գիտնալ, թե ի՞նչ ձև ունեին հայոց մեհյանները, որ բոլորովին մեզ համար անստույգ չեն կարող համարվել՝ հենվելով հավանական ենթադրություններու և պատմական վկայություններու վրա։
Հայերը որչափ բարեպաշտ եղան քրիստոնեական կրոնին մեջ, նույնչափ բարեպաշտ էին հեթանոս կրոնին մեջ, նամանավանդ երբ հեթանոսությունը երկար դարերե է վեր սրբագործված իրենց նախնյաց կրոնն էր, և այդ կրոնի պաշտպանն էին շարք մը միահեծան թագավորներ մինչև անոնց վերջինը՝ մեծն Տրդատ, անկարելի էր, որ Հայաստանի ամեն կողմը, քաղաք ու ավան, բազմաթիվ մեհյաններով ծածկված չլինեին։ Ո՞ւր մնացին այդ բազմաթիվ մեհյանները, որոնք 4-րդ դարեն մինչև 5-րդ դար չհասան։ Արդյոք կարելի է հավատալ, որ մոգական գավազանի մեկ հարվածով վայրկենապես ոչնչացան ամենն ալ։ Իհարկե անկարելի էր. անշուշտ, անոնք երկար ատեն իրենց գոյությունը պահեցին և անոնցմե ոմանք ալ մինչև մեր օրերը հասան քրիստոնեությունով արբագործված նոր տարազով մը։
Հայոց հեթանոսական կրոնը թեև արևելյան դիցապաշտությամբ խառնված էր, սակայն Արշակունի թագավորներու օրով ընդհանրապես անոր վրա մեծ ազդեցություն ուներ հունա-հռոմեական դիցապաշտությունը։ Մանավանդ հայոց վերջին հեթանոս թագավոր Տրդատը, ծայրահեղ նախանձախնդիր հունական ծեսերու, առանձին հրովարտակով խիստ պատվեր կուտար ժողովրդին կետ առ կետ հնազանդիլ այն բոլոր օրենքներուն, որոնք կգործադրվեին հունաց աշխարհին մեջ[1]։
Հունա-հռոմեական կրոնին այս աստիճան ենթարկվող մի ժողովրդի մեհյաններն ալ, անկասկած, պետք էր որ հունական մեհյաններու նմանություն ունենային։
Հունա-հռոմեական մեհյաններու ձևը հասկնալ շատ դժվար չէ. երևակայենք մի երկար քառակուսի սրահ, որուն մեկ ծայրին վրա երբեմն փոքրիկ բաժանումներ՝ կռոց արձաններուն հատուկ, եթե շատ լայն էր շենքը, անտարակույս, տանիքը ծածկելու դյուրության համար ներքին մասը՝ դեպի երկայնությունը շարված երկու կարգ սյուներով երեք թևերու (nef) բաժանված, նաև արտաքուստ ալ հաճախ շենքը շրջապատված էր սյունազարդ ծածկույթով մը (portique):
Բաղդատենք այս նկարագրությունը մեր նկ. 110 Տեկորի տաճարի, նկ. 121 Մրենի տաճարի և նկ. 61 Երերույքի տաճարի հատակագծերու հետ, հետնագույն հավելված համարելով անոնց կցված սենյակները, որոնց մասին ապացույցներ դարձյալ պիտի տեսնենք ի ստորև[2]։
Վերև բացատրված շարք մը փաստերով տեսանք, որ այդ հավելված համարված մասերեն ոմանք ինչպես portique-ները, 7-րդ դարեն հառաջ միայն գործածական եղած են. այժմ փորձենք մի ժամանակագրական կարգ գտնել մյուս մասերու հավելմանց կամ փոխարկմանց մասին, որոնցմով պիտի ապացուցվին Տեկորի, Մրենի, Երերույքի, Քասաղի, Աշտարակի, Օձունի և այլ նման եկեղեցիներու ավելի վաղ ժամանակի մեջ բոլորովին իրարու նման շենքեր լինելը, որոնք անշուշտ կանգնված էին ամեն կողմ հասարակական որևէ անհրաժեշտ պահանջ մը գոհացնելու համար։
