Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 7.djvu/600

Լենինգրադյան ԱԷԿ (գործարկվել է 1973–1975-ին)։ 1964-ին շահագործման հանձնվեց Բելոյարսկի ԱԷԿ–ի առաջին էներգաբլոկը՝ 100 Մվտ հզորությամբ՝ շոգու միջուկային գերտաքացմամբ (որի շնորհիվ լավանում են ջերմային բնութագրերը)։ 200 Մվտ հզորությամբ երկրորդ էներգաբլոկը գործարկվել է 1967-ին։ ՍՍՀՄ–ում մշակված է ջրա–ջրային եռացող ռեակտորի կոնստրուկցիան (միակոնտուր սկզբունքով), որտեղ շոգին գոյանում է անմիջապես ռեակտորում, ինչպես նաև ՎԿ–500 էներգաբլոկի կոնստրուկցիան, որը տեղադրվում է երկաթբետոնե իրանում։ Դա վերացնում է մեծ չափերի ու զանգվածի մետաղական իրանի կառուցման ու տեղափոխման անհրաժեշտությունը։ Մշակվում են ռեակտորային տեղակայանքներ՝ ատոմային ջերմաէլեկտրակենտրոնների ու ջերմամատակարարման ատոմային կայանների համար։ ՍՍՀՄ–ում 1974-ից հաջողությամբ է գործում Բիլիբինոյի ատոմային ջերմաէլեկտրակենտրոնը (Մագադանի շրջան), 4 X ՎՎԷՌ-12 էներգաբլոկներով 48 Մվտ էլեկտրական և 115 Մվտ ջերմային հզորությամբ։ Մ․ է–ի զարգացման առաջընթացում առավել հեռանկարային են արագ նեյտրոններով գործող ռեակտորները, որոնցում հնարավոր է օգտագործել բնության մեջ համեմատաբար շատ տարածված $U^{238}$ վառելիքը, և այն էլ մեծ արդյունավետությամբ, միաժամանակ ստեղծելով արհեստական միջուկային վառելիք՝ $Pu^{239}$։
Մ․ է․ որոշակի կիրառություն ունի ժողտնտեսության տարբեր բնագավառներում։ 1964-ին գործարկվել է արագ նեյտրոններով գործող ռեակտորով և 500 վտ հզորությամբ կիսահաղորդչային ջերմաէլեկտրական փոխակերպիչով սարքավորված «Ռոմաշկա» էներգետիկական տեղակայանքը, որը միջուկային էներգիան անմիջականորեն էլեկտրականի փոխակերպող միջուկային տեղակայանքի նախատիպն է։ 1970–71-ին մշակվեցին ջերմաէմիսիոն ռեակտոր–փոխակերպիչները՝ «Տոպազ–1» (հզորությունը՝ 5 կվտ) և «Տոպազ–2» (հզորությունը՝ 10 կվտ)։ Մ․ է․ լայնորեն օգտագործվում է նաև ծովային տրանսպորտում։ Միջուկային ուժային տեղակայանքների կիրառման հիմնական բնագավառը ատոմային նավատորմն է, որտեղ գլխավորապես կիրառվում են ջրա-ջրային ռեակտորներ։ ՍՍՀՄ–ում գործարկվել են «Լենին» (1959), «Արկտիկա» (1974), «Սիբիր» (1977) ատոմային սառցահատները։ Մ․ է․ որոշակի կիրառում ունի նաև տիեզերական թռիչքային ապարատներում։
