Հայկական ճարտարապետություն (Թորոս Թորամանյան, հատոր 2)/Նախնադարյան ժամանակներ

Բ. ՆԱԽՆԱԴԱՐՅԱՆ ԺԱՄԱՆԱԿՆԵՐ

Դեռաբույս ճարտարապետության հիշատակարանները մեզ դիտել կուտան, իրենց ավելի պարզ արտահայտությամբ, այն անխուսափելի կապերը, որք շինելակերպը կկապեն մարդկության հաջորդաբար փոփոխվող վիճակին հետ և կկազմեն արվեստի պատմության ամփոփում մը, ինչպես նաև ընկերական պատմություն։ Կտեսնենք բնակության հաստատվիլը, կլիմայական փոփոխություններու և կյանքի պահանջներու համեմատ ձևափոխվիլը, տեղական միջոցներով և գործիքներու առաջադիմությամբ շինելակերպերու բարեփոխվիլը, դամբանական և կրոնական ճարտարապետության՝ նախքան պիտոյից արվեստին կանխելը, նմանահանության արվեստին ճարտարապետության նախակարապետ լինելը։ Նմանապես կճանչնանք սովորության այն եզակի ազդեցությունը, որ ձևերը կապրեցնե մշտապես իրենցմե բխող պատճառներով։ Ամեն ժողովրդի մեջ պիտի փոխանցվեր միևնույն հաջորդականությունով, պիտի հնազանդեր միևնույն օրենքին, նախապատմական արվեստին մեջ բովանդակված կերևի ուրիշ բոլոր արվեստներու ծիլը։

Գլխավոր շրշաններ.− Նախնադարյան ժամանակը պարզապես երեքի կբաժանվի, որ կհամապատասխանե նախնական մարդկության երեք տեսակ ապրելակերպին, և հետևաբար երեք ուղղությամբ խիստ որոշ դրոշմված ճաշակ, ուրկե պիտի ծագեր շինելու արվեստը, այսինքն, նախասառցային մեծ երևույթին ժամանակը, սառցային երևույթին համընթաց ժամանակը և սառցային երևույթին հաջորդող ժամանակը։

1. Առաջին շրջանի մեջ մեր երկրին կլիման մեղմ և հավասար է․ մարդը այդ շրջանին չէ փորձած ինքզինքը պաշտպանել ցրտին դեմ, ո՛չ բնակարանով և ո՛չ հագուստով, ընկերական կյանքը նստակյաց չէր, իբրև գործիք միայն գայլախաղ ուներ՝ բախումով և կամ կրակով պայթեցուցած։

2. Եկավ սառցային շրջանը, մարդուն հարկադրեց միանգամայն բնակարան և հագուստ ունենալ, տակավին անծանոթ էր անասնաբուծությունը և հովվական կյանքը, մարդիկ իսկապես որսորդներ և արմտիք հավաքողներ էին, կտեղափոխվեին միշտ ըստ եղանակի, հետևելով իրենց որսին, մանավանդ հյուսիսային եղջերուին, որն իրենց գլխավոր սնունդը կկազմեր։ Բնակարանը անհրաժեշտ դարձավ և նախապես շարժական եղավ։ Աշխատությունը հնարավոր դարձնող գործիքները նախնական ժամանակի նման գայլախազյա էին, բայց արդեն կոթի վրա առնված և ուշագրավ իրենց ձևեր ու այլազանությամբ, գործածության նշանակելի առանձնահատկությամբ, ինչպես տապար, գզիր, քերոց և այլն։ Սկսեցին շինել պարաններ և առաջ եկավ ոստայնանկությունը։

