պանում, միաժամանակ՝ պաղի կամ նո– րաձևի արյան թթվա–հ ի մնային հավասա– րակշռությունը կարգավորող միջոցներ; Շ–յան հետևանքով առաջացած մահից հետո հայտնաբերվում են ներքին օրգան– ների և արյան ախտաբանա–անատոմիա– կան մի շարք փոփոխություններ (լոր– ձաթաղանթներում U շճաթաղանթներում4 կետավոր արյունազեղումներ, թոքերի սուր Էմֆիզեմա և այտուց, մի շարք օր– գաններում չմակարդված արյան կուտա– կում են), որոնք կարնոր նշանակություն ունեն դատաբժշկական պրակտիկայում՝ ետմահու ախտորոշման համար։ Դատա– կան պրակտիկայում «Շ․» հասկացությունն ընդգրկում է նան․ թունավոր Շ․, որը պայ– մանավորված է շնչառության պրոցեսին մասնակցող տարբեր մեխանիզմների վրա թունավոր նյութերի ազդեցությամբ։
ՇՆՉԱՉԱՓՈՒԹՅՈՒՆ, սպիրոմետ– ր ի ա (< լատ․ spirare – փչել, շնչել և․․․ մեարիա), թոքերի կենսական տարո– ղությունը չաւիելու մեթոդ։ Առաջարկել է անգլիացի գիտնական Զ․ Հատչիսոնը (1846)։ Կենսական տարողությունը որոշ– վում է հանգիստ շնչառության ժամա– նակ թոքերն օդափոխող շնչառական (մոտ 500 սմ3), խորը շնչառման դեպքում թոքե– րը մտնող լրացուցիչ (1500 սմ3) և հան– գիստ արտաշնչումից հետո ուժեղ արտա– շնչմամբ թոքերից դուրս եկող պահեստա– յին (1600 սմ3) օդի գումարով։ Չափում են հատուկ գործիքով՝ շնչաչափով։ Վերշին տարիներին կիրառում են նաև շնչա– գրության մեթոդը, շնչագրով գրանց– վում են շնչառական շարժոււյննրը U հա– տուկ աղյուսակով որոշվում է թոքերի կենսական տարողությունը։ Շ․ կիրառ– վում է առողջ մարդկանց հետազոտելիս, ինչպես նաև թոքերի ն սիրտ–անոթային համակարգի հիվանդությունների ախտո– րոշման ու բուժման նպատակով։
ՇՆՉԱՌՈՒԹՅԱՆ ՕՐԳԱՆՆԵՐ, օրգանիզ– մի ն արտաքին միջավայրի միշև գազա– փոխանակությունն ապահովող մասնա– գիտացված օրգաններ։ Հատուկ են միայն աերոբներին, որոնք ազատ թթվածինն ստանում են մթնոլորտային օդից (օդա– յին շնչառություն) կամ շրոլմ լուծված օդհ9 (շրային շնչառություն)։ Անաերոբ– ները, ինչպես նաև ցածրակարգ տերոր– ների բազմաթիվ խմբեր՝ նախակենդա– նիները, սպունգները, աղեխորշավորները և որոշ որդեր, զուրկ են Շ․ օ–ից։ Բարակ և նուրբ ծածկույթով պատված կենդանինե– րի օրգանիզմ թթվածինը կարոդ է թա– փանցել դիֆուզիայի միշոցով մարմնի ամբողշ մակերևույթից՝ շնչառու– թյան մաշկային տիպ, որին հաճախ միանում Է աղիքային շ ն չ ա ռ ու թ յ ու ն ը, երբ թթվածինն օրգանիզմ է թավւանցում աղիքի պատի միշով (օրինակ՝ ադեխորշավորներինը)։ Ավելի բարդ կառուցվածք ունեցող կեն– դանիներն ունեն Շ․ о-ի տարբեր համա– կարգեր, որոնք օերտորեն կապված են շրշապատող միջավայրի առանձնահատ– կությունների և օրգանիզմի կենսակեր– պի հետ։ Այսպես, շրային կենդանինե– րի մեծամասնությունը շնչում է խռիկների (խոիկային շնչառություն), միջատ– ները՝ հատուկ օդատար խողովակների4 արախեաների, իսկ երկկենցաղները4 ԱՈ– ղունները