Խոսում են Ջավոյի բնակարանից
ԽՈՍՈւՄ ԵՆ ՋԱՎՈՅԻ ԲՆԱԿԱՐԱՆԻՑ
1
Ասում եմ՝ պարզ գրեմ և նույնիսկ գորշ, անզարդ և անպաճույճ, թեև հիշում եմ այն գիշերը, ձյունը, որ աստղալույս էր մաղում քնած խրճիթների վրա, համր պատերը խարույկի բոցերից կարմրած, պարողների երկար ստվերները և այն սև ծուխը, որ գունդ-գունդ բարձրանում էր և դժվար էր հալվում, որովհետև չոր տերևների ծուխ չէր, ոչ էլ ցախ էին վառել, ոչ արքատ, որ այրվում է յուղոտ փայլով, այլ վառել էին...և հենց այստեղ կորչում է ձյունը, աստղալույսը, մնում է միայն խարույկը, որից դժվարությամբ էր անջատվում սև ծուխը: Կրակը ծանր էր վառվում, որովհետև այրվում էին հին խսիրներ, լաթ, փալասներ, այրվում էր դարավոր կեղտը, խեղճությունը, որ քե՜զ, Արարատյան չքնաղ դաշտ, դարձրել էր դառնության հովիտ:
Ջավոն այրում էր տնամեջը, Ջավոյի «տունն» էր այրվում, — ինչպես բղավում էին դեպի խարույկը վազող գյուղացիները, իսկ մեկը երկաթե շամփուրով խառնում էր կրակը, այրվող լաթերը թռցնում էր վեր և ձյունի հետ կայծեր էին մաղում գյուղի վրա:
Ո՞վ է Ջավոն և ինչո՞ւ էր խարույկ վառել, ինչո՞ւ էր և՜ տխուր, և՜ զայրացած, և՜ ուրախ այնքան, որ պարում էր խարույկի շուրջը, պարում էր երգելով, և նրա հետ պարում էին նրա նմանները...
Ջավոն չքավոր էր: Էր` և ուզում ես այս այրող բառի վրայով անցնել հեշտ, ինչպես պարողները թռչում էին խարույկի վրայով, ուզում ես, որ այդ մոռացված բառ դառնա և չքանա, ինչպես այն ծուխը, որ այնքան դժվար հեռանում էր Ջավոյի այրվող հնից: Չքավոր էր, — և պատկերացնում ենք մի խարխուլ տուն, մի այրի կին, որ կթան չուներ, չուներ այգի, հաց, լծկան և ուներ «մի տուն լիքը սոված մանուկներ», երկու հոգնած ձեռքեր, մատները՝ մեռած-հողագույն, որովհետև տասը, քսան և երեսուն տարի այդ մատներն ուրիշի համար քաղհանել են, մանել, լվացել և հաց են եփել: Կարելի է նկարագրել խավար գիշերին նրա ցուրտ օջախը, ճրագը՝ մի աչք, որ ահա հավիտյան կփակվի, և ճախարակի առաջ այդ կինը երգում է այն, որ կոչվում էր «հայ ժողովրդական երգ»: Ընթերցողը կարող է պատկերացնել և ավելին, բայց նա պետք է մտներ Ջավոյի տունը, որպեսզի տեսներ, թե հնից ի՛նչ ահավոր չքավորություն էինք ժառանգել:
Կարծես քիչ էր, որ տան հատակը հող էր, այլև, — տունը գետնափոր էր. հերիք չէր, որ դռնակը նեղ էր, այլև ներս մտնելուց պետք է կռանայիր և կիսամթնում դեռ պիտի տրորեիր աչքերդ, մինչև թոնրածխի և ինչ-որ գաղջ բորբոսնահոտի մեջ տեսնեիր պատերը, ապա «կահ-կարասին» — ամեն ինչ հողի գույն, մաշված և կարկատած: Այդ տների մասին էին ասում, թե՝ վառես, խանձահոտ չի գա...
Աշնան մի ցուրտ օր մտա Ջավոյի տունը: Նրա մասին պատմել էին, որ համատարածի ձմեռը «խչմար է վերցրել», — մի արտահայտություն, որով դաշտի գյուղերում այժմ հեգնում են այն ձմեռը կոլեկտիվն այպանողներին: Նաև հետաքրքիր էր տեսնել չքավորությունը «դասական վիճակում»:
Որովհետև աթոռ չկար և ոչ էլ նստարան կար, — մնում էր տեղավորվել թոնրի պռունկին՝ խսիրի վրա և ոտքերը կախել թոնրի մեջ:
Երկար կլինի պատմել մեր զրույցը: Ջավոն շատ բան պատմեց և՜ հնից, և՜ նորից, — բայց ամենից խոր իմ հիշողության մեջ տպավորվեց նրա պատասխանն իմ հարցին.
