էին 1872-ի ժոզովածուում։ Բայց աՇահատակությունք Հայոց» ողբերգու¬ թեան փոխարեն Չոպանյանի բերած ցանկում գան ում ենք աՇուշանիկ» խո- րագբով մի ստեզծագործություն։ Հետաքրքիր է, որ աՇուշանիկ» թատերա- խազի չենք հանդիպում ոչ միայն 1872-ի ժողովածուի առաջարանում, այլև ծ. Դուրյանի ու Մ* Միհրդատ յանգի նամ ակն եր ում և ժամանակի պարբերական մամուլսւմ։ Այստեղից հնարավոր հետևությունները երկուսն են. կա'մ Ա. Չոպանյանը օգտվել է այլ գուրյանագիտությանն անծանոթ աղրյուրներից, կա՛մ աՇուշանիկ»-ը նույն աՇահատակությունք Հայոց» ող- րերգությունն է, ավելի ճիջտ՝ դրա խորագրի մի մասը (աՇահատակու- թյունք Հայոց Կամ Շուշանիկ»)։ Այս վերջին ենթադրության օգտին է խո¬ սէ ում նաև հետևյալ փաստը։ Դուրյանի «Թատրոն Կամ Թշվառներ» ղրա- մայի իտալերեն թարգմանության առա շարանի հեղինակ Ալֆրեգո Վիո- լանտեն նույնպես բերում Է Դուրյանի տպագրված ու անտիպ թատրեր- գությունների ցանկը, ըստ որ ում գրանց քան ակն ու հաշորգականու թյուԼ։ը նույնն Է, ինչ Չոպանյանի գրքում։ Այս տեղ ևս հիշվում Է «Շուշանս անու¬ նով մի ստեղծագործություն («I miseralili», [1916], Մի լան, Էջ 8)։ Ոչ մի կասկած, որ իտալացի քննադատը այս տեղեկությունները վերցրել Է գրամայի թարգման լից՝ Հրանգ Նազարյանցից։ Բայց հազիվ թե Հ. Նա- զարյանցը օգտված լինի Ա. Չոպանյանի աշխատությունից, քանի որ վեր- ջինիս թիֆլիսյան հրատար ակ ություն ում (1894) ևս <րԿործանումն Հռով~ մա», «Շուշանիկ» և ШՏիգրան Բ» ողբերգությունների գրության թվական- ները շեն նշված, մինշդեո Ա. Վիոլանտեն դրանք թվապրել Է։ Եթե աՇահատակությունք Հայոց»-ը և աՇուջանիկ»-ր («Շուշան») գի- տելոլ չինենք միևնույն ստեղծագործությունր, ապա աՏարագիր ի Սիպե- րիա»-ի հետ միասին Պ. Դուրյանի հեղինակած թատրերգությունների թիվր կհասնի 10-ի։ Ծմեն այն հավանական ութ յամր աԿործանումն Հռովմ ա» և «Շահատա- կությունք Հայոց» ոզբերգությունները մնացել են անավարտ։ Դա կարելի Է հիմնավորել երկու վկայությամր։ «Օրագիր...»-ի խմրագրությանն ուղ¬ ղած Պ. Դուրյանի նամակում կարգում ենք. «...Ուրվագիրը և ամրողշ շա- րագրությունն իմս ըլլալով, Կործանումն Հւավմա անուն խաղ մԳալ ունիմ Պ• Տիգրանի (Գալեմճյանի—Ա. C.) քով»։ Իսկ աՇահատակությունք Հայոց» թատրերգության դիմաց, ըստ Ս. Սիմոնյանի, նշված Է ա1 երեկույթը» պա¬ կաս» («Սփյուոք», 1959, թիվ 32 և 1961, թիվ 49—52)։ — 497 — 32—Պետրոս Դուրյսւն
