համար բնական դիֆրակցիոն ցանց ևն։ Ռ․ վ–յան հիմնական մեթոդներն են․
1․ Լաուևի մեթոդը (Մ․ Լաուեի անունով), որի դեպքում հետազոտվող անշարժ նմուշի վրա ուղղվում է անընդհատ սպեկտրով ռենտգենյան ճառագայթների փունջ։ Յուրաքանչյուր դիֆրակցիոն բիծ ալիքի տարբեր երկարության ճառագայթների վերադրման արդյունք է, այսինքն՝ անդրադարձման տարբեր կարգերը վերադրվում են միևնույն բծի վրա։ Ստացվող դիֆրակցիոն պատկերը կոչվում է չաուեգրամ։ Այս մեթոդը հիմնականում կիրառվում է բյուրեղների սիմետրիայի տարրերի և արտաքին անկանոն ձև ունեցող նմուշների կողմնորոշման ուսումնասիրության համար։
2․ Պտտման և ճոճման մեթոդը, որի դեպքում կիրառվում է բնութագրական (մեներանգ) ռենտգենյան ճառագայթում, իսկ հետազոտվող նմուշը պտտվում է կամ որոշակի պարբերությամբ ճոճվում 15–20° անկյունային տիրույթում։ Ստացված դիֆրակցիոն պատկերից անմիջականորեն որոշվում է Բրեգի 2 0 անկյունը (տես Բրեգ–Վոււֆի պայման), ապա՝ նույնականության պարբերությունը պտտման կամ ճոճման առանցքի ուղղությամբ։
3․ Բազմաբյուրեղի մեթոդը կամ Դեբայ–Շերերի մեթոդը, որը պտտման մեթոդի տարատեսակն է՝ այն տարբերությամբ, որ բյուրեղային տարածական ցանցի բոլոր հնարավոր դասավորությունները սկզբնական փնջի նկատմամբ իրականանում են նմուշում բյուրեղիկների անկանոն դասավորության հետևանքով։ Մեթոդը կիրառվում է նմուշում բյուրեղիկների դասավորության գերակշռող կողմնորոշման (տեքստուրաների) և թելանման կառուցվածքների հետազոտման համար։
4․ Հակադարձ ցանցի գրանցման մեթոդների խումբը, որոնց դեպքում ինչպես հետազոտվող նմուշը, այնպես էլ գրանցող լուսանկարչական սարքը շարժական են, իսկ ճառագայթումը մեներանգ է։ Արդյունքում ստացվում է հակադարձ ցանցի աղավաղված կամ ուղղակի (չաղավաղված) պատկերը։ Այս խմբի մեջ մտնող մեթոդներից են՝ ա․ Վայսենբերգի մեթոդը, երբ գլանաձև լուսանկարչական ժապավենը կատարում է համընթաց սինխրոն տատանողական շարժում բյուրեղական նմուշի պտտման առանցքի ուղղությամբ, բ․ Սաութերի և Շիբալդի մեթոդը, երբ լուսանկարչական ժապավենը կատարում է պտտական շարժում նմուշի պտտման առանցքին ուղղահայաց առանցքի շուրջը, գ․ դը Ցոնգի և Բումենի մեթոդը, երբ հարթ լուսանկարչական թիթեղը պտտվում է նմուշի պտտման առանցքին զուգահեռ առանցքի շուրջը (ռետիգրաֆ), դ․ Բյուրգերի մեթոդը, երբ բյուրեղական նմուշը ճոճվում է երկու փոխուղղահայաց առանցքների շուրջը, այնպես, որ անդրադարձնող հարթությունների ընտանիքի նորմալը գծում է կոնական մակերևույթ։ Այս մեթոդների տարատեսակն է ռենտգենադիֆրակտոմետրական մեթոդը, երբ ճառագայթման գրանցումն իրագործվում է հաշվիչների (իոնացման, Վիլսոնի խցիկներ ևն) միջոցով։
