տային ապրանքների պատրաստման և հարդարման համար։ Նախշավոր Շ․ մշա՛կվում է ժանյակ գործող մեքենաների վրա և օգտագործվում վարագույրների, ծածկոցների համար։
ՇՂԱՐՇԻԿ, գյուղ ՀՍՍՀ Թալինի շրջա– նում, շրջկենտրոնից 8 կմ արլ․։ Միավոր– ված է Կարմրաշենի սովետական տնտե– սության հետ։ Ունի միջնակարգ դպրոց, ակումբ, գրադարան, կինո, բուժկայան։ Շղարշիկ Շրջակայքում կան հեթանոսական շրջա– նի ամրոցի և շինությունների հետքեր, մա– տուռ, գերեզմանոցներ (միջնադար)։
ՇՂԹԱՅԱԿԱՆ ԿՈՏՈՐԱԿՆԵՐ, տես Ան– ընդհատ կոտորակ։
ՇՂԹԱՅԱԿԱՆ ՌԵԱԿՑԻԱՆԵՐ, քիմիական և միջուկային երևույթներ, որոնց ընթաց– քում վերջանյութերի առաջացումն իրա– գործվում է միջանկյալ ակտիվ մասնիկ– ների՝ ակտիվ կենտրոնների մասնակցու– թյամբ ընթացող և այդ մասնիկները վե– րարտադրող տարրական փոխարկումների անընդհատ կրկնությամբ։ Շ․ ռ–ի հայտնադործումը հեաեանք էր գերմա– նացի գիտնական Մ․ Բոդենշտեյնի( 1871 – 1942) աշխատանքների․ 1913-ին նա հայտնաբերեց» որ մի շարք լուսաքիմիական ռեակցիաներում միայն մեկ մոլեկուլ ակտիվացնելու ունակ լույսի քվանտն առաջ է բերում բազմաթիվ մո– լեկուլների Փոխարկումներ։ Այդպես ընթացող ջրածնի և քլորի ռեակցիայի մեխանիզմի բա– ցատրությունը տվեց 4, Ներնստը (1916)։ Շ․ ռ–ի ժամանակակից տեսությունը ստեղծել և զարգացրել են Ն․ Սեմյոնովը և նրա գիտա– կան դպրոցի ներկայացուցիչները ՍՍՏՄ–ում և Բոդենշտեյնի հետևորդները արտասահմա– նում։ Սեմյոնովը և նրա աշխատակիցները (Վ․ Կոնդրատև, Ն․ էմանուել, Վ․Վոեոդսկի, Ա, Բ․ Նաւբւսնդյանյ Ն․ Ս․ ԵնիկոչուցյաԱ, Ա․ Ե, Շիլով, Վ․Վ․ Ագատյան և ուրիշներ) բացատրե– ցին ճյուղավորված Շ․ ռ․ և ստեղծեցին նրանց քանակական տեսությունը։ Այդ ուղղությամբ կարևոր հետազոտություններ են կատարել նաև Ս․ Հինշեչվուղը U աշխատակիցները։ Սեմյոնովը և Տինշելվուդը այդ աշխատանքների համար արժանացել են նոբելյան մրցանակի (1956)։ Ակտիվ կենտրոնը (Ա․ կ․) հեշտությամբ փոխազդում է ելանյութի մոլեկուլի (մի– ջուկային ռեակցիաների ժամանակ՝ մի– ջուկի) հետ4 առաջացնելով վերջանյութի մոլեկուլը (միջուկը) և նոր Ա․ կ․, որն իր հերթին շարունակում է ռեակցիան։ Մի– ջուկային Շ․ ռ–ում Ա․ կ–ներ են նեյտրոն– ները, քիմ․ Շ․ ռ–ում՝ ազաա ատոմներն ու ռադիկաւները, երբեմն նաև գրգռված մոլեկուլները։ Ելանյութերի մուեկուլներ պարունակող ծավալի որևէ կետում սկըս– ված Շ․ ռ․ արագորեն տարածվում են ողջ ծավալով մեկ։ Ելանյութի մոլեկուլի և Ա․ կ–ի փոխազդեցությունը փոքր ակտի– վացման Էներգիայով ընթացող պրոցես է։ Տվյալ ռեակցիայի ընթացքում առաջա– ցող Ա․ կ–ները սովորաբար բազմատե– սակ չեն։ Հաճախ միմյանց հաջորդող տար– րական փոխարկումների հետևանքով առաջանում են միատեսակ Ա․ կ–ներ և տարրական ռեակցիաները կրկնվում են, կազմելով շղթա՝ Ri*–>R2–>R3–^■R՝2–* • Շղթայի ծագումը4 առաջին Ա․ կ–ների ստացումը (Ri–>R2) հետևանք է ելանյու– թերի մոլեկուլներից մեկի կամ մի քանիսի ինքնաբերաբար քայքայման կամ փոխազ– դեցության (հաճախ արտաքին ազդակնե– րի՝ լույսի, ջերմության ևնի ներգործու– թյամբ)։ Առաջացած մեկ Ա․ կ–ի առաջաց– րած շղթան կարող է բաղկացած լինել միլիոնավոր տարրական ռեակցիաներից։ Շղթայի խզումը հետևանք է Ա․ կ–ների ան– վերադարձ ոչնչացման, որը կարող է տեղի ունենալ պինդ մարմնի մակերևույթի (անո– թի պատեր ևն) վրաԱ․ կ–ների քեմաբսորբ– վելոլ և իրար կամ խառնուրդային մոլե– կուլների հետ միանալու հետևանքով (տա– րասեռ կամ համասեռ ռեկոմբինացիա)։ Եթե տարրական ռեակցիայի հետևանքով առաջանում են մեկից ավելի Ա․ կ–ներ, ապա Շ․ ռ․ ճյուղավորված են։ Չ ճ յ ու զ ա– վ ո ր վ ա ծ Շ․ ռ–ի յուրաքանչյուր օղա– կում մեկ Ա․ կ–ի ոչնչացումը բերում է մեկ նոր Ա․ կ–ի առաջացման։ Այդպիսի ռեակ– ցիաների օրինակ է ջրածնի և քլորի միա– ցումը։ Շղթայի սկզբնապատճառ կարող է էինել լույսի քվանտը (hv)․ Cl2+hv=2Cltշղթայի ծագումը ci+h2=hci+h լ , f , г H+C12=HC1+Cl f շղթա,հ շարունակում[! Cl+ujum-> -i- Cl2 լ C1+C1+M-»C12+Mt(tշղրայի խզումներ н+о2+м–>-но,+м I M-ը որևէ մասնիկ է (ատոմ, մոլեկուլ), որը կլանում է Cl2 և НОг մոլեկուլների առա– ջացման էներգիայի մի մասը և դրանով արգելակում այդ մոլեկուլների քայքա– յումը։ Չճյուղավորված Շ․ ռ–ի արագու– թյունը (W) շղթաների ծնման արագության (օ)օ) և շղթաների երկարության (v) ար– տադրյալն է՝ Wс W~a)oV=tootորտեղ Wo և W]u համապատասխանաբար շղթա– ների շարունակման և խզման արագու– թյուններն են։ Չճյուղավորված Շ․ ռ․ են նաև օրգ․ միացությունների քլորացումը, նրանց հեղուկաֆազ օքսիդացման մի շարք ռեակցիաներ, պոլիմերումը, կրեկինգը ևն։ ճյուղավորված Շ․ ո–ում մեկ Ա․ կ–ի փոխարեն մի քանիսի առաջացման հետևանքով շղթան ճյուղավորվում է։ Այդ– պիսի ռեակցիաների օրինակ է ջրածնից և թթվածնից ջրի առաջացման ռեակ– ցիան։ H2+02=H024-Htշղթայի ծագումը (1) Н+02->0Н+0 ճյուղավորումը (2) 0Н+Н2–>Н20+Н ) (3) 0+Н2–>ОН+Н > շարունակումը (2ui) он+н2->н2о+н J կամ գումարային ձևով Н+ЗНа+03= =2Н204-ЗН։ Շղթայի օղակում ջրած– նի մեկ ատոմի փոխարեն առաջանում են երեքը, որոնցից յուրաքանչյուրը հաջորդ օղակոնմ առաջացնում է դարձյալ երեք նոր Ա․ կ․ (Н) և այդպես շարունակ։ Երկ– րաչափական պրոգրեսիայով աճող Ա, կ–ների կոնցենտրացիան կարող է դառ– նալ ելանյութի կոնցենտրացիայի հետ հա– մեմատելի մեծություն։ Օրինակ, ]4Շ13-ի քայքայման բոցում Ա․ կ–ի (С1) կոնցենտ– րացիան հասնում է ելանյութի կոնցենտ– րացիայի 50%–ին։ Որոշ Շ․ ռ․ ճյուղավոր– վում են անջատված էներգիայի հաշվին գրգռված մասնիկների (նշված են աստղա– նիշով) միջոցով՝ F3->2F; F+H2–>HF*+H; H+F2–>HF*+F, HF*+H2-»H*2+HF H2*+F2–>HF+H+F ճյուղավորված Շ․ ռ–ի արագությունը (W) ժամանակի (t) ընթացքում փոխվում է։ Ռեակցիայի սկզբնական փուլում W=K[A] , որտեղ K-ն ելանյութի և Ա․ կ–ի միջև ըն– թացող ռեակցիայի արագության հաստա– տունն է, [ճ]-ն՝ ելանյութի կոնցենտրա– ցիան, Wo-ն՝ շղթաների առաջացման արա– գությունը, f-ը և g-ն՝ Ա․ կ–ի միավոր կոն– ցենտրացիային ընկնող ճյուղավորման և խզման արագությունները։ Ա․ կ–ների կոն– ցենտրացիան և ռեակցիայի արագությունը դեպքում մնում են շատ փոքր, իսկ f >8՜Ի դեպքում աճում են մեծացող արա– գացումով։ Վերջին դեպքում ռեակցիան հաճախ ավարտվում է վայրկյանի մասերի ընթացքում և ուղեկցվում լուսարձակմամբ (բոցավառում), որը հետևանք է ոչ թե ինք– նատաքացման, այլ Ա․ կ–ների հարաճուն բազմացման։ Ա․ կ–ների կոնցենտրացիան բոցում մի քանի կարգով գերազանցում է նրանց թերմոդինամիկական հավասա– րակշռային կոնցենտրացիային։ Ինքնա– տաքացումը նշանակալի է դառնում միայն այրման որոշակի փուլում։ ճյուղավոր– ված Շ․ ռ–ին հատուկ են կրիտիկական երևույթներ՝ ինքնաբոցավառման կրի– տիկական ջերմաստիճանից ցածր և կրիտիկական ճնշու– մ ի ց բարձր բոցավառում տեղի չի ունե– նում (նկ․)։ Բոցավառում տեղի չի ունե– նում նաև, եթե անոթի տրամագիծը փոքր է կրիտիկական տրամագծից, կամ խառնուրդների պարունակությունը մեծ է կրիտիկական կոնցենտրա– ցիայից։ Այրման ընթացքում պինդ մա– Սիլան U թթվածին խառնուրդի բոցավառման թերակղզիները
