Օգտվելով E=kT առնչությունից (k-ն Բոլցմանի հաստատունն է) և աղ․ 1-ից՝ դժվար չէ համոզվել, որ Զ․ ռ–ի ընթացքն առավելագույն ինտենսիվության է հասնում, երթ պլազմայի ջերմաստիճանը 2•109К է և ավելի։ Իրական պլազմայում, սակայն, միջուկային սինթեզ կարող է կատարվել նան համեմատաբար ցածր ջերմաստիճաններում՝ պայմանավորված թունելային էֆեկտով և այն հանգամանքով, որ տվյալ ջերմաստիճանում միջուկների արագությունները նույնը չեն, այլ ենթարկվում են, օրինակ, Մաքսվեյքւ բաշխման:
Ըստ ժամանակակից աստղաֆիզիկայի, Ջ․ ռ․ աստղերի էներգիայի հիմնական աղբյուրն են։ Միևնույն ժամանակ, այդ ռեակցիաներով է պայմանավորված նուկլեոգենեզը՝ քիմ․ տարրերի միջուկների առաջացումը։ Նորմալ հոմոգեն աստղերում, ինչպիսին է, օրինակ, Արեգակը, էներգիան ստացվում է ջրածնային չորս միջուկների՝ հելիումի միջուկի փոխարկման պրոցեսում (4р-ИНе+2е+), որն ընթանում է, այսպես կոչված, ջրածնային (աղ․ 2) և ածխածնային (աղ․ 3) ցիկլերով։ Ջրածնային ցիկլում առաջին երեք ռեակցիաները աեղի են ունենում երկու անգամ, նախքան չորրորդ ռեակցիայի ընթանալը։ Ածխածնային ցիկլում 12С միջուկը կատալիզատորի դեր է կատարում։ Աղ․ 2 և 3-ում փակագծերում բերված են այն էներգիաները, որ բաժին են ընկնում նեյտրինոներին, որոնք, ծնվելով աստղի ընդերքում, կարող են հեռանալ տիեզերքի խորքերը։ Արեգակից եկող նեյտրինոների գրանցման փորձերը (1979) ցույց են տալիս, որ Արեգակի ընդերքում կատարվող Ջ․ ռ–ի մասին մեր պատկերացումները որոշ ուղղումների կարիք ունեն։ Ավելի բարձր ջերմաստիճանների և միջուկների համեմատաբար մեծ խտությունների դեպքում ընթանում են նաև նուկլեոգենեզիօուրիշ ցիկլեր (հելիումային, նեոնային), օրինակ, 34He–»12C+7i+72+7,3 Մէվ, 12C+4He^ –>160+y, 16ОЧ-4He–>20Ne+7 են։
Երկրային պայմաններում Ջ․ ռ․ դժվար իրագործելի են։ Խոշոր չափերի Ջ․ ռ․ (ջրածնի D և T իզոտոպների մասնակցությամբ) իրականացվել են միայն ջերմամիջուկային կամ , ջրածնային ռումբերի փորձնական պայթյունների ժամանակ, երբ ռեակցիաների հնարավոր սխեմային մասնակցում են աղ․ 1-ի 8-րդ, 4-րդ, 5-րդ Ջ․ ռ․։ Խաղաղ նպատակներով Զ․ ռ–ի օգտագործման լայն հեռանկար կարող է բացել ջերմամիջուկային կառավարվող սինթեզը, որի հետ մարդկությունը մեծ հույսեր է կապում՝ էներգետիկ խնդիրների լուծման առումով։ Ջերմամիջուկային ռեակտորը կարող է ծառայել նաև որպես արագ նեյտրոնների հզոր աղբյուր։ Տես նաև Միջուկային ռեակցիաներ։
Գրկ․ Франк-Каменецкий Д․ А-, Физические процессы внутри звёзд, М․, 1959; Арцимович Л․ А-, Управляемые термоядерные реакции, 2 изд․, М․, 1963․ Կ․ Իսպիրյան
ՋԵՐՄԱՄՇԱԿՈՒՄ ՄԵՏԱՂՆԵՐԻ, մետաղների և համաձուլվածքների ջերմային մշակման պրոցես, նպատակն է փոփոխել դրանց կառուցվածքը, հետևաբար նաև հատկությունները։ Նախապատրաստուկը կամ շինվածքը տաքացնում են մինչև համապատասխան ջերմաստիճան, պահում այդ ջերմաստիճանում որոշակի ժամանակ, ապա անհրաժեշտ արագությամբ սառեցնում։ Ջ․ մ․, որպես նախնական գործողություն, կիրառվում է նախապատրաստուկի մշակման ժամանակ նյութի տեխնոլոգիական հատկությունները բարելավելու համար, իսկ որպես վերջնական գործողություն՝ պատրաստի շինվածքը այնպիսի հատկություններով