3. Սառցային շրջանը վերջանալու հետ մեկտեղ, որչափ սառույցի սահմանները հեռացան, այնչափ եղջերուները քաշվեցան դեպի հյուսիս, որսորդ ժողովուրդը եղջերուներուն հետևելով, իր տեղն ազատ թողեց նոր արշավողներուն, որոնք տեղում ծանոթացան անասնաբուծության, նույնպես նաև երկրագործության։ Անոնցմով սկսեց անասնապահությունը և երկրագործական կյանքը։ Գայլախազի գործածությունը թեև կը շարունակվեր, բայց ոչ առաջվան նման միայն պայթած վիճակին մեջ, այլ հղկված։ Անոնք կրակը գործածեցին ոչ միայն կերակուրի, այլև կավը կարծրացնելու և ամանեղեններ թրծելու համար։ Անոնց ժամանակը ամենազարմանալի գործունեությամբ ստեղծագործող շրջանն էր։ Այս միևնույն մարդիկ բավական զորեղ մեքենականության մը ստեղծագործողները կթվին վիթխարի քարերու զանգվածներ տեղափոխելու համար, որոնք ճարտարապետության աոաջին հիշատակարանները պիտի լինեին։

Այսպես են ապրելակերպի և գործիքներու հաջորդական փոփոխությունները, անցնինք աշխատության տեսության, որոնցմով գործիքները պատշաճության մտան։

Փայտի գործածությունը .− Փայտի գործածությունը, գայլախազյա տապարով և սղոցով իրագործելու հնարավորության համեմատությամբ, շատ սահմանափակ է, իսկական ատաղձագործության ժամանակը կարելի է ենթադրել առնվազն բրոնզյա գործիքներու ժամանակը։ Եվ նույնպես անոնցմով դժվար էր միացման գործողության համար տաշումներ կատարել, այս տեսակետով է, որ կտեսնինք թե շինողներ իրենց նավակներն ավելի ծառերու բուներ փորելով են շինած, քան թե կտորներով հարմարցուցած։ Երբ հարկ եղած է խրճիթներ շինել, միացումներու փոխարինած են ընդհանրապես կապումները, ավելի կամ նվազ նման այն կապերուն, ինչպես որ կապված էին գործիքները իրենց կոթերուն վրա։ Ամանեղենները, որ գործիքներու օգնության պետք չունեին, պետք է որ ավելի կանուխ լինեին, քան ատաղձադործությունը։ Հողին մեջ տնկել գերաններ, և չվաններով այս գերաններուն կապել գոտեկապեր, առաստաղներ կամ տանիքներ, ահա այս չափով կարելի է ամփոփել նախապատմական ատաղձադործությունը:

Քարագործությունը.− Քարի գործածությունը տակավին դժվար էր, գայլախազով տաշելու ատեն կը փշրվեր։ Բրոնզն իսկ լավ ընդունակ չէր ժայռը տաշելու, որ հաճախ հարվածեն կճաթեր, սակայն հնարավորություն կուտար աշխատանքին։ Քարի ճարտարապետությունը մետաղներու գյուտեն հետո միայն գործադրելի էր, այս է պատճառը յուր ուշ երևան գալուն։

Սկզբնական շրջանին հատկանշական երևույթ մը կներկայացնե հսկայագործությունը, մեծամեծ զանգվածներով կշինեին շենքերը ամեն կողմ եղող զանգվածներեն։ Եվ ինչպես կտեսնինք այդ երևույթը, գործիքներու անկատար վիճակին հետևանքն է։ Մեզ համար շատ դյուրին է քարերը կանոնավոր և մանր զանգվածներու վերածել հեշտին միջոցներով,, նախդարյան ժամանակի մեջ ավելի դյուրին էր անտաշ վիճակի մեջ գործածել մեծ զանգվածները։ Քարահանքի մեջ կճեղքեին և լծակով կտեղափոխեին քարը։ Աշխատության պահանջը հսկայական էր, բայց առանց նյութական օգտակարության այս հիշատակարաններուն շինվելը, իշխանական ահավոր կազմակերպության մը վկայությունն է։ Հսկայագործությունը, որտեղ աշխատության մեծությունը կփոխարինե գործիքին, հետևանք է գործիքներու պակասության և բնորոշ հատկանիշ մի նորածին ընկերականության։

