Եթե հարցնեք՝ ո՞րտեղից են
Էս լեգենդներն ու զրույցներն
Անտառների անուշ բույրով,
Հովիտների շաղ ու մուժով,
Վիգվամների ոլոր ծուխով,
Մեծ գետերի սահանքներով,
Նրանց անվերջ որոտումով
Ու վայրենի արձագանքով,
Ինչպես ամպրոպ սարերի մեջ.
Ես ձեզ կասեմ, ձեզ կըպատմեմ։
Անտառներից, հովիտներից,
Նորդլանդիայի մեծ լըճերից,
Օջիբվայի խոր աշխարհից,
Դակոտների վայրի երկրից,
Ճահիճներից, ճախիններից,
Ուր շուհ֊շուհ֊գան՝ արագիլը
Կեր է փնտրում ճըլկուտներում,
Կրկնում եմ ես էս զրույցներն
Անուշ երգիչ ու երաժիշտ
Եթե հարցնեք՝ ո՞ւր է գըտել
Էս երգերը Նավադահան,
Էսքան վայրի ու քըմահաճ.
Ես ձեզ կասեմ, ձեզ կըպատմեմ.
— Թռչունների բըների մեջ,
Ջըրշունների խոռոչներում,
Բիզոնների արոտներում,
Արծիվների բընավայրում.
Ճահիճներում, ճախիններում,
Մելամաղձիկ թափառելով,
Երգում էին նըրա համար
Մանգը՝ բադը, սագը՝ վավան,
Եվ շուհ-շուհ-գան՝ արագիլը,
Եվ կըտցարը՝ չիթովեյկը,
Վայրի հավը՝ մուշկոդազան։
Եթե դարձյալ հարցմունք անեք՝
Ո՞վ է հապա Նավադահան,
Պատմի դու մեզ նըրա մասին.
Զեր հարցմունքին էս խոսքերով
Կըտամ իսկույն ես պատասխան.
— Թավազենթի պերճ հովիտում,
Ճոխ մարգերի լըռության մեջ,
Արծաթափայլ ջըրերի մոտ
Ապրում էր վաղ Նավադահան։
Հընդիկ գյուղի շուրջը բոլոր
Փըռվում էին հանդեր, արտեր,
Ու կանգնած էր հին ծըմակը,
Հին ծըմակը սոճիների,
Ամռան՝ կանաչ, սոսափելով,
Գարնանը՝ խիտ եղեգնուտով,
Ամռանն՝ երկար բարդու շարքով,
Աշնանը՝ գորշ մեգի տակին,
Ձըմռան՝ ճերմակ ափերի մեջ։
Ու ապրում էր երգիչն էնտեղ,
Թավազենթի պերճ հովիտում,
Ճոխ մարգերի լըռության մեջ։
Էնտեղ երգեց նա էս երգը,
Անուշ երգը Հայավաթի,
Թե ինչպես նա ծնվեց, ապրեց,
Ու ինչպես էր ճգնում, տանջվում,
Քարոզում էր ու համոզում,
Որ երջանիկ դարձնի մարդին,
Որ բարձրացնի ժողովրրդին։
Ով սիրում է բընությունը
Ու մարգերում լույսն արևի,
Սիրում ստվերն անտառների,
Սիրում հովը տերևներում,
Եվ անձրևը, և փոթորիկ,
Եվ սահանքը մեծ գետերի,
Եվ կայծակը սարերի մեջ,
Թավուտներում սոճիների,
Նա կըլսի էս զըրույցը,
Չըքնաղ երգը Հայավաթի։
Ով սիրում է ժողովըրդի
Լեգենդներն ու բալլադները,
Որոնք, ինչպես հեռու ձայներ,
Կանչում են, որ ականջ դընենք,
Ու խոսում են պա՛րզ, մանկաբար,
Որ Հազիվ է մարդ որոշում՝
Ե՞րգ է արդյոք թե պատմություն,
Ականջ կանի նա հաճույքով
Էս հնդկական հին զըրույցին,
Խաղաղ երգին Հայավաթի։
Նա, ում սիրտը թարմ է ու պարզ,
Հավատում է աստծուն, բնության,
Հավատում է, որ հավիտյան
Մարդկային է սիրտը մարդու.