Ռ․ վ․ բաժանվում է երկու հիմնական լի ուլի։ Առաջին ֆալում օգտագործվում են դիֆրակցիոն պատկերի միայն երկրաչափական օրինաչափությունները, որոնցով կարելի է որոշել նմուշի կողմնորոշումը, պտտման կամ ճոճման առանցքների ուղղությամբ նույնականության պարբերությունը, տարրական բջջի ծավալը։ Դիֆրակցիոն պատկերի ինդեքսավորման, այսինքն դիֆրակցիոն մաքսիմումների ինդեքսների որոշման միջոցով կարելի է գտնել ցանցի սիմետրիայի դիֆրակցիոն դասը, քանի որ դիֆրակցիոն պատկերի միջոցով սիմետրիայի տարածական խմբի որոշումն անհնար է (այսպես կոչված, Ֆրիդելի կանոն)։ Ռ․ վ–յան երկրորդ փուլում որոշվում է ցրող նյութի (էլեկտրոնների) տարածական բաշխման pU, у, z) ֆունկցիան․ p(x;, у, z)= -~F(hkl)exp[–2jti(hx+ky+lz)],(l) V hklt__ որտեղ h,k, 1-ը ամբողջ թվեր են, i= –1, V-ն տարրական բջջի ծավալն է, իսկ F(hkl)-^ կառուցվածքային գործոնը (տարրական բջջից ցրված ճառագայթման ամպլիտուդը)։ Վերջինս որոշվում է դիֆրակցիոն մաքսիմումների ինտենսիվության (I) չափման միջոցով, քանի որ I~|F(hkl)|2։ Սակայն F(hkl) մեծությունը կոմպլեքս է, և փորձով կարելի է գտնել միայն դրա մոդուլը, այդ պատճառով, ընդհանուր դեպքում, բ(Հ, y, z) ֆունկցիայի փորձնական որոշումն ըստ (1) առնչության անհնար է։ Այս պրոբլեմը հայտնի է «փոլլային պրոբլեմ» անունով։ Դրա լուծման եղանակներից մեկը Պատերսոնի կամ «միջատոմական» P(u, v, w) ֆունկցիայի (ս, v, w-ն կետերի կոորդինատներն են միջատոմական վեկտորների տարածությունում) մեթոդն է․ P(u v w) = յլՏ lF(h k l)|2cos2rt(hu+ V hkl + kv+lw)։ (2) Գրված արտահայտությունից երևում է, որ Պատերսոնի ֆունկցիան բ(Հ, y, z)X Xp(x․+u, y+v, z+w) ֆունկցիայի Ֆուրյեի ձևափոխությունն է։ P(u, v, wj-ն ունի մաքսիմումներ, երբ u,v, w-ն տարածական ցանցի հանգուցային կետերը միացնող վեկտորի բաղադրիչներ են։ Այսպիսով, այս ֆունկցիայի մաքսիմումների դասավորությունը թույլ է տալիս որոշել հնարավոր միջատոմական հեռավորությունները տարածական ցանցում՝ առանց կառուցվածքային գործոնի Փուլի որոշման։ Ռ․ վ–յան մեջ ճառագայթների դիֆրակցիայի և գրանցման պայմաններ ստեղծելու նպատակով կիրառվող սարքերն են ռենտգենյան խցիկներն ու դիֆրակտոմետրերը։
Գրկ․ Китайгородский А․И․, Теория структурного анализа, М․, 1957; Бокий Г․ Б․, Порай-Кошиц М․ А․, Рентгеноструктурный анализ, М․, 1964․ Կ․ Թրունի
