չէ կարողացած գտնելու, բայց ձմեռային հոգսերու համար խումբ մը երիտասարդներ շատ շուտով պիտի խրկեն հասցեիս պետք եղած գումարը։
Բասմաջյանը վաղուց հասեր էր Փարիզ, ես երկու ամիս ևս Անիի մեջ աշխատանք շարունակելես հետո, խոստացվածներեն ոչինչ չստանալով, Անիի մեջ պարտքեր ալ թողած գնացի Թիֆլիս, որպեսզի թե 30 ռուբլի առկա ամսականներս ստանամ և թե գտնեմ խումբ մը երիտասարդները, որոնց մասին գրված էր ինձ։ Ամսականներս ստացա, սակայն այդ երիտասարդաց խումբեն մեկ հատ ալ դեռ չեմ տեսած մինչև այսօր։
Ասկեց հետո, այլևս սկսավ մեր անընդհատ թղթակցությունը պ. Բասմաջյանի հետ. իմ կողմանե գանգատ, անոր կողմանե խոստում. ցուրտ են դողալով, կարևոր պիտույքներե զրկվելով, ծանոթներու հյուրասիրության ապաստանած՝ ձմեռը անցուցի, և դեռ հույս չկար լրացուցիչ գումարի՝ գարնանային աշխատանքներս վերստին սկսելու համար։
Ապագայի խոստումներով քաջալերված՝ մարտ ամսո մեջ դարձյալ ուղևորվեցա Անի, աշխատանքս շարունակելու համար։ Այս ուղևորութենես հետո թե ինչ տխուր ու չարաշուք պատահարներ գլխիս թափվեցան, ես անոնց մասին կլռեմ առայժմ և որոնց ամենեն վերջինին մի տխուր հետևանքն է այսօրվան մի վերին աստիճան զզվելի մեր բանակռիվը։
Օգոստոս ամսվա մեջ Թիֆլիսի վաճառականեն նամակ մը ստացա, որով ինձ կհայտներ, թե այլևս բավական կհամարի մինչև հուլիս վճարած 30 ռուբլի ամսականը, հետևաբար իր վրա հույս չդնեմ։
Ուրեմն, սկսյալ սեպտեմբեր ամիսեն մինչև հուլիսի վերջը, ընդամենը տասն և մեկ ամիս (ոչ թե տարուց ավելի) ստացեր եմ ամսական երեսուն ռուբլիով (330) երեք հարյուր երեսուն ռուբլի գումար մը. եթե այս գումարին զեղչենք բացառիկ պետքերու համար Աբովյանի վճարված մոտ վաթսուն ռուբլի գումարը, որուն՝ Աբովյանցի ստորագրությամբ ֆաքթյուրը հանձնեցի թիֆլիսեցի վաճառականին, մնաց 270 ռուբլի զուտ գումար ամբողջ տասն և մեկ ամսվան համար։ Այս գումարեն զատ ուրիշ ոչինչ չեմ ստացած բացի վերոհիշյալ աղայի հին շորերեն, որ վեհանձնաբար բարեհաճեր էր խրկել, զիս ցնցոտիներես ազատելու համար, և ես ալ այդ շորերը Բասմաջյանի գործին հաջողության աղոթելու համար Էջմիածնի մեջ բաժանեցի գաղթական աղքատներուն։
Այս ստացած գումարիս փոխարեն, նույն տարին խրկեցի հինգ օրինակ կատարելագործված նկարներ, որոնք գրեթե այն տարվան բոլոր աշխատությունս էին։
«Մշակ», 1909. № № 52, 53, 54, 57, 58, 60.
Առաջին անգամ 1903 թվականին, Էջմիածին այցելությանս միջոցին, լսեցի Խաչիկ վարդապետի ղեկավարությամբ կատարվող Զվարթնոց եկեղեցիի հոյակապ ավերակների պեղումների մասին։ Բնական էր, որ հետաքրքրությունս մեծ լիներ և փութացի տեսնելու այդ հուշարձանի պեղումները, որուն մասին մեծամեծ գովեստներ էին շռայլում տեսնողները։
Երբ այցելեցի, իսկապես ի տես այդ ավերակում երևացող ինքնատիպ հատակագծին և դուրս եկած սքանչելի քանդակազարդ բեկորներին, ինքս ևս հիացմամբ գրավվելով, վճռականապես որոշեցի, որ հարմար առիթ ստեղծեմ այդ մեծ հուշարձանի ուսումնասիրությամբ զբաղվելու։
Հետևյալ 1904 թ. տարին, հանգամանքները այնպես դասավորվեցին, որ մի առ ժամանակ Էջմիածին մնալս հարկ եղավ, ուստի մեկ կողմանե Խաչիկ վարդապետի հրավիրանոք, մյուս կողմից Խրիմյան կաթողիկոսի և գիտնական միաբան Գալուստ Տեր Մկրտչյան ի խրախուսանոք գնացի Զվարթնոց շենքի վերակազմությամբ և ուսումնսաիրությամբ զբաղվելու համար, և այնտեղ մնացի չորս ամիս։
Այս չորս ամիսները բավական չեղան ինձ համար հաջողությամբ գործ ավարտելու համար հետևյալ պատճառներով։ Նախ, որ պեղումները չէին ամբողջացած. տաճարի մեջ ամբողջովին մաքրված էր, սակայն դուրսը ամբողջովին կմնար առանց պեղման։ Երկրորդ, որ կատարված պեղումները միանգամայն աննպատակահարմար և պարզապես հակագիտական կերպով կատարված էին։
Անվիճելի օրենք է, որ պեղման ժամանակ, երբ խնդիրը այսպիսի մեծ և հոյակապ հուշարձանի վրա է, պետք է որ պեղումները կատարվին մի ճարտարապետի հսկողության ներքո, որպեսզի ճարտարապետը հնար ունենա մեծազանգված բեկորների ընկած տեղը, դիրքը ի նկատի առնելու և նրանց կարևոր մասերը չափագրելու և գծագրելու։ Այս չափագրությունները և գծագրություններն են, որ ճարտարապետին սեղանին վրա պիտի դյուրացնեն վերակազմության պատասխանատու գործը։ Գուցե Խաչիկ վարդապետի մտքից անգամ չէր անցած մի ճարտարապետ հրավիրել, և իրեն սովորական եղող ջղագրգիռ ոգևորությամբ, տաճարին մեջը օր առաջ մաքրելու համար, մեջր թափված քարերն ու շաղախի փշրանքները դուրս թափելուց հետո մնացած մեծազանգված փուլքերը, որոնք պիտի բնորոշեին շենքին ներքին կազմությունը և գմբեթի մանրամասն ձևն ու նկարագիրը, վառոդով պայթեցրել և փոշիի վերածել էր, որովհետև այդ զանգվածները անհնար է եղել բրչով կամ լինգով մանրացնել։ Ահա այս իսկ պատճառով է, որ այդ հոյակապ տաճարին ներքին կազմությունը. թեև բավական ճշտված է շենքից դուրս թափված մեծ բեկորների միջոցով, սակայն ուրիշ ճարտարապետական մանրամասնություններ ընդմիշտ կորած են հուշարձանի պատմության համար։
Գրեթե երկու ամիս տևեց մինչև շենքին հատակագիծը
- ↑ Այս կարևոր փաստաթուղթը տպագրում ենք Հնությունների Պահպանության Կոմիտեի գործերից, որտեղ թվագրված է մտ․ 855, 1927 թ․, ապրիլի 20։ Կազմող