Քարն օգտագործելու մի ուրիշ կերպն ալ զայն խորափորելն էր, խարշեր կամ այրեր կփորեին ապառաժներու ժայոերուն մեջ՝ ապառաժները ջարդելու համար գործիքներ ունենալեն սկսյալ. երբ առաստաղի խավաքարերը վար թափելու վտանգ սպառնար, ապահովելու ամենահարմար միջոցն էր վերամբարձ հատվածը (Profll surhausse): Այս տեղեն է սկիզբն առնում ձվաձև հատվածը, առավել կամ նվազ կանոնավոր, որոնք մեծ թվով կերևին ձեռագործ քարայրերուն մեջ։

Շաղախով շինություն.− Քարը, ինչպես ըսինք, ընգվզող էր գայլախազյա գործիքի դեմ, փայտը անոր անհնազանդ, շաղախը զայն շաղվող ձեռքերին զատ ոչինչ չի պահանջեր, շաղախով կարելի էր ոչ միայն պատեր շինել, այլև այնպիսի կամարներ` որպիսին փայտով շինել չէր կարելի, շաղախը պիտի լիներ մարդուն բնակության համար գործածված աոաջին շինվածանյութը: Ամենահին ժամանակներու մեջ կարելի է գտնել աղյուսը, սակայն անթուրծ գործածված։ Թրծված աղյուսի գործածությունը ծագում առած կթվի ասիական այն երկիրներուն մեջ, ուր ծագում առին նաև կրակով եղած ուրիշ արվեստագործություններ, և ամբողջ պատմական շրջանին մեջ տեղականացած է Ասիո մեջ Եփրատի արևելյան կողմը։ Տրովադայի աոաջին գիտնական արշավախումբերը պարզ շաղախով շինված պատերը շփոթեցին թրծած կավի հետ, որոնք հրդեհով եփած էին։ Նմանապես անթուրծ կավով էին շինված Սանթորենի այն տուները, որոնք մեզ հասան, ինչպես Պոմպեի մնացորդները հրաբուխի մը մոխիրներուն պաշտպանողական խավին ներքև ծածկված։ Այս տներեն մանրամասնություն մը հիշատակության արժանի է անոնց կավեղեն պատերը՝ ավելի կամ նվազ կանոնավորությամբ՝ փուտ քարե շինված խարսխի մը վրա հանգչած էին, որոնց միջոցները (քարերու կարերը) կավե շաղախով լեցված էին. մենք այնտեղ կը գտնինք ծանոթ շինելակերպի մը առաջին օրինակը, որ հետո պիտի դառնար որմնաշինության արվեստի տիրապետող կերպը։

Զարդաքանդակ.— Ձևակերպյալ արվեստի (art figure) արաջդիմության և անկման շրջանները ոչ մի կերպ չեն համապատասխաներ շինողական ձեռարվեստի շրջաններուն (industrie constructive}:

Սառցային շրջանին մեջ, երբ հազիվ կարող էին շենքեր շինել, պարապո ժամերուն կզբաղվեին իրենց զենքերուն վրա կենդանիներու պատկերներ ընդօրինակելով, և տարօրինակ վտարումով՝ երբեք օրինակ չէին վերցներ բուսական ձևերեն։

Մետաղներին ծանոթ ցեղերը կարճ կտրեցին այս թռիչքը, անոնցմով նմանողական արվեստը հանկարծի կերպով անհետացավ։ Հղկյալ քարի, հսկայագործության և մետաղներու շրջանի մարդիկ, միանգամայն օտարացան նմանողական արվեստեն։ Մետաղների երևումեն ի վեր ջնջվեցավ վերացական գեղեցիկի գաղափարը։ Արվեստը փոխարինեց արհեստին, աշխատանքի կատարելությունը բռնեց զարդարանքի տեղը։ Նախկին շրջանին մեջ զենքերու վրա կփորագրեին, այնուհետև կհղկեին երեսները հղկիչ գործիքներով, և ուշադրության արժանի հարատևության զարմանալի երևույթով մը, մենք կտեսնինք առաջին բրոնզյա գործիքները, ավանդական գայլախազյա գործիքներուն ճիշտ ընդօրինակ ութ յամբ շինված։ Այսպես կգտնինք նաև հունական ճարտարապետությունը, որուն մեջ կը տեսնվի նախնական ավանդական փայտյա շինությանց ձևերը։

