թվագրված է հետևյալ կերպ, —'Ռոստով Դոն գետի վրա, 10 ապրիլ, 1062», Այդ ժամանակ Նալրանդյանր գտնվում էր Լոնդոնում, որտեղից և ուղարկել էր իր հոդվածր էՄեղուին խմբադրություն, որի հետ սերտ կապ էր պահպանում իր ուղևորության ըն¬ թացք ում։ Ինչպես երևում է Մ. Նալրանդյանի 'Ծոցատետրի նկատողություններից», Լոն- գոնից 1862 թ. մարտ-ապրիլ ամիսներին նա աՄեղոլի» խմբագրության, Հ. Սվաճ յանին, Ս. Թագվոր յանին և Կ. Պոլսի իր մյուս ծանոթներին ուղարկել է մի թանի նամակներ ւ Այդ ամիսներին Նալրանդյանր նամակներ է ուղարկել նաև Ն. Նախիջևան, եղբայրնե¬ րին, Կ, Հա յրապետ յանին, Հովհ. Բերբերյանին և այլոց (աւե'ս Մ. Նալյ>աէզյտ&, ԵԼԺ, հ. IV, ծ., 1049, էշ 271 — 272) ւ Հենց այս նամակագիրների միջոցով էյ նա կարող էր մանրամասնություններ իմանալ Ն. Նախիջևանի տեր Պոզոս Ստեփաննոսյան քահանայի գործի վերաբերյալ, որի մասին է հենց «Նամակի» բովանդակությունը։ Իսկ ինչ վե¬ րաբերում է «Նամակի» վրա նշված «Ռոստով Դոն գետի վրա» ուղարկման վայրը, ապա այդ Նալրանդյանի կիրառած քողարկման ձևերից մեկն է։ Այսպես, նրա էՀռոմեական նամակ» հոդվածի տակ (էՀյուսիսափայլ», 1861, M 10) դրված է 'Հոոմ, 20 մարտի, 1861», իսկ նրա հեղինակը այդ օրերին ոչ թե գտնվում էր Հոոմոլմ, այլ Փարիզում, ցանկանալով գաղտնի պահել արտասահմանում իր տեղաշարյոլ մները, Նալրանդյանր էՆամակի» հենց սկզբում գծում է իր հայրենիք «վերադառնալու» ուղին, — 'Պո լսեն հե- ոանտլես ու Միջերկրականին վրայով Իտալիո զվարճալի եզերքը քերելես ետքը հասա Մարսիլիա, ուսկից շոդեշարժ կառքով ճանապարհորդեցի ի Փարիզ, անկե ալ Վարջա- վիայի վրա լեն Պետերբոլրգ անցնելով) վերջապես այս կողմերս (այսինքն՝ Ն. Նախի¬ ջևան—իւմր.) ընկա...»։ Ուշագրավ է այն, որ Նալրանդյանր իր ուղին գծելիս բաց է թողել Լոնդոնը, որտե¬ ղից ուղարկվել էր 'Նամակը»։ Հենց այդ շրջանում' Լոնդոնում գտնվելու ժամանակ Լր. որ նա սերտ կապեր էր հաստատել լոնդոնյան հեղափոխական կենտրոնի հետ (Գերցեն — Օդարյով—Բակունին), և կոնսպիրատիվ նպատակներից ելնելով ցանկանում էո քո¬ ղարկել իր' Անգլիայի մայրաքաղաքում գտնվելու փաստը։ Նրա գաղափարական հա¬ կառակորդները հետևում էին հեղափոխական-դեմոկրատի ամեն քայլափոխին նույնիսկ արտասահմանում, նպատակ ունենալով խոչընդոտելու նրա հասարակական-քաղաք .ս- կան գործունեությանը։ Բայց, իհարկե, Նալրանդյանի 'Նամակի» հեղինակ լինելու ամենագլխավոր փաս¬ տարկը նրա բովանդակությունն է, ■ Պոզոս քահանայի գործը դարձյալ մի նոր հնարավորությո.ն էր ստեղծում Գար - րիել Այվաղովսկոլն և 'անոր գործակատարներ» Հ. Խալիբ յանին, Ե. Շարշնիք յանին и մյուսներին դիմակազերծ անելու համար, որոնց հետ Նալրանդյանր բախումներ էր ոնեցել դեռևս 40—50-ական թվականներին Նախիջևանի և Բեսարարիայի վիճակում քարտուղար եղած ժամանակ և մանավանդ հետագա տարիներին։ 'Նամակում» մասնավորապես խոսվում է այն հետապնդումների ու հալածանքնե¬ րի մասին, որ այդ հրոսակախումբը ենթարկել էր Նալրանդյանի ուսուցչին՝ Գարրիել քահանա Պատկանյանին, որին նրանք ցանկանում էին 'Սիրերիո սաոնամ անյաց ար¬ ժանի տեսնել»։ Իր այդ սկզբնական պատմածին 'Նամակի» հեղինակը տողա տ֊ւ՚լին տալիս է հետևյալ բացատրությունը. 'Այս քահանայեն վրա կատարված անիրավու¬ թյունները թողացի անձամբ պատմել ձեզ»։ Եվ նորից Նալրանդյանր դիտակցտրար լի ցանկանում խորանալ այս պատմության մեջ, որպեսզի հետքերը չբերեն իր մոտ, սա¬ կայն իրեն իրավունք £ վերապահում մանրամասնորեն պատմելու այն սՄեղոլի» խրմ- բա գրին անձամբ հանդիպելու ժամանակ, հանդիպում, որը նա ծրագրել էր, չենթագրե- 446