— Ջավո, կառավարությունը, որ քեզ ասի ինչ ուզես կտանք՝ ի՞նչ կուզես…
— Մի շքած, սարքած օթախ՝ բարձր բալկոնով...Էլ զատ չեմ ուզի...Ինձ թող նոր օթախից տանեն թաղեն:
Բաց դռնից նայում էի դուրս: Նայում էի այն «հորիզոնին», որ երևում էր Ջավոյի տան ներսից, և նույնն էր երևում տան բակից. հարևանի խուլ պատը, — ուրիշ ոչինչ չէր երևում: Մի մեռած պատ հիսուն տարի փակել է նրա հորիզոնը: Ես մտաբերում էին Լոնդոնի այն բանվորուհուն, որին հարցրել են, թե որտեղ է Անգլիան և նա պատասխանել է. «...Ենթադրում եմ, որ այդպիսի երկիր երևի գոյություն ունի, բայց մինչև այժմ դրա մասին ոչինչ չեմ լսել...»:
Եվ ինչի՞ մասին կարելի է լսել, եթե հիսուն տարի ապրես այդ տանը, աչքերիդ առաջ նույն պատը, ուսերիդ վրա՝ նույն հոգսը...
2
Դեռ այն ցուրտ աշունքին, երբ թոնրի առաջ Ջավոն պատմում էր իր կյանքը, նրա խոր հառաչի հետ դուրս թռան նաև հետևյալ բառերը.
— Նոր օթախ որ ունեցա, պիտի վառեմ, մոխիր անեմ էս զնդանը...
Ճշմարիտ, որ տուն չէր, այլ խավար զնդան էր, բայց ճշմարի՞տ էր նրա ցանկությունը՝ մոխիր անել և քամուն տալ հենց, օրինակ, այն խսիրը, որ փռված էր թոնրի պռունկին և որի վրա նստել էինք ես և ինքը: Ճշմարի՞տ ցանկություն էր այդ, թե դառնության ճիչ:
Այս նոյեմբերի 24-ին Արշալույս գյուղում Ջավոն խարույկ էր վառել:
Արդեն գիշեր էր, և կրակի լույսով կարմրավուն էին երևվում հին տան պատերը և այն պատը, որ հիսուն տարի նրա տան առաջը փակել էր, և չէին երևում ո՛չ լեռները, ո՛չ լայն դաշտը, այլ միայն երևում էր երկնքի մի պատառը, ինչպես բանտի պատուհանից:
— Ջավո մայրիկ, էս ի՞նչ էր, — և մեկը շամփուրով կրակից հանում է մի այրվող փալաս:
— Էն իմ բարձի երեսն էր…
— Ջավո, հապա է՞ս ինչ էր, — և բարձրացնում է նոր լաթ, ասելով, — ինչքան էլ ծանր է...
— Վրան հազար կարկատան կա...
— Ջավո, սրա վրա կակո՞ւղ էիր քնում, — և մի ուրիշը ոտքով դեպի կրակն է հրում թաղիքի կտորը:
— Մեջը հազար լու կար, — և բարձր ծիծաղում են. մեկը ձեռքի ճրագից նավթ է թափում մի հնամաշ գլխարկի վրա, որ Ջավոն հանում է պատի ճեղքից:
— Հարութի փոստը, Հարութի փոստը...
