայտնագործել է Է․ Ռեզերֆորդը (1911)։ Նկատելով, որ նյութի միջով անցնելիս $\alpha$-մասնիկները հաճախ ցրվում են սպասվածից ավելի մեծ անկյունով, նա ենթադրել է, որ ատոմի դրական լիցքը կենտրոնացած է փոքր չափեր ունեցող Մ–ում։ Մինչ այդ իշխողը Ջ․ Թոմսոնի այն պատկերացումն էր, թե դրական լիցքը հավասարաչափ բաշխված է ատոմի ամբողջ ծավալում։ Ռեզերֆորդի գաղափարի ճանաչման գործում նշանակալի դեր են կատարել Ն․ Բորի պոստուլատները (1913)։ Մ–ի տեսության զարգացման համար էական նշանակություն են ունեցել Հ․ Մոզլիի, Ջ․ Չադվիկի, Դ․ Դ․ Իվանենկոյի, Վ․ Հայզենբերգի և այլոց աշխատանքները։ Ժամանակակից միջուկային ֆիզիկայի պատկերացումների համաձայն, Մ․ բաղկացած է նուկլոններից՝ պրոտոններից և նեյտրոններից։ Պրոտոնների թիվը ($Z$) որոշում է տվյալ քիմ․ տարրի կարգաթիվը կամ ատոմական համարը և հավասար է չեզոք ատոմի էլեկտրոնների թվին։ Նեյտրոնների թիվը՝ $N=A-Z$, որտեղ $A$-ն Մ–ի զանգվածի թիվն է, այսինքն՝ ատոմական զանգվածը՝ արտահայտված զանգվածի ատոմական միավորներով։ Նուկլոնները միմյանց հետ կապված են միջուկային ուժերով և կազմում են չափազանց խիտ ($\sim$10¹⁴ գ/սմ³) միջուկային մատերիա։ Մ–ները նշանակվում են համապատասխան քիմ․ տարրի սիմվոլով ($X$), որին որպես ինդեքս կցվում են $A,Z,N$ թվերը՝ ${}_{Z}^{N}{\textrm {X}}^{A}$ կամ կարճ՝ ${}_{Z}^{A}{\textrm {X}}$։ Օրինակ, թթվածնի Մ․ նշանակվում է ${}_{8}^{8}{\textrm {O}}^{1}6$ կամ ${}_{8}^{16}{\textrm {O}}$։ Թեթևագույն Մ–ներից մի քանիսն ունեն իրենց հատուկ նշանակումը և անվանումը․ այսպես, ${}_{1}^{1}{\textrm {H}}$ , ${}_{1}^{2}{\textrm {H}}$ , ${}_{1}^{3}{\textrm {H}}$ , ${}_{2}^{4}{\textrm {He}}$ Մ–ները համապատասխանաբար նշանակվում են $p,d,t,a$ տառերով և կոչվում պրոտոն, դեյտրոն, տրիտոն և ալֆա–մասնիկ։ Բնության մեջ տարածված ամենաթեթե Մ․ ջրածնինն է (${}_{1}^{1}{\textrm {H}}$), ամենածանրը՝ ուրանինը (${}_{92}^{239}{\textrm {U}}$)։ Ներկայումս արհեստական եղանակով ստացվել են ուրանից ավելի ծանր՝ տրանսուրանային տարրերի Մ–ներ (մինչև $Z=106$ կարգաթվով)։ Հնարավոր է նաև $Z=114$ և ավելի մեծ կարգաթվով Մ–ների գոյությունը, քանի որ տեսական որոշ կանխագուշակումների համաձայն այդպիսի Մ–ները պետք է լինեն բավական կայուն և արագորեն չտրոհվեն, ինչպես տրանսուրանային տարրերի մեծ մասը։
Միևնույն կարգաթիվ ունեցող, բայց զանգվածի թվով (հետևաբար և նեյտրոնների թվով) տարբերվող Մ–ները կազմում են միևնույն քիմ․ տարրի իզոտոպները։ Օրինակ, թթվածինն ունի մի քանի իզոտոպներ՝ ${}_{8}^{14}{\textrm {O}}$ , ${}_{8}^{15}{\textrm {O}}$ , ${}_{8}^{16}{\textrm {O}}$ ևն։ Հայտնի են տարբեր տարրերի 1200-ից ավելի իզոտոպներ, որոնց մեծ մասն ստացվում է արագացուցիչներում և միջուկային ռեակտորներում ընթացող զանազան միջուկային ռեակցիաների ժամանակ։ Միևնույն $A$, բայց տարբեր $Z$ և $N$ ունեցող Մ–ները կոչվում են իզոբար միջուկներ կամ իզոբարներ (օրինակ, ${}_{6}^{14}{\textrm {C}}$ , ${}_{7}^{14}{\textrm {N}}$, ${}_{8}^{14}{\textrm {O}}$), իսկ միևնույն $N$, բայց տարբեր $A$ և $Z$ ունեցողները՝ իզոտոններ (օրինակ, ${}_{2}^{5}{\textrm {N}}$, ${}_{3}^{6}{\textrm {Li}}$, ${}_{4}^{7}{\textrm {Be}}$)։)։ Հազվադեպ հանդիպում են այնպիսի Մ–ներ, որոնց $Z$-ը, $N$-ը և $A$-ն նույնն են, սակայն կիսատրոհման պարբերությունները՝ տարբեր, դրանք կոչվում են իզոմերներ (տես Իզոմերիա միջուկային)։