Մ․ է–ի զարգացման առավել կատարյալ աստիճանը միջուկային կառավարվող ռեակցիայի հիման վրա ջերմամիջուկային տեղակայանքների ստեղծումն է։ Այստեղ, ի տարբերություն սովորական ԱԷԿ–ներում ընթացող ծանր միջուկների տրոհման ռեակցիայի, իրականացվում է թեթև տարրերի (ջրածնի ծանր իզոտոպների՝ դեյտերիումի $D$ և տրիտիումի $T$) սինթեզի ռեակցիան, որի ընթացքում անջատվում է հսկայական քանակի էներգիա։ Կառավարվող ջերմամիջուկային ռեակցիաների իրականացման հնարավոր ուղղություններից ավելի լայն տարածում է ստացել «Տոկամակ» տիպի տեղակայանքներում կիրառվող եղանակը, որը մշակվել է ՍՍՀՄ–ում 1950-ական թթ․ սկզբներին, Ի․ Վ․ Կուրչատովի անվ․ ատոմային էներգիայի ինստ–ում։
Ջերմամիջուկային կառավարվող սինթեզի (ռեակցիայի) արդ․ մասշտաբներով յուրացումը ահռելի դժվարություն ներկայացնող գիտատեխնիկական խնդիր է, որի լուծումը մարդկությանը կտա էներգիայի անսպառ աղբյուր։
ՄԻՋՈՒԿԱՅԻՆ ԷՆԵՐԳԻԱ, ատոմային էներգիա, միջուկային տարբեր ռեակցիաների՝ միջուկի ճեղքման, ջերմամիջուկային ռեակցիաների և ռադիոակտիվ տրոհման ժամանակ անջատվող էներգիա։ Դրսևորվում է որպես ալֆա–, բետա–մասնիկների, նեյտրոնների, ճեղքված միջուկների կինետիկ էներգիա կամ առաքվող գամմա–ճառագայթման էներգիա և կարող է այդ մասնիկների ու ճառագայթների կլանումից հետո փոխարկվել ջերմային կամ էլեկտրական էներգիայի։ Ատոմային միջուկների կայունությունը որոշվում է կապի էներգիայով։ Որքան ավելի կայուն է միջուկը, այնքան մեծ է կապի էներգիան։ Մեկ նուկլոնին բաժին ընկնող տեսակարար կապի էներգիան Մենդելեևի պարբերական աղյուսակի միջին տարրերի համար մոտավորապես հավասար է 8 Մէվ–ի և փոքրանում է ամենաթեթե ու ամենածանր միջուկների դեպքում։ Հետևաբար, էներգիա անջատվում է միջուկային այնպիսի փոխարկումների (ռեակցիաների) ժամանակ, երբ առաջանում են կայուն (միջին մեծության) միջուկներ, այսինքն՝ ծանր միջուկների ճեղքման և թեթե միջուկների միացման դեպքում։ Այսպես, ${}_{92}^{236}{\textrm {U}}+n\rightarrow {}_{92}^{236}{\textrm {U}}\rightarrow {}_{52}^{137}{\textrm {Te}}+{}_{40}^{97}{\textrm {Zn}}+2n$ ճեղքման ռեակցիայի ժամանակ անջատվում է 100 Մէվ–ից ավելի էներգիա՝ իբրև նոր ծնված միջուկների (${}_{52}^{137}{\textrm {Te}}$ և ${}_{92}^{236}{\textrm {Zn}}$) և երկու նեյտրոնի կինետիկ էներգիա։ Տրիտոնի (${}_{1}^{3}{\textrm {T}}$) և դեյտրոնի (${}_{1}^{2}{\textrm {D}}$) միացման ${}_{1}^{3}{\textrm {T}}+{}_{1}^{2}{\textrm {D}}\rightarrow {}_{2}^{4}{\textrm {He}}+n$ ռեակցիայի ժամանակ անջատվում է 17,6 Մէվ էներգիա։ Միջուկային տարբեր փոխարկումների ընթացքում անջատվող էներգիայի որոշման համար կարելի է օգտվել Էյնշտեյնի հայտնի առնչությունից՝ Δ$E=$Δ$mc^{2}$, որտեղ Δ$m$-ը զանգվածի պակսորդն է, $c$-ն` լույսի արագությունը վակուումում։