— Քսան տարի գլխին էր: Ինքը մեռավ, սա մնաց, — և հնամաշ գլխարկը նետում են կրակի մեջ:
Մի ուրիշը վերցնում է կավե կոծկած պտուկը, — բայց Ջավոն խլում է նրա ձեռքից, ինքն է ուզում փշրել, զարկում է գետնով, պտուկը չի ջարդվում:
— Հին է, երեսը պինդ է, — և երկրորդն է զարկում, բայց դարձյալ չի կոտրվում պտուկը, որ ով գիտի քանի սերունդի ձեռք է մաշել, եղել է օջախի «հարստությունը», ճաքել է՝ կոծկել են, ջուր են կրել, վարժվել են այնպես, որ այդ չնչին իրը դարձել է տան հարազատը:
Երրորդ անգամ պտուկը Ջավոյի որդին է առնում, մոտենում է սալ քարին, բարձրացնում և այնպես թափով է զարկում, որ փշուր-փշուր զրնգում են բեկորները:
— Ջարդի՛, իմ ջիգյարը վառեց, — ասում է Ջավոն: Մյուսները ծիծաղում են, բայց Ջավոյի դեմքը մռայլվում է: Նա մտազբաղ է. կարծես մի բան է հիշում, մտքով այստեղ չի, — նայում է խարույկին, բայց հիշողության մեջ ուրիշ կրակներ են...ծեծե՞լ են նրան, երբ Ջավոն հարս էր և կավե պտուկի ունկը դեռ մնում էր, — լա՞ց է եղել, — մի ինչ-որ ծանր հիշողություն փշրվում է նրա հոգու մեջ:
Կանչում են, թե՝ Ջավո՛, թող գերանները վառենք: Իսկ գերանները՝ ծուռ, որդնակեր, — դողում են, երբ պարողների դոփյունից գետինը թնդում է:
— Ձմեռս հապա ի՞նչ պիտի վառեմ...
— Ջավո, պիտի վառե՞ս բոլորը...
— Հապա ի՞նչ. առաջ-առաջ էս դուռը պիտի վառեմ, — և դուռը խուլ ճռնչում է, դուռը երգում է գուցե վերջին անգամ:
Ինչ-որ բան է կատարվում Ջավոյի հետ. նա մերթ ինքը երգում և պարում է և նրա երկար ստվերը թրթռում է պատերի վրա, մերթ պարողների շարքից դուրս է գալիս և ձեռքերը կրծքին ծալած նայում է կրակին: Նայում է դառն կսկիծով. կարծես ուզում է հիշողության մեջ տպավորել պատկերն այն աղքատ իրերի, որ նրա տունն էր, «տնամեջը», նրա անբաժան ընկերը հիսուն տարի:
Նրա հոգու մեջ հրդեհվում էր մի ուրիշ խարույկ. սև ծխի նման բարդ-բարդ հեռանում էր կարիքը, քաղցի ահը. այրվում էր կեղտը, հոգսը, վախը և բոցերի մեջ թրծվում էր նորոգ ոգին:
— Ախ իմ կորած հիսուն տարի...
— Ջավո մայրիկ, կգա՞ս, թաքուն լա՞ց կլինես օջախիդ վրա:
— Սև մնա:
— Էլ ինչ սև մնա, որ ահա մոխիրը քամուն տվիր...
3
Երթը հին տնից դեպի նորը նման էր հարսանիքի:
Ջավոն կարծես նորահարս էր, որին տանում էին լապտերների լույսով և ցնծության աղաղակներով: Կարծես հիսուն տարի գետնափոր զնդանում Ջավոն շղթայված էր անուրախ կյանքի սյունին, և ահա փշրել են դուռը, այրել են հին զնդանը և նրան տանում են:
— Ջավո՛, հիմա քեզ մի մարդ է պետք, — կատակում է մի ընկեր, որին նույնպես թվում է, թե Ջավոն նորահարս է:
— Օխտը աշխօրով մի մարդ կառնեմ...
— Էդ ի՞նչ էժան է մարդը, Ջավո:
— Մարդ կա, որ մի աշխօր էլ չարժի, գիտե՞ս,,.
— Սարդը թանկ է, կնիկն է էժան:
— Հիմա կնիկ չկա, ականջներիդ բամբակը հանիր...հիմա կնիկ չկա, հասկացա՞ր, — և Ջավոն մի քանի անգամ է կրկնում այդ խոսքը: Ուզում է ասել, որ հիմա չկա անխոս, խեղճ, վիզը ծռած գեղջկուհին, որ «կնիկ» էր, որ ձայն չուներ և ճնշված, արհամարհված «կինարմատ» էր:
Մտնում ենք Ջավոյի նոր տունը: Մտնում ենք, բայց չենք կռանում և չենք իջնում գետնի խորքը, այլ նոր սանդուղքով բարձրանում ենք պատշգամբը: Ջավոն սանդուղքի գլխից կանչում է բազմության.
— Այ դուք բարով, հազար բարով եկաք...