Ի՞նչ էին 3-րդ կամ 4-րդ դարերուն մեջ գոյություն ունեցող այդ միօրինակ հսկա շինություններ, որոնց վրա ոչ շինության կանոնավոր արձանագրություն կա և ոչ ալ պատմագրական հիշատակություն։ Հայոց պատմագիրներ այս շենքերեն շատ նվազ կարևորություն ունեցող եկեղեցիները հիշատակեր են և երկնանման փառքերով պսակեր են, այլև զանոնք կանգնողներու սրբությունն ու բարեպաշտությունը փառաբանելու համար բանաստեղծական ներբողներ են հյուսեր։ 7-րդ դարուն Դավիթ Սահառունիի մը Մրենի մեջ շինած եկեղեցին, որուն հետքը այսօր չկա, չէ մոռացված հիշատակելու, իսկ անոր քովիկը Կամսարականի մը ձեռքով կանգնված (ավելի ճիշտը՝ փոխարկված) հսկա եկեղեցին ի՞նչ պատճառ կար չհիշելու։ Արդյոք այդ շենքերու ծագումը մոռցնե՞լ տալ կուզեին մեր պատմագիրներ, թե՞ իսկապես իրենց օրով կանգնված շինություններ չէին անոնք։ Այս վերջինը ավելի հավանական է։ Սույն մի շարք հսկա տաճարներու մասին ոչ միայն 7-րդ դարու պատմագիրներ լուռ են, այլև 5-րդ և 6-րդ դարերու պատմագիրներ, հիշելով հանդերձ իրենց օրով կանգնված եկեղեցիներու անուններն ու տեղերը, երբեք չեն արձանագրած գոնե մյուսներուն մեկ կամ երկուքին անունը։ Շատ պարզ է, որ մեզ ծանոթ 5-րդ և 6-րդ դարերու պատմագիրներու ապրած թվականներեն առաջ կանգուն էին անոնք, այլևս ի՞նչ հարկ պիտի ստիպեր զիրենք գրելու։
Չե՞նք կարող արդյոք այս ձևի հնագույն տաճարներու վրա հայոց հեթանոսական մեհյաններու պարզ դրոշմը տեսնել, քանի որ անոնք հեթանոս հայոց կրոնակից հունա-հռոմեական մեհյաններուն շատ մոտիկ նմանություն ցույց կուտան։ Ըստ իս՝ Տեկորի, Քասաղի տաճարները պարզապես հեթանոսական մեհյաններ են, իսկ մնացածները, եթե ոչ մեհյաններ, գոնե մեհենական ձևերու ազդեցության տակ կանգնված հայոց
- ↑ Ագաթանգեղոս, Տփխիս, 1909, երես 74: «Ամենայն ոք գիտասցէ ի մերոց հրամանացս որ առ ձեզ, զի վասնձեր շինութեան եմք հոգացեալ, զի յորժամ էաք մեք ի Յունաց աշխարհին՝ անդ տեսանէաք զհոգաբարձութիւն թագաւորացն, ի հոգալ ընդ շինութիւն իւրեանց աշխարհին, ի պատուել զբագինս դիցն աստուածոց շինուածովք և սպանդիւք զոհիցն, և երևելի պատարագացն ընծայիւր, և գունակ գունակ նուիրօքն և ի պտղոցն՝ յամենայնէ զամենայն նոցա մատուցանելով, և ջերմեռանդն եռալ զեռալ պաշտամանն, շքեղացուցանելով և զարդուքն զարդարելով և զերևելի զհոյակապ զանեղծ զիսն մեծարելով: Եւ զայն ևս տեսանէաք ի նոցանէ՝ ի նոցունց դից անտի՝ զխաղաղասէր շինութիւն մարդաշատութեան, հոծ բազմամբոխ լիութեամբ պարարտութեամբ՝ նոցա զայն փոխադարձ փոխարինացն շինութիւն շնորհեալ, ամենալրիւք բարութեամբ մեծացեալք, խաղաղացեալք ի բարիսն վայելէին»։
- ↑ Իրենց նախնական ձևին մեջ ավելի անաղարտ պահված են այսօր Քասաղի և Աշտարակի հնագույն եկեղեցիները: Ասոնց վրա հավելված են միայն արևելյան կողմերեն կիսաբոլորակ խորանները (abside), իսկ ներքին կողմեն պարզ սրահներ են երկու կարգի վրա երեքական մույթերով երկու նեղ և մեկ լայն թևերու (nef) բաժանված, էսկ Օձունի եկեղեցին տակավին պահած է մեկ կողմին վրա արտաքին portique-ը: Թեև այս եկեղեցիի մասին չեմ կարող հաստատ կարծիքներ հայտնել, մինչև որ անձամբ չքննեմ։