Այն օրեն սկսյալ, երբ մետաղները երևան եկան, և ձեռարվեստը սկսավ, զարդաքանդակը միանգամայն պայմանականի վերածվեցավ՝ հղացման ծայրահեղ աղքատությամբ, ինչպես Գավրինիսի դոլմենի ծածկասալերի վրայի ալիքաձև գծերը։

Ժայռերը կոփելու դժվարությունը երկար ժամանակ արգելք եղավ ճարտարապետության զարգացման, Գավրինիսի մեջ զարդաքարերու վրա շինված խաչանշանները շատ վատ են, գայլախազյա կամ բրոնզյա գործիքներով փորագրել կարող էին, բայց ոչ երբեք հղկել, և երբ զանգվածը խիստ կարծր էր, գործավորը կհրաժարեր զայն զարդարելե, թողնելով զայն անտաշ վիճակի մեջ: Գավրինիսի մնացյալ զարդաքանդակները ոչ այլ ինչ են, եթե ոչ անբավարար միջոցներով եղած ճիգ մը։

Այս պարզ փորձերուն հաջորդեցին հյուսիսային Եվրոպայի մեջ rune-ները (սքանդինավյան հին գրերի), որոնք տակավին նշանագրեր են, արտահայտիչ գծերով փորագրված նավային տեսարաններ, և շրջանակաձև քանդակներ Սքանինավյան ժայռերու վրա։

Դոլմեններու ծանրատեսիլ ճարտարապետության հետ զուգընթացաբար, մի հեռավոր երկրի մեջ պետք էր որ գոյություն ունենար մի ճարտարապետություն, որուն մեջ կենդանի բնության արտահայտությունները իրենց դերը խաղային, որոնք օր մը թերևս արվեստի ծագման պատմության մեջ իրենց տեղը պիտի ունենային։

Հիշատակարաններ.− Շենքերը, մարդկային ցեղի ապրելակերպի և բարոյական վիճակի որպես վկա, յուրաքանչյուրը իր դարաշրջանին համեմատ կդասավորվին։

Ինչպես ըսինք, նախասառցային շրջանը չէր պահանջեր վրանաբնակ կյանք կամ շինված ապաստարան։ Նախասառցային երկիրներու մեջ միակ հայտնի հետքերը մնացած են, սովորաբար դարևանդ հողի վրա վերեն վար վառարաններ, որոնց մեջ կուտակված են ածուխ, մոխիր և վայրենի կենդանիներու ոսկորներ, որոնք մեր աոաջին նախնիքներու սնունդը կկազմեին։

Սառցային շրջանի մեջ երբ ապաստարանի պետքը անհրաժեշտ դարձավ, տակավին բացառապես որսորդ մարդկությունն իր գաղթավայրներուն մեջ ապաստարան գտավ դուրս ցցված քարաժայռերու ներքև կամ ավելի բնական քարայրերու մուտքերուն մեջ։ Բարձրաբերձ ժայռերու կողերուն վրա ձեռագործ քարայրեր գտնելու համար, պետք էր հասնել մինչև այժմյան մետաղներու շրջանը, երբ հնարավոր էր հզորապես փշրել ժայռերը։ Շինված շենքեր և հսկայագործություններ նախնադարյան շրջանի վերջին արվեստը պիտի լինեին։