Միջուկների ճեղքման և միացման ռեակցիաների միջոցով օգտակար էներգիայի ստացումը հնարավոր է, եթե նախապես ապահովված են ֆիզիկական որոշ պայմաններ։ Օրինակ, որպեսզի $T+D$ սինթեզի ռեակցիան ինքնուրույն ընթանա պլազմայում, անհրաժեշտ է, որ վերջինս տաքանա մինչև միլիոնավոր և ավելի բարձր ջերմաստիճաններ՝ պայման, որ տեղի ունի աստղերի ընդերքում, բայց շատ դժվար է ստեղծել Երկրի վրա։ Ներկայումս ընդունվում է, որ աստղերի, այդ թվում և Արեգակի էներգիան առաջանում է այդպիսի սինթեզի ռեակցիաների հետևանքով։ Միջուկների միացման և ճեղքման շնորհիվ Մ․ է․ ստանալու հնարավորությունը տեսականորեն ապացուցվել է դեռևս 1930-ական թթ․։ Սակայն այդ հնարավորությունը իրականացվեց 1945-ին և 1954-ին, երբ փորձարկվեցին առաջին միջուկային զենքերը՝ ատոմային և ջրածնային ռումբերը։ Երկու դեպքում էլ Մ․ է․ անջատվում էր հուժկու պայթյունի ձևով և հնարավոր չէր այն օգտագործել խաղաղ նպատակներով։ Միջուկային վառելիքի խաղաղ օգտագործումը հնարավոր դարձավ միջուկային ռեակտորների ստեղծումից հետո, երբ մարդկությունը սովորեց կառավարել շղթայական միջուկային ռեակցիան․ ստեղծվեցին ատոմային էլեկտրակայաններ և միջուկային այլ սարքեր։ Հավանական է, որ տոկամակների (բարձրջերմաստիճանային պլազմայի ստեղծման ու պահպանման համար նախատեսված սարքեր) և այլ սարքերի օգնությամբ մարդկությունը շուտով կկարողանա կառավարել նաև ջերմամիջուկային սինթեզման ռեակցիաները և կապահովի իրեն էներգիայի անսպառ աղբյուրով, որն անհամեմատ ավելի քիչ ռադիոակտիվ ավելցուկներ ունի և, հետևաբար, ավելի քիչ կաղտոտի շրջապատող միջավայրը։ Փոքր հզորության էներգիայի աղբյուրներ ստեղծելու համար մեծ հետաքրքրություն են ներկայացնում ռադիոակտիվ իզոտոպները։ Այսպես, 1 գ ռադիումի տրոհման ժամանակ անջատվում է 3,5 մլն կկալ Մ․ է․, որը բավական է 50 վտ հզորության էլեկտրական լամպը յոթ տարի անընդհատ վառելու համար։ Սակայն ռադիումը շատ դանդաղ է տրոհվում․ 1600 տարվա ընթացքում տրոհվում է 1 գ ռադիումի ատոմների կեսը միայն։ Ներկայումս ${}^{210}{\textrm {Po}}$ և այլ իզոտոպների օգնությամբ ստեղծվել են մի քանի վտ հզորության աղբյուրներ։
Գրկ․ տես Միջուկ ատոմի հոդվածի գրականությունը։ Կ․ Իսպիրյան ՄԻՋՈՒԿԱՅԻՆ ՄԱԳՆԻՍԱԿԱՆ ՌԵԶՈՆԱՆՍ (ՄՄՌ), էլեկտրամագնիսական դաշտի քվանտների ռեզոնանսային կլանումը մագնիսական մոմենտ ունեցող միջուկներով․ տեղի ունի պինդ, հեղուկ և գազային նյութերում։ Ռադիոսպեկտրոսկոպիայի հիմնական մեթոդներից է և բնույթով նման է էլեկտրոնային պարամագնիսական ռեզոնանսին։ ՄՄՌ–ի հետևողական