Տարոնի և Փոքր Ասիո հայկական հին եկեղեցիները ունենան նմուշներ, սակայն Այրարատ, Շիրակ, Վանանդ, Սյունիք և այլն շրջաններ երբեք չեն տված դեռ որևէ օրինակ եկեղեցվո մեջ մկրտության ավազան ունենալու։
Շատ հետաքրքրական կլիներ Անիի մեջ բազմաթիվ բոլորակ կամ բազմակուսի մատուռներու մեկ քանիին ավերակներ պեղել և քննել, թե արդյոք անոնցմե ոմանք մկրտարաններ չե՞ն։
Հ. Օրբելին յուր 1910 թ. հրատարակած „Путеводитель по городищу Ани“ գրքույկին մեջ, Անիի կաթուղիկեին hարավ-արևելյան կողմը փլած ութանկյուն մատուռը հաստատապես մկրտարան անվաներ է. արդյոք ինչ հիման վրա ենթադրեր է հեղինակը, լավ կլիներ, որ բացատրեր: Ճիշտ է որ, եթե առանձին մկրտատան սովորությունը պահված էր 10-11-րդ դարերուն, պետք էր որ Անիի կաթուղիկեն ալ ունենար իր մկրտատունը, սակայն հաստատուն փաստ է հարկավոր այդ փլատակը մկրտատուն համարելու: Վարդան Բարձրաբերդցին Անիի կաթուղիկեին մոտ կհիշատակե ս. Հռիփսիմեի մը վկայարանին շինությունը Սարգիս կաթողիկոսի օրով 10-րդ դարու վերջին։ Կարող է պատահիլ, որ այդ վկայարանը եղած լինի Հ. Օրբելիի մկրտարան կարծածը։ «Իսկ սուրբ զաթոռն հաջորդէ տէր Խաչիկ...՝ ամս ինն և տասն. և զնա փոխէ տէր Սարգիս ամս քսան և չորս.− սա շինեաց վկայարան սրբոց Հռիփսիմեանց առընթեր կաթողիկէին Անւոյ և փոխեաց անդ զնշխարս նոցա՝ բերեալ մեծաւ հանդիսիւ, և կարգեաց զօրն տօն մեծ» (Մեծին Վարդանայ Բարձրաբերդցւոյ Պատմութիւն տիեզերական». Մոսկվա, 1861, երես 123)։
Անիի կաթուղիկեին շուրջը այդ փլատակը միակը չէ. բացի արևելյան կողմեն, ուր մեկե ավելի մատուռներ կան հոգեհանգստյան պատարագի համար շինված առընթերակից դամբարաններու համար, հարավային կողմի վրա կերևին դարձյալ ուրիշ հին շինությանց մնացորդներ ալ։ Համենայն դեպս, ըստ իս, կանխակալ կարծիք է Հ. Օրբելիի հայտնածը նույն փլատակին մկրտատուն լինելուն մասին։
Ս. Մուբայաջյանց և Պ. Հայկազունի կհավաստեն, թե Կարսի Առաքելոց եկեղեցվո նորոգության ժամանակ ռուսները քանդեցին մատուռի մը մնացորդ, որուն հատակին վրա շինված էր սրբատաշ քարերով՝ խաչաձև ավազանի նմանող խորություն մը գետնին մեջ. եթե սա ստույգ է, այն ատեն կասկած չի մնար, որ 10-րդ դարուն առանձին մկրտատան սովորությունը կշարունակվեր, և այդ քանդվածը 10-րդ դարեն մեզ հասած հայոց մկրտատան մեկ նմուշն էր, որ անհետ կորավ առանց ներկա ուսումնասիրության օգուտ մը տալու։
Առանձին ուշադրության արժանի է, որ մինչև այսօր ալ եկեղեցվո բուն սրահին մեջ մկրտություն կատարել օրենք չէ, եթե բացառաբար եկեղեցին բավարար մեծությամբ ավանդատուն ունի, ուր հնարավոր է մկրտության ավազան զետեղել։ Այժմ ալ միշտ հյուսիս-արևելյան ավանդատան մեջ կմկրտին երեխաները՝ իհարկե սա ևս առանց պատճառի չէ:
Կկարծեմ, որ Դվնա ժողովներուն՝ եկեղեցվո մեջ մկրտություն կատարելու թույլտվությունը դարձյալ չի վերաբերիր եկեղեցվո բուն սրահին, այլ ավանդատուններեն մեկու, որն որ թեև եկեղեցվո անմիջական մասն է, այնուամենայնիվ կարող է անջատ համարվել և հավանորեն այդ սվորությունն է, որ կշարունակե մինչև այսօր։ Այս ենթադրությունն ավելի համոզիչ կդառնա, երբ աչքի առջև ունենանք 6-րդ և 7-րդ դարերու շատ մը եկեղեցիներ, որոնց արևելյան կողմի սենյակները կամ ավանդատունները թե ընդարձակ են և թե դրսեն հաղորդակցող դուռ ունին, բացի տաճարին հետ հաղորղակցող դռնեն։ Հայոց մեջ օտար աղբյուրե ծագած եկեղեցական հնագույն կանոն մը կա, որ շատ համապատասխան կուգա այս հատկությամբ ավանդատուններու։ Այո կանոնը Երուսաղեմի Մակար արքեպիսկոպոսի կանոնն է, որ Վրթանես հայրապետի ձեռքով Հայաստան բերվեցավ։ Այս կանոնին բ. հոդվածը կտրամադրէ, որ՝
«Զի եթէ ոչ էր մերձ եկեղեցի շինեալ ի փառս Աստուծոյ և ի մուտս ժողովրդոց, առանց մեղադրելո արդեւք և եթէ եկեղեցիս ունիմք, պարտ է և մկրտատունս առնել և աւազան, յորում մկրտէ որ գայցեն յուղիղ հաւատս բարեպաշտութեան»։
Ը. հոդվածին մեջ ավելի մանրամասնած է բացատրությունը մկրտարանի տեղի և դիրքի մասին. «Սեղանն քաւութեան ընդ վարագուրաւն, յորում հոգին սուրբ իջանէ և աւազանն յետոյ առ նմին տամբ և պատւով, հաստատեալ յաջմէ, և ժառանգաւորքն իւրաքանչիւր աստիճանաւ պաշտեսցեն»... (Գիրք թղթոց
