պատմական շատ առեղծվածներ կլուծվեն և նորություններ կարձանագրվեն։
Փոքր մի ձորով բաժանված է Շամիրան կամ Շամիրամ գյուղը, որ ամբողջովին նախապատմական հնություններով շրջապատված է, որ թերևս ի հնումն մեկ շրջան էր կազմում Արուճի հետ։
Արուճի մեջ, բացի գմբեթից, կանգուն է Գրիգոր Մամիկոնյանի յուր իշխանությանն անցնելուց (670) հետո կանգնած եկեղեցին, որ մի գոհար է 7-րդ դարու մեջ։ Պատմական ճարտարապետության հետագայում գրեթե շատ քիչ շենքեր հավասարվել են 7-րդ դարու կոթողներու ճարտարապետական հարաբերություններին։ 7-րդ դարի մեջ կանգնած են Մրենի, Բագարանի, Թալինի, Արթիկի, Մաստարայի և այլ հոյակապ շենքերը, որոնց մասին կարելի է հատորներ գրել։
Արուճի եկեղեցին ոչ միայն իր մեծությամբ և բարձրությամբ նշանավոր է, այլ շինարարական տեսակետով ևս սքանչելի է։ Պատերը սրբատաշ մեծ քարերով շատ գեղեցիկ շինված են։ Ուրիշ 5-7-րդ դարու շենքերին նման խոշոր պատուհաններ ունի, մի ժամանակ, անշուշտ 16-17-րդ դարերում բերդի տեղ գործածեր և բուրգը շինել են, որով բռնի խաթարել են մի քանի տեղ, եթե ոչ այդ խաթարումներն ևս պետք է չունենար։ Հայտնի չէ, թե երբ է ընկած գմբեթը։
Պատմագիրների հիշատակած Գրիգոր Մամիկոնյանի ապարանքը, որուն Հովհաննես Դրասխանակերտցի պատմագիրը արքունիք է անվանում, գտնվում է տաճարի հարավային կողմը մի քանի տասնյակ քայլի վրա ձորեզրին շինված, որուն միայն ներքին հարկի պատերն են մնացել, մոտավորապես մեկ կամ մեկ ու կես մետր ավելի կամ պակաս բարձրության։ Չափազանց հեշտ է և հետաքրքրական այս ապարանքի պեղումը, որով միայն լիակատար գաղափար կունենանք 7-րդ դարու իշխանական ապարանքի մասին։ Այս ապարանքի մնացորդ պատերը, որը եկեղեցու նման սրբատաշ մեծ քարերով են շինված, ցույց կուտան թե որչափ շքեղ էր ամբողջ շենքը։ Ապարանքից քիչ ցածր, ձորի լանջին, տակավին կա այն աղբյուրը (եթե հոգ տարվի, մշտնջենապես ջուրը վազում է), որ շինել է տվել Գրիգոր Մամիկոնյան։ Պատմագիրները հատկապես հիշատակում են այդ աղբյուրը։
Աշտարակի շրջանի այս գյուղին մեջ կան զանազան հնություններ, բայց հողին հավասարած և ինչ լինելը անհայտացած։ Միայն մի փոքր մատուռի մնացորդ կա, որ 12-13-րդ դարու շենք լինել կկարծվի։
Բագարանը նախաքրիստոնեական ծագում ունի․ այնտեղ խուզարկուն շատ կգտնի նախաքրիստոնեական