ՌԵՆՏԳԵՆԱՄԵՏՐԻԱ, ռենտգենաչափություն, դոզաչաւիության բաժին, որն զբաղվում է ռենտգենյան և գամմաճառագայթման դոզայի չափման ու հաշվարկման մեթոդների հետազոտությամբ։ Ուսումնասիրում է նաև ռենտգենյան և գամմա–ճառագայթների ազդեցությունն օրգանիզմների վրա (տես Իոնացնող ճառագայթների կենսաբանական ազդեցություն)։ Ռ–ում չափումների համար կիրառվող սարքերը կոչվում են ռենտգենաչափեր․ դրանք սովորաբար աստիճանավորվում են ռենագեններով։ Տես նաև Դոզաչափում։
Գրկ․ Поройков И․ В․, Рентгенометрия, М․–Л․, 1950․
ՌԵՆՏԳԵՆԱՍԿՈՊԻԱ, ռենտգենադիտում, ռենտգենալուսավորում, ռենագենախաորոշման մեթոդ, որի դեպքում քննվող օբյեկտի ռենտգենյան պատկերն ստացվում է ֆլյուորագրաֆիական էկրանի վրա։ Ի տարբերություն ռենտգենագրության, Ռ․ հնարավորություն է տալիս հիվանդի դիրքը փոխելով կատարել բազմաառանցքային հետազոտություն, դիտել օրգաններն աշխատելիս, ուսումնասիրել դրանց ֆունկցիոնալ փոփոխությունները (ստոծանու և թոքերի շնչառական շարժումները, սրտի և խոշոր անոթների բաբախումը, ստամոքսի և աղիքների գալարակծկանքը)։ Ռ–ի ընթացքում հնարավոր է շոշափումով (էկրանի հսկողության տակ) որոշել օրգանների շարժունակության աստիճանը, ցավազգացությունը ևն։ էլեկտրոնաօպտիկական Փոխակերպիչ (ԷՕՓ) նոր համակարգի շնորհիվ հնարավորություն է ստեղծվել պատկերի պայծառությունն ավելացնել 1000 անգամ, որն ապահովում է հիվանդների և անձնակազմի նվազագույն ճառագայթահարումը։ ԷՕՓ–ի օգտագործումը, ռենտգենյան ճառագայթների փոքր դոզաների դեպքում հնարավորություն է տալիս 6 րոպեի ընթացքում (առանց հիվանդին վնասելու) ֆիլմեր նկարահանել, որը նպաստում է ռենտգենակինեմատոգրաֆիայի զարգացմանը։
ՌԵՆՏԳԵՆԱՖԼՅՈՒՈՐԱԳՐԱՖԻԱ, ռենտգենյան հետազոտության մեթոդ, որը հնարավորություն է տալիս ստանալու ֆլյոլորագրաֆիական հատուկ էկրանի վրա հայտնված ռենտգենյան պատկերի փոքրացրած լուսանկարը։ Ի տարբերություն ռենտգենագրության, կիրառվում է բնակչության զանգվածային քննությունների դեպքում, պատկերն ստացվում է ավելի արագ և նյութերի քիչ ծախսումով։ Ռ․ հնարավորություն է տալիս կանխարգելիչ ստուգման նպատակով ուսումնասիրելու սիրտ–անոթային համակարգի, թոքերի, թոքամզի, միջնորմի, ավշագեղձերի, լյարդի, լեղապարկի, փայծաղի, ոսկրային համակարգի, կրծքագեղձերի վիճակը։ Ռ–ով հայտնաբերվում են նաև գաղտնի ընթացող հիվանդությունները (քաղցկեղ, սիրտ–անոթային համակարգի հիվանդություններ), ախտորոշվում են առաջնային և մետաստատիկ ուռուցքները, դրանց տեղադրությունը, որոշվում ձևը, եզրերը, չափերը, ինչպես նաև տարածվածությունն օրգանիզմում ևն։ Ռ․ անցկացվում է ստացիոնար կաբինետներում, ինչպես նաև շարժական ապարատների միջոցով՝ հիմնար կ–ձեռնարկ ութ յ ունն եր ում, դպրոցներում, կոլտնտեսություններում ևն։ Տես նաև Ռենագենաիսոորոշում։
