Թաթար-մոնղոլական հորդաները 1236թ. ամռանից սկսած, 10 տարում համարյա ամբողջովին նվաճեցին Հայաստանը եւ Վրաստանի մեծ մասը։ Նորաստեղծ մոնղոլ-իրանական պետության («իլխանության») կազմի մեջ մտան Իրանը, Ատրպատականը, Առանը, Շիրվանը, Հայաստանը, Արեւելյան Վրաստանը եւ այլն։ Արեւմտյան Վրաստանը, Տրապիզոնի հունական կայսրությունն ու Կիլիկյան Հայաստանը Հուլավյանների վասալներն էին։
Այս ժամանակաշրջանում Վրաստանի թագավորները թաթար-մոնղոլական խաների ձեռքին դարձել էին խաղալիք։ Նրանք որպես թագավոր հաստատվում էին մոնղոլական խաների կողմից եւ հարկ էին տալիս նրանց, իրենց զորքերով մասնակցում էին խաների արշավանքներին։ Ահա այս հանգամանքներում էին գործում վերոհիշյալ հայ իշխանները։ Նրանց գործունեությունը նկարագրված է ինչպես հայ պատմիչների, այնպես եւ վրաց ժամանակագիրների կողմից։ Ստորեւ բերենք մի քանի փաստեր։
1259թ. Հուլավու խանի մոտ գտնվող վրաց թագավոր Դավիթ Նարինը (մոնղոլերեն կրտսեր), չկամենալով մասնակցել մոնդոլ-թաթարների դեպի Սիրիա կատարելիք արշավանքին, փախավ Վրաստան եւ ապստամբություն բարձրացրեց։ 1260թ. աշնանը Դավիթ Նարինի սկսած ապստամբությունը շարունակեց Ուլու (մոնղ. ավագ) Դավիթը։ Ինչպես գրում է վրաց ժամանակագիրը, զայրացած Հուլավու խանին հայազգի Ենուք Արքունը երաշխավորում էր չվնասել Դավթին ու նրա որդի Գեորգիին եւ հասավ իր նպատակին ազատեց Դավիթ թագավորի որդիներին, իսկ թագավորին տարավ հորդա... Ի դեպ, այդ ժամանակ Արղուն խանը Թփղիսի «... ինչպես եւ բուն թագավորության» կառավարիչ է նշանակում հայազգի Շադինին։
Երբ Պարտավում Ուլու Դավիթը Ենուք Արքունի ներկայությամբ Հուլավու խանի կողմից հարցաքննվում էր, խանի եւ հարցաքննվողների միջեև որպես թարգմանիչ հանդես էր գալիս հայազգի իշխան Սադունը։ Սադունի կողմից վրաց թագավորին մատուցած մեծ ծառայության մասին վրաց ժամանակագիրը գրում է հետեւյալը. «...Ենուք Արքունն ու մեծն Նոյինը նստել էին կենտրոնում, իսկ Սադունը բարվոք թարգմանում էր, ձեւակերպում թագավորի ասածները, որովհետեւ թագավորը փոքր-ինչ կարկամում էր. Սադուն Մահկանաբերդցին լավ էր ճարտասանում» (Տես «Վրաց ժամ.», էջ 120)։
Ժամանակագիրը մեծ գովեստով ու ակնածանքով է խոսում ընդհանրապես
― 54 ―