օժտելու համար, որոնք ապահովում են նրա շահագործման երկարակեցությունը։ Ջ․ մ․ հիմնական տեսակներն են՝ թրծումը, նորմալացոնԱը, մխումը, արձակումը, քիմիական–ջերմային մշակումը, ջերմամեխանիկական մշակումը (տես Ջերմամեխանիկական մշակում մետաղների), էլեկտրա-ջերմային մշակումը ևն։ Թրծումն ու նորմալացումը հիմնականում կիրառվում են որպես ջերմամշակման նախնական գործողություններ, իսկ արձակումը, էլեկտրաջերմային մշակումը՝ վերջնական գործողություններ։ Հաճախ շինվածքը ջերմամշակման ենթարկելու համար կիրառում են իրար հաջորդող մի քանի եղանակներ։ Օրինակ, ատամնանիվները կարող են ենթարկվել քիմիական–ջերմային մշակման, ապա նորմալացման, հետո մխման և վերջում՝ արձակման։ Նման մշակումն ապահովում է մեքենայի դետալների մակերևութային շերտում և միջուկում իրարից տարբեր կառուցվածքների ստացումը։ հնարավոր է նաև ջերմամշակման միևնույն եղանակի բազմապատիկ կրկնում։ Արագահատ պողպատներից պատրաստված գործիքների ջերմամշակման ժամանակ մխմանը, որպես կանոն, հաջորդում է եռապատիկ ՜արձակումը։ Կիրառելով ջերմամշակման տարբեր եղանակներ՝ կարելի է վերականգնել մետաղի կամ համաձուլվածքի սկզբնական վիճակը։ Թ․ Ղազանչյան
ՋԵՐՄԱՅԻՆ ԴԻՍՈՑՈՒՄ, ջերմային քայքայում, նյութերի քայքայման դարձելի քիմ․ ռեակցիաներ, որոնք ընթանում են ջերմաստիճանը բարձրացնելու հետեանքով։ Ջ․ դ–ման հետևանքով մեկ նյութից առաջանում է մի քանի (2Н2<Э;1 ^2Н2+02, СаС03;^Са0+С02) կամ մեկ ավելի պարզ (N204^2N02, C12^2C1) նյութ։ Զ․ դ–ման հավասարակշռությունը ստեղծվում է ըստ զանգվածների ներգործության օրենքի և կարող է բնորոշվել հավասարակշռության հաստատուն ով կամ դիսոցմանաստիճանով (քայքայված մոլեկուլների թվի և ելանյութի մոլեկուլների ընդհանուր թվի հարաբերությամբ)։ Ջ․ դ․ մեծ մասամբ ուղեկցվում է ջերմության կլանումով (էնթաչպիան աճում է ДН>0), այդ պատճառով տաքացումը ուժեղացնում է այն։ Ճնշման մեծացումը արգելակում է Ջ․ դ․, եթե այն ուղեկցվում է գազային նյութերի մոլերի թվի աճմամբ։ հակառակ դեպքում (2HY^H2+Y2) դիսոցման աստիճանը կախված չէ ճնշումից։ Պինդ նյութերի (օքսիդներ, բյուրեղահիդրատներ են) Զ․ դ․ իրականացնելու համար կարևոր է իմանալ այն ջերմաստիճանը, որում անջատվող գազի ճնշումը հավասարվում է արտաքին ճնշմանը, այդ ջերմաստիճանում պինդ նյութի քայքայումը խիստ արագանում է։ Գործնական նշանակություն ունեն ջրի և ածխաթթու գազի քայքայումը, ածխաջրածինների դեհիդրումը (հոմոգեն ռեակցիաներ), կարբոնատների, սուլֆիդների դիսոցումը (հետերոգեն ռեակցիաներ), որոնցով են պայմանավորված բազմաթիվ ջերմատեխնիկական, քիմ․ և մետալուրգիական պրոցեսներ (կրաքարի բովումը, ցեմենտների արտադրությունը և դոմենյան պրոցեսը)։ Մ․ Կարապեայանց
ՋԵՐՄԱՅԻՆ ԷՆԵՐԳԻԱ, տես էներգիա։
ՋԵՐՄԱՅԻՆ ԷՖԵԿՏ ՔԻՄԻԱԿԱՆ ՌԵԱԿՑԻԱՅԻ, տվյալ քիմիական ռեակցիայի ընթացքում կլանված ջերմության և կատարված արտաքին աշխատանքի (չհաշված արտաքին ճնշումը հաղթահարելու աշխատանքը) հանրահաշվական գումարը։ Եթե ռեակցիայի ընթացքում ջերմությունն անջատվում է կամ աշխատանքը կատարում է համակարգը, ապա նրանց արժեքներն ունեն բացասական նշան։ Քիմ․ ռեակցիայի ընթացքում էներգիան կարող է կլանվել (անջատվել) ոչ միայն