Մ–ի պրոտոնների միջև, բացի միջուկային ուժերից (ուժեղ փոխազդեցություն), գործում են նաև էլեկտրական (կուլոնյան) վանողական ուժեր, որոնք ձգտում են տրոհել Մ․։ Մ–ի կայունությունը բնութագրվում է կապի էներգիայով կամ մեկ նուկլոնին բաժին ընկնող կապի տեսակարար էներգիայով։ Վերջինս միջին տարրերի դեպքում մոտավորապես հավասար է 8 ՄԷվ–ի և փոքրանում է ամենաթեթև ու ամենածանր Մ–ների համար, այն, ընդհանուր առմամբ, տարբեր է նաև միևնույն Մ–ի նեյտրոնների և պրոտոնների համար։ Առավել կայուն են այն Մ–ները, որոնք պարունակում են զույգ թվով պրոտոններ և զույգ թվով նեյտրոններ (այսպես կոչված, զույգ–զույգ Մ–ներ)։ Համեմատաբար պակաս կայունություն են ցուցաբերում զույգ–կենտ և կենտ–զույգ Մ–ները, իսկ ամենակայունը կենտ–կենտ Մ–ներն են։ Այն Մ–ները, որոնք պարունակում են 2, 8, 20, 50, 82 և 126 պրոտոն կամ նեյտրոն, ցուցաբերում են առանձնահատուկ կայունություն։ Այդ թվերը և համապատասխան Մ–ները կոչվում են «մոգական»։ Այդպիսիք են, օրինակ, ${}_{8}^{16}{\textrm {O}}$, ${}_{50}^{10}{\textrm {Sn}}$ Մ–ները։
Կայուն Մ–ներն ունեն նեյտրոնների և պրոտոնների թվերի որոշակի հարաբերություն՝ $N/Z$․ թեթև տարրերի համար $N/Z\approx 1$ կամ որ նույնն է՝ $A/Z\approx 2$։ $A$-ի մեծացման հետ $N/Z$ հարաբերությունն աճում է և ամենածանր միջուկների համար դառնում $\sim 1.6$։ Տվյալ տարրի այն իզոտոպները, որոնք ունեն կայունության պայմանից ավելի կամ պակաս թվով նեյտրոններ, անկայուն են և ռադիոակտիվ տրոհման (բետա–տրոհում, ալֆա–տրոհում) հետևանքով որոշակի ժամանակամիջոցից՝ կիսատրոհման պարբերությունից հետո ի վերջո ինքնակամ վերածվում են կայուն Մ–ների։ Ծանր Մ–ները ($Z>84$) տրոհվում են նաև ճեղքման հետևանքով (տես Միջուկի ճեղքում)։ Երբ Մ–ները բախվում են տարրական մասնիկների կամ այլ Մ–ների հետ, առաջանում են գրգռված կամ բաղադրյալՄ–ներ, որոնք անորշությունների առնչությամբ որոշվող ժամանակահատվածներից հետո տրոհվում են գամմա–ճառագայթմամբ կամ այլ ճանապարհով։
Բացի վերոհիշյալ մեծություններից, Մ–ի վիճակը նկարագրվում է նաև որոշակի բնութագրական մեծություններով կամ քվանտային թվերով։ Դրանցից է Մ–ի սեփական մեխանիկական մոմենտը՝ սպինը (I), որը հավասար է Մ․ կազմող նուկլոնների ուղեծրային անկյունային մոմենտների և սպինների երկրաչափական գումարին։ Կենտ $A$-ով չգրգռված Մ–ների սպինը կենտ է (միավորը Պլանկի հաստատունի կեսն է՝$\hbar /2$)։ Մ–ի կարևոր բնութագրերից է մագնիսական մոմենտը՝ $\mu$–ն (տես Միջուկային մոմենտներ), որը չափվում է միջուկային մագնետոններով և համեմատական է Մ–ի սպինին։ Մագնիսական մոմենտը պայմանավորված է Մ–ում պրոտոնների շարժումով, պրոտոնների և նեյտրոնների սեփական մագնիսական մոմենտներով։ Որոշ Մ–ներ ունեն քվադրուպոլ էլեկտրական մոմենտ ($Q$)․ որը ցույց է տալիս, թե էլեկտրական լիցքի բաշխումը տվյալ Մ–ում որքանով է տարբերվում գնդային սիմետրիայից։ Զույգ–զույգ Մ–ների $I=\mu =Q=0$։ Մ–ների կարևոր քվանտային թվերից են նաև իզոտոպ սպինը, որը հավասար է բաղադրյալ նուկլոնների