Այրարատ նահանգի Արագածոտն գավառի մեջ կգտնվին Հին և Նոր Թալինները, որոնք այժմ ապառաժոտ և ժայռոտ վայրերու վրա հիմնված գյուղեր են։ Անշուշտ հին ժամանակ Թալինը մի կարևոր և բազմամարդ շրջան էր, որի պատմական մեծ անցքերը կապված են այդ անվան հետ և հոյակապ շենքեր են շինված այնտեղ նույնիսկ ամենահին ժամանակներու մեջ։
Նախաքրիստոնեական շրջանում կառուցվել է մի կիկլոպյան ամրոց, ներկայիս Կյուլեք Թեփա անվանված սարի վրա, որտեղ մի լուրջ քննական պտույտ բավական է տեսնելու համար ո՛չ միայն նախաքրիստոնեական գերեզմաններ, այլև անշաղախ խոշոր քարերով կառուցված մարդկային բնակարանների մնացորդներ։ Քրիստոնեական շրջանի գերեզմաններ եղել են տարածված Թալինի մոտերքը քառակուսի քանդակազարդ կոթողներով, որոնք 5-7-րդ դարուն հատուկ են և անշուշտ շարունակությունն են հեթիթական սովորության։
Ըստ Հ. Ղ. Ալիշանի, քրիստոնեական երկրորդ դարում ծանոթ է այս տեղը հույն աշխարհագիր Պտղոմեոսին Թալինա անունով։ Իսկ 7-րդ դարում ոչ միայն շեն և բազմամարդ է երևում այս շրջանը, այլև Կամսարականների տոհմի բնակավայրն է եղած, ուր կանգնել են մեծամեծ շինություններ, որոնց երկուքը հասել են մեզ։ Կան նաև բազմաթիվ հետախուզության կարոտ ավերակներ և շինության հետքեր։ Եթե այս ավերակները հետախուզվին, անպայման մինչև այժմ մեզ անծանոթ պատմական տեղեկություններ պիտի հավաքվին։ Ես կարծում եմ, որ Կամսարական Ներսեհի շինած եկեղեցիի մեջ Հայաստանի Հն․ Պահպ. Կոմիտեի ջանքերով հավաքված բարձրաքանդակ գերեզմանակոթողները կապ ունեն Կամսարականների տոհմի հետ և նրանց մեկ քանիսին վրա իշխանական տարազով քանդակված մարդկանց պատկերները թերևս նույնիսկ Կամսարականներն էին։
Մեզ հասած հոյակապ շինություններեն մեկը, որ շատ աննշան կերպով վնասված է, կանգնել տվել է Ներսեհ Կամսարականը 7-րդ դարու մեջ։ Իսկ մյուս շատ շքեղ երևույթով հսկա շենքը, դարձյալ Կամսարականների գործ է և չափազանց հոյակապ է թե՛ արտաքուստ և թե՛ ներքուստ։
Թեև քանդումների և փլուզումների պատճառով մեծ շենքի վրա շինության արձանագրություն չկա, սակայն կասկած չի կարող լինել, որ այս շրջանը Կամսարականների ցեղին էր պատկանում, ավելի վաղ քան 7-րդ դարը։ Թե՛ այս շենքերի և թե՛ 7-րդ դարի գեղարվեստական ճաշակը ցույց տալու համար այստեղ կդնենք նմուշներ նրանց ճարտարապետական շինանմուշներից։
Մինչև այժմ իմ տված տեղեկությունները կվերաբերեն