Որ վայրենի լանջի տակ էլ
Մի անմեկին կյանքի համար
Կան բաղձանքներ ու ձգտումներ.
Որ խավարում սարսափելիս,
Թույլ ձեռքերը անօգնական,
Հանդիպելով աստծո աջին,
Կյանք են առնում ու զորանում.
Նա կըկարդա էս զըրույցը,
էս պարզ երգը Հայավաթի.
Ով երբեմըն իր շըրջակա
Լուռ հանդերում թափառելիս
Մի մոռացված շիրմի առջև
Կանգ է առնում, միտք է անում
Նրա կիսեղծ գըրի վըրա,
Որ գրված է պարզ, անարվեստ,
Սակայն որի ամեն խոսքը
Լիքն է կյանքի, հանդերձյալի
Անվերջ հույսով ու թախիծով,
Նա կըկանգնի ու կըկարդա
Խոր հնության արձանագիր
Էս հին երգը Հայավաթի։
I
ԽԱՂԱՂՈԻԹՅԱՆ ՉԻԲՈԻԽԸ
Ու մեծ դաշտի լերանց վըրա,
Կարմիր ժայռի բարձունքներին,
Նա, հըզորը, կյանքի տերը՝
Գիտչի-Մանիտոն իջնելով,
Հոսեց մի գետ անդունդն ի վար,
Առավոտյան շողերի մեջ
Շողշողալով ու ծոր տալով
Էն Իշկուդա֊աստղի նըման։
Ու խոնարհեց Ոգին երկրի,
Աջով մարգում նրա համար
Գծեց ոլոր մի ճանապարհ,
— Գնա՜, ասավ, էս ընթացքով։
Ապա պոկեց իրեն ձեռքով
Քարահանքից մի կտոր քար,
Շինեց կարմիր չիբխի գլուխ
Ու զարդարեց նկարներով։
Գետի ափից եղեգն առավ
Իր մութ կանաչ տերևներով
Ու կոթ շինեց չիբխի համար.
Լըցրեց ուռու չոր կեղևով,
Կարմիր ուռու չոր կեղևով։
Շընչեց մոտիկ մեծ անտառին,
Ու ճյուղերը տըվավ իրար,
Կըրակ հանեց, վառեց չիբուխն,
Ու կանգնելով էն սարերին
Գիտչի-Մանիտոն՝ հըզորը,
Ծըխեց իրեն գալյումետը,
Իբրև նշան ողջ ազգերին։
Ու ծուխն ելավ կամաց-կամաց
Առավոտյան խաղաղ օդում,
Առաջ ինչպես մըթին մի գիծ,
Հետո կապույտ, խիտ գոլորշի,
Ապա ճերմակ ամպի նըման
Բարձրանալո՜վ, բարձրանալո՜վ,
Մինչև հասավ վեր երկընքին,
Մինչև ցըրվեց վեր երկընքում
Ու փաթաթեց շուրջն ամեն բան։
Թավազենթի դաշտավայրից,
Վաոմինգի հովիտներից,
Տուսկալուզի ծըմակներից,
Հեռո՛ւ, հեռո՛ւ Ժեռ սարերից,
Նորդլանդիայի լըճափերից
Ազգերն ամեն նըկատեցին,
Տեսան հեռվում բարձրանում է
Խաղաղության չիբխի ծուխը։
Ու ազգերի մարգարեներն
Ասին՝ տեսե՛ք, էն Պոլկվանան
Խաղաղության չիբուխի ծուխն է,
Որ թեքվում է ուռենու պես,
Շարժվում կանչող ձեռքի նըման։
Մե՛ծ, հեռավոր էն նըշանով
Գիտչի֊Մանիտոն՝ հըզորը,
Կոչ է անում մարտիկներին
Ողջ ազգերի ու ցեղերի։
Գետերն ի վեր հովիտներով
Եկա՜ն, եկա՜ն, հավաքվեցին
Մարտիկները ողջ ազգերի.
