հազարամյակներում: Մեծ հետաքրքրություն են ներկայացնում նաև գյուղի մոտ գտնված Կուր-Արաքսյան մշակույթի նյութերը, որոնք 1980-ականներին պեղեց ԱՄՆ-ի և Վրաստանի հնագետների միացյալ արշավախումբը: Հայտնի է, որ Կուր-Արաքսում մշակույթը հատում է հայկական լեռնաշխարհին (Ք. ա. 3-րդ հազարամյակ):
Գանձայի մասին գրավոր տեղեկության հանդիպում ենք «Քարթլիս ցխովլեբա» («Պատմություն վրաց») ժողովածուի «Քարթլիի մատյանը» արժեքավոր աղբյուրում, 1028թ. Բյուզանդիայի կայսր Կոստանդին 8-րդի զորքերի աբխազա-վրացական թագավորության տարածքները մուտք գործելու կապակցությամբ: Այնտեղ կարդում ենք. «Կոստանդին արքայի պարկիմանուլը (սենեկապետը) մեծ զորքով եկավ Թռեղք՝ Կլղեկարի բերդի մերձակայքը: Այդ ժամանակ (այդ ամրոցին) տիրում էր Էրիսթավաց Էրիսթավ Լիպարիտի որդի Լիպարիտը: Ժողովեց (Լիպարիտը) և այլ ազնաուրիների, կանգ առան: Պարկիմանուլը տեսանելով, որ ոչնչով չի կարող վնասել, հետ դարձավ»:
Այդ ժամանակաշրջանում Բագրատունյաց Հայաստանի սահմանն անցնում էր Գանձայից ոչ այնքան հեռու: Ըստ Ս. Տ. Երեմյանի «Հայաստանը և հարևան երկրները 855-953թթ.» քարտեզի, Գանձան Հայաստանի կազմում էր: Գանձայի պատմության հետաքրքիր էջերից է 1908թ. ամռանը Գանձայում, Սաթխայում, Մեծ և Փոքր Արագյալներում մտցրած էկզեկուցիան: Հունիսի վերջերին, ինչպես գրում է «Մշակը», Մաշադի-Ակոբի գլխավորած հնչակյան 5 հոգուց բաղկացած խմբի կողմից չորս հայկական գյուղերի տարածքում սպանվել էին Սաղամո գյուղից թուրք Ասլան աղան և նրա հյուրերը Բորչալվեցի 3 բեկերը: Գավառապետի հրամանով վերոհիշյալ գյուղերում որպես պատժամիջոց տեղավորեցին 200 կազակ յուրաքանչյուրը երկուական ձիով: Պատժամիջոցն իր բոլոր ծանր նյութական և բարոյական հետևանքներով տևեց 3 շաբաթ: Էկզեկուցիայի վերջ տրվեց Վահան Տերյանի (այդ օրերին նա գտնվում էր գյուղում) և հատկապես նրա իրավաբան եղբոր Արամ Տեր-Գրիգորյանի ջանքերով: Նրանք հասան այն բանին, որ Թիֆլիսի նահանգապետ Լոզինո Լոզինսկին անձամբ եկավ Գանձա և օգոստոսի 16-ից 18-ը հյուրընկալվեց Տեր-Սուքիասի (Վ. Տերյանի հայրը) տանը: Նրան պատշաճ ընդունելիություն է ցույց տրվում: Նահանգապետը տեղեկանալով իրերի դրության մասին, անմիջապես կարգադրում է վերացնել էկզեկուցիան:
