Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 7.djvu/605

և շոգե– կամ գազատուրբինային տեղակայանքից, որոնց միջոցով ռեակտորում անջատվող ջերմային էներգիան փոխակերպվում է մեխանիկականի կամ էլեկտրականի; Մ․ ու․ տ–ներում լայն տարածում են ստացել ճնշումային ջրա–ջրային ռեակտորները։ Նավերում և սուզանավերում Մ․ ու․ տ–ների օգտագործումը պայմանավորված է առանց թթվածնի աշխատելու հնարավորությամբ, որի շնորհիվ սուզանավերը կարող են ավելի երկար մնալ ջրի տակ։ 1959-ին ՍՍՀՄ–ում կառուցվեց Մ․ ու․ տ–ով առաջին ոչ ռազմական նավը՝ «Լենին» ատոմային սառցահատը։ Հետագայում կառուցվեցին ավելի հզոր սառցահատներ («Արկտիկա», «Սիբիր»)։ 60–70-ական թթ․ արտասահմանում ստեղծվեցին Մ․ ու․ տ–ով սարքավորված ոչ ռազմական նշանակման տրանսպորտային փորձարարական նավեր («Սավաննա», «Մուցու» ևն)։
ԱՄՆ–ում կատարվում են տիեզերական թռչող ապարատների համար Մ․ ու․ տ–ների ստեղծման աշխատանքներ (Nerva նախագիծ)։
ՄԻՋՈՒԿԱՅԻՆ ՈՒԺԵՐ, ատոմային միջուկը կազմող մասնիկների՝ պրոտոնների, նեյտրոնների միջև գործող ուժեր։ Պատկանում են ուժեղ փոխազդեցությունների դասին և մի քանի կարգով գերազանցում բնության մեջ հայտնի մյուս ուժերը (էլեկտրամագնիսական, թույլ, գրավիտացիոն)։ Մ․ ու․ կարճազդող ուժեր են․ դրանց ծագումը պայմանավորված է ուժեղ փոխազդող մասնիկների, օրինակ $\pi -$մեզոնների, փոխանակմամբ։ Փոխազդող մասնիկների միջև հեռավորությունը մեծանալիս, Մ․ ու․ շատ արագ նվազում են՝ $V(r)={\frac {V_{0}}{r}}{exp}(-r/r_{0})$ (Յուկավայի պոտենցիալ, որտեղ $r_{0}\approx 10^{-13}$ սմ և կոչվում է Մ․ ու–ի գործողության շառավիղ)։ Մ․ ու․ ունեն հագենալու հատկություն, այսինքն՝ միջուկում նուկլոնները փոխազդում են միայն իրենց մոտ գտնվող նուկլոնների հետ։ Դրա հետևանքով է, որ միջուկի խտությունը մոտավորապես հաստատուն է․ հաստատուն է նաև մեկ նուկլոնին բաժին ընկնող միջին կապի էներգիան։ Մ․ ու․ օժտված են լիցքային անկախությամբ (իզոտոպ ինվարիանտություն), այսինքն՝ նուկլոնների փոխազդեցության ուժը կախված չէ դրանց լիցքի մեծությունից։ Մ․ ու․ կախված են փոխազդող մասնիկների սպինների ուղղությունից, ինչպես նաև այդ մասնիկները միացնող գծի նկատմամբ գումարային սպինի ուղղությունից (Մ․ ու–ի տենզորային բնույթ)։ Մ․ ու–ի մասին տեղեկություններ ստացվում են հիմնականում՝ միջուկներից հադրոնների, լեպտոնների և ֆոտոնների ցրման փորձերից, ինչպես և մեզոատոմների ուսումնասիրությունից։ Մ․ ու–ի վերաբերյալ ավարտուն տեսություն գոյություն չունի։ Կան Մ․ ու–ի բնույթը այս կամ այն տեսակետից բացատրող մի քանի տասնյակ պոտենցիալներ։
Մ․ ու–ի տեսության հիմնական խնդիրն է՝ գտնել այնպիսի պոտենցիալ, որի օգնությամբ կարելի կլինի միասնականորեն նկարագրել փորձնական տվյալների համախմբությունը։