Դելավարներն ու մոհոկները,
Չոտկոսներն ու կամանչները
Շոշոններն ու սեվոտները,
Օմոհոններն ու պոները,
Մանդաններն ու դակոտները,
Հուրոներն ու օջիբվեները։
Ճամփա ելան ողջ միասին
Դեպի սարերն էն մեծ դաշտի,
Մեծ քարհանքի Ժայռը Կարմիր։
Ու զենքերով, զըրահներով,
Նախշուն, ինչպես աշնան տերև,
Ինչպես երկինք առավոտյան,
Էնտեղ, դաշտում, նրանք կանգնած
Նայում են խեթ իրար վըրա,
Աչքերի մեջ ատելություն,
Սըրտերի մեջ դարևոր քեն,
Արյան ծարավ պապենական։
Գիտչի֊Մանիտոն՝ հըզորը,
Արարիչը մարդկան ազգի,
Նայեց նրանց կարեկցաբար։
Իր հայրական սիրով նայեց
Նրանց կըռվին ու պայքարին,
Ինչպես իրեն անխելք ու խակ
Մանուկների կըռվի վըրա։
Ու տարածեց իր աջ ձեռքը՝
Մեղմի նրանց բընույթը կոշտ,
Մեղմի տապը, ծարավն անհագ
Իրեն աջի հովանու տակ։
Խոսեց խրոխտ ու վեհ ձայնով,
Էն ջըրերի աղմուկի պես,
Որ թնդում են խոր անդընդում,
Խըրատելով, նախատելով
Էսպես խոսեց ազգերի հետ.
— Ո՜վ իմ որդիք, իմ հե՜գ որդիք,
Ականջ դըրեք իմաստության,
Ականջ դըրեք խրատներին
Ձեր արարիչ, ձեր ստեղծող
Հզոր Ոգու շըրթունքներից։
Տըվի ես ձեզ ամեն բարիք.
Հոգնել եմ ես ձեր վեճերից,
Ձեր արյունոտ կըռիվներից,
Հոգնել եմ ձեր՝ սպանության
Ու վըրեժի աղոթքներից։
Ձեր ուժն ամբողջ սիրո մեջ է,
Ձեր կորուստը՝ կըռիվների.
Արդ ապրեցեք այսուհետև
Խաղաղ, սիրով, եղբոր նըման։
Ես կուղարկեմ մի մարգարե,
Փրկիչ համայն ձեր ազգերի։
Նա կաշխատի, կապրի ձեզ հետ,
Կառաջնորդի, կըքարոզի։
Եթե լըսեք նըրա խոսքին,
Կըբազմանաք, կերջանկանաք,
Իսկ թե թողնեք անուշադիր,
Կընըվազեք ու կըկորչեք։
Մըտեք այժմ էս գետի մեջ
Ու լըվացեք ձեր դեմքերից
Կըռվի վայրի նըկարները
Ու արյունը ձեր մատների։
Թաղեք հողում ձեր զենքերը,
Առեք կարմիր քարը հանքից
Ու շինեցեք Կարմիր քարից
Խաղաղության չիբխի գլուխ.
Եղեգն առեք եղեգնուտից,
Զարդարեցեք փետուրներով,
Ու ծըխեցեք ի միասին
Խաղաղության չիբուխները,
Ու ապրեցեք այսուհետև
Խաղաղ, սիրով, եղբոր նըման»։
Ու ձըգեցին մարտիկները
Շապիկները այծեմենի,
Զըրահները ռազմական,
Մըտան գետը արագահոս,
Ու լըվացին երեսներից
Կռվի վայրի զարդերն ամեն։
Տիրոջ ոտքի տեղից հոսում.
Ջուրը վերից գալիս էր ջինջ,
Իսկ նրանցից ներքև պղտոր,
Գնում էր մութն, ապականված,
Արյունախառն ու կարմրագույն։
Ու դուրս եկան մարտիկները
Գետից հըստակ ու մաքըրված,
Ու թաղեցին գետի ափին
Իրենց զենքերը ռազմական։
Գիտչի֊Մանիտոն՝ հըզորը,
Արարիչը ու Մեծ Ոգին
Այն ժամանակ սիրով ժըպտաց
Անօգնական զավակներին։
Ու մարտիկներն ամենքը լուռ
Առան քարը մեծ քարհանքից,
Եվ հղկեցին ու շինեցին
Չիբուխները խաղաղության։
Եղեգն առան գետի ափից,
Զարդարեցին փետուրներով,
Ապա դարձավ ամեն մեկը
Իրեն տունը, հայրենիքը,
Մինչդեռ Ոգին, կյանքի տերը,