և կաթնասունները՝ թոքերի (թո– քային շնչառություն) միջոցով։ Ոսկրոտ ձկների մի մասի, երկկենցաղների ևն համար մաշկային շնչառությունը դեռևս կարևոր նշանակություն ունի։ Թոքային շնչառության նշանակությունն ավելի մեծ է սողունների համար։ Որոշ մողեսների թո– քերն օժտված են հավելյալ պարկերով, որոնք օդով լցվելիս ուռչում են և ծառայում գիշատիչներին վախեցնելու համար։ Թըռ– չունների համապատասխան պարկերը տարածված են ամբողջ մարմնում։ Դրանք ապահովում են գազափոխանակությունը նույնիսկ շնչառական շարժումների բա– ցակայության դեպքում և ծանրության կենտրոնի տեղաշարժման միջոցով մաս– նակցում թռիչքի ընթացքում թռչունի բնա– կանոն դիրքի պահպանմանը։ Թոքերը ամենակատարյալ զարգացման են հասել կաթնասունների և մարդու օրգանիզմում։ Բազմաթիվ կենդանիների անհատական զարգացման պրոցեսում տեղի է ունենում Շ․ о-ի հերթափոխություն, օրինակ, մինչև ձկների թրթուրների խռիկների վերջնա– կան զարգացումը շնչառական ֆունկցիան կատարում են դեղնուցապարկը, ապա լո– ղակների անոթները կամ ժամանակավոր (թրթուրային) արտաքին խռիկները։ (Տես նաև Շնչառություն)։ Լ․Ներսիսյան
ՇՆՉԱՌՈՒԹՅՈՒՆ, օրգանիզմի և շրջապա– տող միջավայրի միջև տեղի ունեցող գա– զափոխանակության բարդ պրոցես, որի շնորհիվ օրգանիզմը միջավայրից վերց– նում է թթվածին և անջատում ածխաթթու գազ։ Թթվածինն օգտագործվում է բջիջ– ներում օքսիդացման պրոցեսներն ապա– հովելու և Էներգիայի անջատման համար; Էներգիայի անջատման ոչ թթվածնային ճանապարհը, հատուկ է օրգանիզմների միայն փոքր մասին՝ անաերոբներին (տես Խմորում)։ Էվոլյուցիայի ընթացքում օր– գանիզմների ճնշող մեծամասնության Շ․ դարձել է Էներգիայի անջատման հիմնա– կան միջոցը, իսկ անաերոբ ռեակցիաները պահպանվել են հիմնականում որպես նյութափոխանակության միջանկյալ фт- էևր։ Մարդ ու և կենդանիների Շ․, պարզագույն ստորակարգ կենդանիների Շ․ կատարվում է մարմնի ամբողշ մակերե– վույթով, դիֆուզիայի միջոցով։ Օրգանիզմ– ների զարգացման հետ ի հայտ են գալիս շնչառության օրգանները և արյունատար համակարգը, որում շրջանառություն կա– տարող հեղուկը՝ արյունը կամ արյունա– ավիշը (հեմոլիմֆա) պարունակում է Օշ և ՇՕշ կապելու ու փոխադրելու ունակ նյու– թեր։ Բարձրակարգ կենդանիների և մար– դու Շ–յան պրոցեսը կազմված է հետևյալ փոխկապակցված փուլերից․ 1․ մթնոլոր– տային օդի և թոքաբշտիկների մեջ եղած օդի Փոխանակություն (արտաքին Շ․), 2․ գազափոխանակություն թոքաբշտիկների օդի և երակային արյան միջև (գազերի դիֆուզիա թոքերում), 3․ գազերի Փոխա– դրում արյան միջոցով, Հ․ գազափոխանա– կություն արյան և հյուսվածքների միջև (գազերի դիֆուզիա հյուսվածքներում), 5․ թթվածնի օգտագործում հյուսվածքներում և ածխաթթու գազի աևջատում (ներքին կամ հյուսվածքային Շ․)։ Օրգանիզմի ար– տադրած ածխաթթու գազի հարաբերու– թյունը