Գրկ․ Давыдов А. С․, Теория атомного ядра, М․, 1958; Бор О․, Моттельсон Б․ Р․, Структура атомного ядра, пер․ с англ․, т․ 1–2, М․, 1971–77․Վ․ Վարդանյան, Ս. Գևորգյան ՄԻՋՈՒԿԱՅԻՆ ՔԻՄԻԱ, ժամանակակից գիտության մեջ նույնացվում է ռադիոքիմիա տերմինի հետ։ Մ․ ք–ին երբեմն վերագրում են նաև միջուկային ռեակցիաների հետևանքով ստացված նյութերի ուսումնասիրման և քիմ․ հետազոտություններում միջուկային ֆիզիկայի եղանակների կիրառման հետ կապված մի շարք պրոբլեմներ։ XX դ․ 60-ական թվականներին Մ․ ք–ի առարկա դարձավ նաև ատոմների ու մոլեկուլների էլեկտրոնային թաղանթների կառուցվածքի և ատոմների միջուկների կամ տարրական մասնիկների փոխարկումների կապի ուսումնասիրությունը։
ՄԻՋՈՒԿԱՅԻՆ ՖԻՋԻԿԱ, ֆիզիկայի բաժին, որն ուսումնասիրում է ատոմային միջուկների կառուցվածքը, հատկությունները և փոխակերպումները։ Մ․ ֆ․, իբրև ինքնուրույն ճյուղ, առանձնացել է ատոմային ֆիզիկայից XX դ․ 40-ական թթ․, իսկ մինչ այդ ֆիզիկայի այդ երկու բաժինները չէին սահմանազատված։ Բնականաբար, նույնը կարելի է համարել այն նախադրյալները, որոնք պայմանավորել են ատոմային ֆիզիկայի, ապա նաև Մ․ ֆ–ի ստեղծումն ու զարգացումը։ Դրանցից հատկապես կարևոր էին բնական ռադիոակտիվության երևույթի հայտնաբերումը և ուսումնասիրումը (Ա․ Բեքերել, Պ․ Կյուրի և Մ․ Սկլոդովսկայա–Կյուրի), ինչպես նաև Է․ Ռեզերֆորդի նշանավոր փորձերը։ Վերլուծելով բարակ թաղանթներից $\alpha -$մասնիկների ցրման փորձերի արդյունքները, Ռեզերֆորդը ցույց տվեց, որ ատոմը նման է մոլորակային համակարգի, որի կենտրոնում գտնվում է միջուկը, իսկ դրա շուրջը պտտվում են էլեկտրոնները։ Շարունակելով $\alpha -$մասնիկների ցրման փորձերը, նա 1919-ին իրագործեց $\alpha +{}_{7}^{14}{\textrm {H}}\rightarrow {}_{8}^{17}{\textrm {H}}+{}_{1}^{1}{\textrm {H}}$ առաջին արհեստական միջուկային ռեակցիան, ապացուցելով, որ միջուկի բաղադրության մեջ մտնում են ջրածնի միջուկները, որոնք հետագայում կոչվեցին պրոտոններ։ 1932-ին Ջ․ Չադվիկը հայտնաբերեց նեյտրոնը։ Նույն թվականին Վ․ Հ․ Համբարձումյանը, Դ․ Դ․ Իվանենկոն և Վ․ Հայզենբերգն առաջ քաշեցին միջուկի նեյտրոն–պրոտոնային կառուցվածքի վարկածը, որը ներկայումս լիովին հաստատված է։ 1934-ին Ի․ և Ֆ․ Ժուիո–Կյուրիները հայտնագործեցին արհեստական ռադիոակտիվությունը։ 1938-ին գերմանացի ֆիզիկոսներ Օ․ Հանը և Ֆ․ Շտրասմանը հայտնաբերեցին դանդաղ նեյտրոնների ազդեցությամբ ուրանի միջուկների ճեղքման երևույթը, իսկ 1940-ին սովետական գիտնականներ Գ․ Ն․ Ֆլյորովը և Կ․ Ա․ Պետրժակը՝ նույն միջուկների ինքնակամ ճեղքումը։ Պարզվեց, որ ճեղքման ժամանակ անջատվում է զգալի քանակությամբ միջուկային էներգիա, որի կորզման մեթոդները սկսեցին ինտենսիվորեն հետազոտվել։ Այդ հետազոտությունները 1942-ի դեկտեմբերին պսակվեցին հաջողությամբ, երբ Է․ Ֆերմիին և իր աշխատակիցներին հաջողվեց կառուցել առաջին միջուկային ռեակտորը, որում իրականացվեց ինքնապահպանվող միջուկային ռեակցիա։ Չորս տարի անց, Ֆերմիի աշխատանքներից անկախ, ՍՍՀՄ–ում ևս լուծվեց այդ պրոբլեմը՝ Ի․ Վ․ Կուրչատովի և Ա․ Ի․ Ալիխանովի ղեկավարությամբ։ Այդ աշխատանքներն ապացուցեցին միջուկային (ատոմային) էներգիայի գործնական կիրառման և արհեստական ճանապարհով քիմ․ նոր տարրերի (մասնավորապես, մեծ քանակությամբ պլուտոնիումի) ստացման հնարավորությունը։ Իրոք, հետագայում արհեստականորեն սինթեզվեցին տրանսուրանային տարրերը։ Տեսական կանխատեսումների հիման վրա առանձնահատուկ ուշադրության հարց է 114 կարգաթիվ ունեցող տարրի և դրա հարևանների հայտնաբերումը տարրերի կայունության կղզու տիրույթում։ Արդեն մշակված են արհեստական ճանապարհով այդ տարրերի ստացման մեթոդները, չի բացառված նաև դրանց հայտնաբերումը տիեզերական ճառագայթներում, ասուպային նյութում, հանքային ջրերում ու երկրակեղևի հողաշերտում, և այդ նպատակով հատուկ հետազոտություններ են կատարվում։
Միջուկային էներգիայի օգտագործման հեռանկարները կապված են թեթև տարրերի սինթեզման ռեակցիաների հետ, որոնց ընթացքում զգալիորեն ավելի շատ էներգիա է անջատվում, քան ծանր միջուկների ճեղքման ժամանակ։ Սակայն այդպիսի ռեակցիա մինչև այժմ հաջողվել է իրագործել միայն ակնթարթորեն՝ ջրածնային ռումբի պայթեցման պրոցեսում, մինչդեռ կարևորագույն և չլուծված խնդիր է այդ պրոցեսը կառավարելի դարձնելու հարցը։
Միջուկային ռեակցիաների արդյունքների վերլուծությունը ցույց է տվել, որ ռեակցիաների ընթացքի բնույթը կախված է միջուկային թիրախները ռմբակոծող $\alpha -$մասնիկների էներգիայից, և քանի որ $\alpha -$տրոհումներից ստացվող այդ մասնիկների էներգիան 10 Մէվ–ից չի անցնում, հետևաբար ֆիզիկոսները հարկադրված էին դրանց էներգիան արհեստականորեն մեծացնելու ուղիներ փնտրել։ Ստեղծվեցին Կոկրոֆտ–Ուոլտոնի և Վան–դե–Գրաֆի առաջին արագացուցիչները։ 1930-ին Է․ Լոուրենսն ԱՄՆ–ում կառուցեց առաջին ցիկլոտրոնը։ Արագացուցչային տեխնիկայի կատարելագործումը հանգեցրեց Սերպուխովի (ՍՍՀՄ), Չիկագոյի (ԱՄՆ) հզոր արագացուցիչների ստեղծմանը։ 1943-ին տիեզերական ճառագայթների բաղադրության մեջ պրոտոնների հայտնաբերումը (Ա․ Ի․ Ալիխանով, Ա․ Ի․ Ալիխանյան և ուրիշներ) սկիզբ դրեց բարձր էներգիայի տիեզերական ճառագայթների և նյութի միջուկների փոխազդեցության պրոցեսների ուսումնասիրությանը։ Այդ ուսումնասիրությունները հնարավորություն տվեցին ոչ միայն նոր տեղեկություններ ստանալ միջուկի կառուցվածքի ու հատկությունների վերաբերյալ, այլև հայտնաբերել նախկինում անհայտ մասնիկներ։ Սկսվեց Մ․ ֆ–ի կարևոր բաժիններից մեկի՝ տարրական մասնիկների ֆիզիկայի արագ զարգացումը։ Մ․ ֆ–ի բաղկացուցիչ մասն է կազմում նաև նեյտրոնային