Ահա սրահը, նոր սենյակը՝ Ջավոյի երազը: Զույգ լուսամուտները նայում են փողոցի վրա: Պատերը նոր են սպիտակացրել, և սենյակում դեռ մնում է գաջի թաց հոտը: Իրերը նոր են՝ վառարանը, սեղանը, մահճակալը: Ջավոն մոտենում է վառարանին:
— Շնորհավոր, Ջավո մայրիկ...կարա՞ս վառես:
— Նստեք, հաց բերեմ, գինի բերեմ...Շեն մնա իմ հարյուր ութսուն աշխօրը...
Նոր տունը Ջավոն նվեր է ստացել: Նրան նվիրել է կոլեկտիվը՝ անձնուրաց աշխատանքի համար: Այստեղ առաջ կոլեկտիվի գրասենյակն էր:
— Ջավո, զանգ տուր Երևան:
— Ես կշվարեմ...Զանգ տամ ի՞նչ ասեմ:
— Ասա՝ խոսում են Ջավոյի բնակարանից...
Եվ այդ խոսքով ասվում է ամեն ինչ:
Խոսում են Ջավոյի բնակարանից...Ի՞նչ պիտի ասեին երեք տարի առաջ, և ի՞նչ բնակարան կար, և ինչպե՞ս պիտի խոսեր, վերջապես ո՞վ էր Ջավոն, ո՞վ գիտեր նրան: Նրա բնակարանում հառաչում էին, այնտեղ ցուրտ էր, խավար էր, Ջավոյի տանը մրսում էին:
Խոսում են Ջավոյի բնակարանից...Եթե հնար լիներ այդ գիշեր նրա հեռախոսը միացնելու լայնահաղորդ կենտրոնին, կմոտենար ինքը՝ Ջավոն և ուրախ ձայնով ամբողջ աշխարհին կասեր.
— Ես եմ խոսում, Ջավոն...Մենք ենք տվել բամբակի ամենաբարձր բերքը Հայաստանում...Ես գոհ եմ, ես հարուստ եմ, և եթե հարյուր մարդ գա, առատ սեղան բաց կանեմ և կասեմ բարով, հազար բարով եկաք իմ նոր տունը:
Ապա կհնչեն տանը հավաքված բազմության ուրախ աղմուկը, ծիծաղը, նրանց հանաքները, նրանց երգերը: Եվ բարձրաձայն կլսվի Ջավոյի կանչը սանդուղքի գլխից, երբ լապտերը ձեռքին ընդունում էր առաջին հյուրերին:
— Շեն մնա Ստալինը, — էս ամենը նա տվեց...
Նրա պատշգամբից աստղալույսով երևում էր դաշտը մինչև հեռվի ձյունոտ լեռները: Այլևս չկար համր պատը, խեղճության խավար պատը: Այստեղից Ջավոյի աչքերը կտեսնեն ընդարձակ հորիզոն, մինչև անեզր հեռուն:
Այդ էի մտածում նաև այն պարզ և համեստ մարդկանց մասին, որոնք կոչվում են ռայոնի ընկերներ: Նրանցից երկուսը ներկա էին՝ խարույկից մինչև նոր տունը, և Ջավոն նրանց նստեցրեց սեղանի գլխավերևը: Նրանք քաշվել էին մի կողմ, երբ ահագին կանչերով գյուղացիները բորբոքում էին Ջավոյի խարույկը, պարում էին կանայք, պարում էր և Ջավոն: Նրանցից մեկը Ջավոյին հանդարտ սովորեցնում էր, թե ինչպես օգտվել հեռախոսից: Սովորեցնում էր նույն համառ համբերությամբ, ինչպես համոզել էր, որ «խչմար անելով» Ջավոն դեռ երկար կմնար գետնահարկ նկուղում, — սովորեցրել էր, որ համայնական քրտնաջան աշխատանքը բերում է երջանկություն աշխատավորին:
Նրանք առաջինը բարձրացան նոր տան սանդուղքով: Նրանց հետքերով բարձրացան երեկվա գյուղացիները՝ Արշալույսի կոլտնտեսության այսօրվա հերոսները: Եվ նոր տանը նրանց առաջին խոսքը եղավ գարնան ցանքի և նոր բերքի մասին:
Մի անհաղթ բանակ, երկաթե մարդկանց մի նոր ցեղ, գետնի խավարից հանել է աղքատ և ոտնահարված մարդուն, առաջնորդում է անդուլ և անկանգ, բարձրացնում է վեր և ինչքան բարձրանում, այնքան հզորանում է թափը, այնքան պայծառ է շողշողում մեր վազը: