հանճարի նորանոր պտուղներուն հետ, ավելի վայելուչ գեղեցկությամբ դասավորեցին:
Ճարտարապետական արվեստի նախնական ավազանը եղավ հին Եգիպտոսը և հին Ասորեստանը, ուրկեց հոսող հորդահոս հեղեղը երբ կողողեր ամբողջ երկրագունդը, այդ հոսանքին աոջև ընկավ նաև հայոց աշխարհը իր աշխարհագրական դիրքին պատճառավ:
Հայերուն համար անհնար էր չազդվել այդ խուռն հոսանքեն, և լիովին օգտվեցան իրենց շուրջը ծովացող բազմակողմանի արվեստներեն և գիտություններեն։ Ամեն կողմե հավաքեցին գեղարվեստի նյութեր և խառնելով իրենց սեփական ստեղծագործությանց հետ, կազմեցին իրենց ուրույն ճարտարապետությունն ու ոճերը:
Քրիստոնեության շրջանին մեջ− ավելի քան տասը դար− հայերը պաշտեցին իրենց արվեստներու թագուհին, հետզհետե զարդարեցին ու պճնեցին զայն իրենց սիրած ու համակրած և իրենց սեփական հանճարի ծնունդ մանվածո ժապավենազարդ հրապուրիչ տարազներով, որուն անդիմադրելի հրապույրեն ազդված դրացի ժամանակակից ժողովուրդներ, կամաց-կամաց ընդօրինակեցին անոնցմե շատ բան։ Զարդարանքի զգալի բաժին ունեցան 12-13-րդ դարուն արևմուտքի ամենաշքեղ ոճին մեջ ։
Հին оրերեն մեզ հասած պատկառելի փլատակներու առջև կանգնող մը, լիովին հափշտակված անոնց դյութիչ երևույթեն, ակամա հարց կտա ինքնիրեն,− արդյոք ի՞նչ ոճ է։
Հարցում մը՝ որուն բավարար պատասխան գտնելու համար հին դարերու բարդիբարդ կուտակումներու մեջ պետք է խորասուզվել, պետք է պատռել երկրին ծոցին մեջ ժամանակի թանձրացուցած խավերը, այնտեղ պիտի գտնենք այսօր այլանդակված, բայց երբեմնի գեղեցիկ մարմնի զանազան անդամները ու անոնց ծագումն ու զարգացման շավիղը, ծնունդն ու մահը, վերջապես անոր կյանքի ամբողջ պատմությունը։
Պարբերաբար եղան գիտական խուզարկություններ մասնագետներու և բանասերներու կողմանե, միայն մի քանի օրերով, բայց այդ հապճեպ և թռուցիկ արշավանքներու արդյունքը այնքան մակերևույթսյին եղան, որոնց հետևանքն է այսօրվան մեր ձեռքը ունեցած ուսումնասիրություններու զիրար հակասող եզրակացությունները։
Հաճախ կտեսնվի անոնց մեջ շփոթված եկեղեցական ոճը ճարտարապետական կամ գեղարվեստական ոճի հետ (քրիստոնեութենեն հետո ավելացավ տաճարներու հատակագծային ոճ մը, որուն ծնունդ տվավ դավանությունն ու ծեսը)։ Մեկը տեսեր է տաճար մը, որը որոշ չափով հատակագծի նմանություն կբերեր հունականի կամ բյուզանդականի, արձանագրել է զայն նույն ոճերու ենթարկված լիովին, առանց ուշադրության առնելու անոր կազմությունն ու տարազը, որ բոլորովին հակապատկեր մը կներկայացնե հատակագծին։ Ուրիշ մը կտեսնե փլատակի մը մեջ արաբիկ կամ պարսիկ ոճի զարդարանքներու բեկորներ, այլևս չի վարանիր զայն հեթանոսական կամ այլադավան տաճար մը անվանելու, առանց քննելու անոր պարբերաբար կրած այլափոխումները։
Ուրեմն առանց բազմակողմանի ուսումնասիրության դեռևս չի կարելի ճանչնալ հայոց ճարտարապետության խմորումներու զանազան աստիճանները և վճիռ կայացնել անոր ոճերուն վրա:
Ե՞րբ կունենանք մենք այս հետաքրքրական և ցանկալի լուծումը, այն ատեն՝ երբ հայ ժողովուրդն ալ օտարներու նման խորապես կզգա անոր անհրաժեշտությունը պատմության և առաջադիմության համար, գիտնական ժողովասրահներու մեջ խոսված ոգևորյալ ճառերեն հետո խոսքերը լուրջ գործի կփոխվեն, կկազմվի կարող մասնագետների հավաքական արշավանք մը, միևնույն ժամանակ ուժ կտրվին բահի ու բրչի գիտնական մշակներուն, մանրակրկիտ կուսումնասիրվին ամբողջ Կովկասն ու Արարատյան աշխարհը յուր ընդարձակ շրջանին մեջ ոչ մի բեկոր կամ փլատակ անկարևոր չհամարելով, այն ատեն մեր աչքին առջև պայծառ գույներով կպատկերանա ոչ միայն հայոց ճարտարապետական ոճը, այլև մեր բնակած ամբողջ միջավայրի գիտությանց և արվեստներու ճշգրիտ պատմությունը՝ սկսյալ անհիշատակ ժամանակներե։
Ժամանակե մը ի վեր գիտնականներ աչալուրջ զննություններով կզբաղին բյուզանդական ճարտարապետության ոճով։ Ոճ մը սակայն, որ հակառակ իր սեփական անվան՝ ինքնուրույն և բնածին ծագում մը ունեցած չըլլալուն, հարկ եղած է գիտնականներու լույս բերել այն հարակից ճարտարապետական ազդակները՝ որոնցմով բյուզանդականը շինած է իր անունը գեղարվեստի պատմության մեջ։
Ինչպես սույն ճարտարապետությունը, նույնպես և իրեն պատմությունը 10 դարերե ավելի հնություն մը կրած ըլլալով, կարծվածին չափ դյուրին չէ եղած պարզել ա՛յն գաղտնիքները, որոնց մեջ թաղված են եղել ազգեր ու ժամանակագրական պատմությունները:
Շնորհիվ պեղումներու և հետազոտություններու, այս գաղտնիքները շարունակաբար պարզելու, նվիրած են հայ անունին այնպիսի թանկագին նկարագիր մը, որու էջերը պատվավոր տեղ մը գրաված են այսօր ազգերու գեղարվեստական պատմության մեջ։
Բյուզանդիոնի Այա-Սոֆիան հետազոտող գիտնականները՝ պահ մը կանգ առած են նաև Անիի ավերակ եկեղեցիներուն առջև, և այդ փուլ եկած ճարտարապետական կմախքներուն վրա իսկ հիացած ու բյուզանդական և հայկական ոճերու մեջ եղած նմանությանց վրա զարմացած՝ կարծիք հայտնած են թե մին մյուսին փոխանցումն
