վերածնության երրորդ շրջանը, հնար չէ եղած հեռացնել զանոնք այդ տեղեն, և այդ մասն ալ շենցնել ինչպես դրսի ընդարձակ տարածությունը։
Բռնության կապանքներեն ազատված գեղարվեստասեր ժողովուրդը, կարճ ժամանակամիջոցի մը մեջ, անհավատալի արագությամբ, Աշոտի պարիսպեն դուրս ծածկեր է մինչև այն նմանը չտեսնված անթիվ շքեղ տաճարներով, ապարանքներով և անհատական բնակարաններով։
Առաքելոց եկեղեցիի արևմտյան կողմի ձորեզրեն սկսյալ մինչև Լուսավորիչ եկեղեցի և Գլիձորի եզերքները, երրորդ վերածնության շքեղ արվեստագործությամբ կանգնված քանդակազարդ տաճարներու և ապարանքներու համախռնում մը կներկայացնե, հարյուրե շատ ավելի կարելի է համարել այս տարածության վրա եկեղեցիներու և մատուռներու մնացորդներ, որոնց շուրջը թափված գեղաքանդակ բեկորների մեծ մասը գեղարվեստի վերջին երրորդ շրջանի դրոշմը կկրեն, մինչդեռ Աշոտի պարիսպեն ներս, մինչև այսօր ոչ մի քար և քանդակ չէ տեսնված, որ գոնե քանդակված ըլլա, բացի հիշածս եկեղեցիներով բեկորներեն Ջաքա-րյան շրջանի հատուկ ոճով։
Երրորդ շրջանին մեջ բոլորովին այլափոխված է հայ ճարտարապետությունը։ Իբր ավանդական սրբություն, պահելով միայն եկեղեցիներու հատակաձևերը և արտաքին երեսներու կամարակապ սյունազարդերը, արտադրեր են նրբօրինակ քանդակներու՝ անհուն բազմազանություն։ Չափական գծերով մանվածոներ հազիվ կտեսնվին, ոստեր, ցողուններ և տերևներ են, որ այլևս գողտրիկ ճկունությամբ կհյուսվին՝ իրենց ոլորումներու մեջ տեղ տալով նրբաքանդակ թոչուններու և կենդանիներու։
Արաբական արվեստը զորեղ գծերով ներդաշնակորեն պատվաստված տեղականին հետ, հիանալի վերածնության ակնախտիղ պատկեր մը կներկայացնե։ Այս շրջանի գործեր են. ս. Գրիգոր Լուսավորիչ (Նախշլի), Ղըզլղալայի ս. Աստվածածին, Բեխենց վանք, Փրկիչի գմբեթը, Առաքելոց եկեղեցիի գավիթը և այն ամեն մնացորդները, որոնց մեջ առանց կարկինի և քանոնի օգնության ձեռքի ճարտարությունն ալ կփայլի։
Անիի ճարտարապետության վերածնության այս մեծ թվականը կարծեք Զաքարեի գոյության հետ միայն կապված էր։ Անոր մահվանեն հետո, կրկին զգալի է, շինւություններու աստիճանական նվազման հետ, մեծ փայլով սկսված գեղարվեստի ևս տակավ առ տակավ նսեմացումը, հազիվ կհիշաաակվին կարևոր շինություններ, մինչև կես դար, այնուհետև վերստին կսկսի մարել եռուն կյանքը և հալ ու մաշ վիճակի մեջ կհասնի մինչև այն դժբախտ թվականին, երբ այլևս տխուր փլատակներու տակ վերջնականապես կծածկվի այս բազմադարյան կուլտուրան։
Ալեքսանդրապոլ, 26 նոյ. 1907
Նախամարդու մերկութենեն մինչև այսօրվան մեր ճոխ ու վայելուչ զգեստավորումը, հագուստներու անթիվ, անհամար ձևեր ընդունվեցան և լքվեցան։ Ոչ միայն ամեն ազգ, ամեն ցեղ պարբերաբար իր հագուստի ձևն ու ոճն ունեցավ, այլ և յուրաքանչյուր դարաշրջան յուր սեփական դրոշմը դրավ մարդկանց հագվելու ճաշակին վրա։ Հին դարերեն սկսած, բազմաթիվ այլազանություններե անցած մարդկանց տարազներու ուսումնասիրության նյութը այնքան շատ և բազմակողմանի է, որ այսօր առանձին մի գիտություն է դարձել, հազվագյուտ տաղանդներ կզբաղվին այս բոլոր անցած ձևերու հավաքման, ամբողջացման և անոնց ըստ դարաշրջաններու դասավորման համար։ Շնորհիվ անխոնջ և մշտատև ուսումնասիրության, մեծ առաջադիմություն արավ այս հետաքրքրական գիտությունը, այնպես որ հմուտ մի ազգագրագետի համար այսօր շատ դժվար չէ որոշել կերպասների, հագուստների ձևերի, հագուստների վերաբերյալ բազմազան ասեղնագործությունների ո՞ր դարաշրջաններում, ո՞ր ազգերի մեջ գործածական լինելը։
Մարդիկ միայն հագուստներու ձևը չէր, որ դարե ի դար փոփոխության ենթարկելով հետզհետե ավելի վայելուչ և նպատակահարմար ձևեր կստեղծեին, այլ և անդադար ձևափոխության և կանոնավորման կենթարկեին այն բոլոր իրերն ու առարկաները, որոնք անհրաժեշտ էին կյանքի մեջ մշտական կամ պարբերական գործածության համար, ինչպես տնական կարասիներ, երկրագործական կամ արհեստագործական գործիքներ և այլն։
Ճիշտ այս կերպով սկսավ ճարտարապետական արվեստի զարգացումը. բնական քարայրերն հասարակ ծառի ճյուղերե և եղեգներե կազմված սկզբնական բնակարանները աստիճանական զարգացումով հասան այսօրվան գեղակերտ և հսկայական շենքերին։ Քանի մարդկային ցեղը դեպի քաղաքակրթություն առաջացավ, քանի անոր պետքերը բազմացան, զուգահեռաբար զարգացավ նաև անոր ստեղծագործելու հանճարը բարեկեցության վայելչության և ճոխության համար։
Ինչպես ցրտեն ու տաքեն պաշտպանվելու համար նախապես պարզ հագուստներ միայն ստեղծեցին, բայց հետո բավական չհամարելով անոր պարզությունը, գույնզգույն երիզներով, ասեղնագործ և ոսկեթել բանվածքներով զարդարելու և մեկզմեկ գերազանցելու մեջ մրցեցին մարդիկ։ Նմանապես եկավ ժամանակ, որ մարդիկ բավականություն չզգացին հասարակ, պարզ պատերով կանգնված բնակարաններեն, հետզհետե ձգտեցին իրենց բնակարաններն ներսեն և դրսեն զարդարել գեղակերտ քանդակագործություններով, ներդաշնակ գունագեղ պատկերներով և ճոխ փարթամ կահ կարասիներով։
Հետզհետե զարգացող և կատարելագործության հասնող արվեստներու շարքին մեջ, մարդիկ շինարարական արվեստը մասնավորապես այնքան բարձրագույն կատարելության և շքեղ գեղարվեստականության