նույն ժամանակում յուրացված թթվածնի ծավալին կոչվում է շնչառա– կան գործակից, որը կախված է տարբեր կենդանիների մարմնի չափերից և նյութափոխանակության ինտենսիվու– թյունից։ Թոքերի շնչառական, լրացուցիչ և պահեստային ծավալների գումարը կազ– մում է թոքերի կենսական տարողությունը (տես Շնչաչափություն), որը շնչառության օրգանների ֆունկցիան բնորոշող կարևոր ցուցանիշ Է։ Մեկ րոպեում թոքեր մտնող և դուրս եկող օդի ծավալով բնորոշվում է թոքերի րոպեական օդափոխությունը, որը մարդու համար հանգիստ պայմաններում կազմում է 8–10 լ․ ֆիզիկական լարվա– ծության դեպքում այն մի քանի անգամ ավելանում Է։ Գազափոխանակությունը կատարվում է դիֆուզիայի մեխանիզմով։ Թոքաբշտիկների օդի մեջ թթվածնի մաս– նական ճնշումը հավասար է 103 մմ ս․ ս․, ածխաթթու գազինը 44 մմ ս․ ս․, իսկ երա– կային արյան մեջ համապատասխանա– բար՝ 40 և 46 մմ ս․ ս․։ ճնշումների նման տարբերության շնորհիվ թթվածինն անց– նում է արյան մեջ, իսկ ածխաթթու գազը՝ արյունից թոքերը։ Հյուսվածքներում նույն– պես ճնշումների տարբերության շնորհիվ Օշ–ը արյունից անցնում է միջբջջային հե– ղուկի, ապա բջիջների մեջ, իսկ ՇՕշ–ը՝ բջիջներից արյան մեջ։ Արյան մեջ թթված– նի փոխադրիչը հեմոգլոբինն է (օքսիհե– մոգլոբին), իսկ ածխաթթու գազինը՝ բի~ կարբոնատները և հեմոգլոբինը (կարբո– հեմոգլոբին)։ Որոշ քանակությամբ 03 և ՇՕշ փոխադրվում են ազատ լուծված ձևով։ Կենդանիների և բույսերի հյուսված– քային կամ բջջային Շ․ կատարվում է միևնույն սկզբունքով։ Օքսիդա–վերա– կանգնման ռեակցիաների հետևանքով ազատվում է կյանքի բոլոր դրսևորումների համար անհրաժեշտ Էներգիա։ Պրոցեսն ընթանում է միաոքոնդրիաներում, ըստ որում ազատվող Էներգիան անմիջականո– րեն չի օգտագործվում, դրա մոա 70% –ը ծախսվում է ադենոզինեռֆոսֆորաթթվի (ԱԵՖ) առաջացման համար, որի ճեղքումն ապահովում է օրգանիզմի Էներգիայի պա– հանջները։ Այսպիսով, կենսաքիմիական տեսակետից Շ․ ածխաջրերի, ճարպերի, սպիտակուցների և դրանց ճեղքման ար– գասիքների Էներգիայի փոխակերպումն է մակրոէրգիկ ֆոսֆատային կապերի էներգիայի։ Շ–յան կարգավորումն իրա– կանացնում է շնչական գլխավոր կենտրո– նը, որը գտնվում է երկարավուն ուղեղում, ցանցանման գոյացության շրջանում և կազմված է ներշնչման ու արտաշնչման բաժիններից, որոնք գտնվում են փոխհա– կադարձ (ռեցիպրոկ) ֆունկցիոնալ հարա– բերության մեջ այնպես, որ մեկի դրդումը ուղեկցվում է մյուսի արգելակմամբ։ Շըն– չական կենտրոնի բնականոն գրգռիչը ածխաթթու գազն է և թթվածնի պակասը արյան մեջ։ Ներշնչման և արտաշնչման ռիթմիկ հերթափոխությունն իրականա– նում է թաՓառող նյարդերի միջոցով՝ թո– քաբշտիկներից դեպի շնչական կենտրոն գնացող գրգիռների շնորհիվ։ Շ–յան կար– գավորման պրոցեսին մասնակցում են նաև գլխուղեղի վերին բաժինները, այդ թվում նաև մեծ կիսագնդերի կեղևը։ Շ–յան հետ