Բնակարան և պաշտպանություն․− Մետաղյա առաջին գործիքներու ժամանակի քարայրը մի նեղ նրբանցքի ձև ունի, ընդարձակ քարայրե մը ավելի հաստատուն և պաշտպանվելու ավելի հարմար։ Վարսացիցերու վրա շինված խուղերը, լճային բնակարանները, որոնք հաճախ կպատահին Ալպյաններու մեջ, այսօրվան Եվրոպայի մեջ բնակող ժողովրդների համար գրեթե անբնակելի են․ պետք է ընդունել, որ այդտեղ բնակեր է ճահիճների ազդեցությանը տոկալու ընդունակ մի ցեղ, որպիսիք են այժմյան սևամորթները։

Տիրերը խիստ սրածայր են և հատուկ գործիքով տաշված։ Բնակարաններու ձևի մանրամասնությունը անհայտ է ըստ երևույթին, ինչպես դաշտավայրերու վրա եղող բնակարանները խիստ նման էին այժմյան հարդախուղերուն, կամ ավելի ճիշտը ցցապատ պատերով շինված գմբեթաձև, կամ հակառակ կողմի դարձված զիստի ձևով տանիքավոր խրճիթներու, որպիսին մեզ կնկարագրե Ստրաբոն բելգիացիներու բնակարանները:

Այս ջրերե և հեղեղներե պաշտպանված բնակարաններուն, անշուշտ պետք է ավելացնել նաև կախյալ բնակարանները, որոնց ավանդությունը պահված է, լեհերի լճային բնակարաններով։ Զուգահեռաբար Անջրպետի մեջ առանձնացմանը, այստեղ կփոխարինե ջուրը, սա ավելի տեղական պատշաճության հետևանք էր, քան դարաշրջանի։ Մարդիկ պարագաներուն հետևել, իրենց դեմ գտնված պահանջին լուծում տվեր են հանդարտ ջրերու մեջ ցցապատնեշներով բնակարաններ, անտառների մեջ կախյալ բնակարաններ, կակուղ քարաժայռերու երկարության վրա քարայրեր շինելով, մինչև վերջապես հասնելը այն կանոնավոր բնակարաններուն, որպիսիք են Սանթորենի և Տրովադայի բնակարանները, որոնց կավաշաղախ պատերով և հողահարդար տանիքներով ձևերը շարունակված են ասիական տուներու մեջ։

Դամբանական և կրոնական շենքեր, հուշարձաններ.— Նախասառցային շրջանը գերեզմանական հետք բնավ չէ թողած. մեռյալները կթողնեին նույնիսկ իրենց ապրած բնակարանի մոտ։ Մեռելներու պաշտամունքը երկրագործության և մետաղներին ծանոթ ցեղերի մեջ առաջ եկավ և առաջին անգամ այդ ցեղերի օրոք մեռելային պաշտամունքին նվիրվեցան շինողական արվեստի ջանքերը։

Գերեզմանական հիշատակարաններու ամենապարզ ձևը հողադամբարանն է. կոնաձև-հողալից արվեստական բլուր մը։ Կան գայլախազյա խառնուրդով հողադամբաններ անջրաթափանց շաղախով ծեփված և քարով պատված, երբեմն կրոմլեխ մը կզարդարե հողային ծիրը կազմող կողերը:

Սովորաբար հողադամբան մը կշրջապատե կամ կպատսպարե դամբանական սենյակ մը կամ դոլմեն մը։

Դոլմենը, որ ընդհանուր առմամբ շինծու մի քարայր է, կբաղկանա մեծ սալաքար առաստաղ մը կրող երկու հանդիպակաց կանգուն քարե զանգվածներե, մի տափակ քար դրված կանգնած երկու քարերու վրա։ Ահավասիկ մարդոց իրագործած առաջին հուշարձանի շինության առաջին ձևը։

Դոլմեններու շրջանին կպատկանին կոթողի ձևով կանգնված անտաշ քարերը, որոնք կկոչվին մենհիրներ-մենաքարեր։ Հաճախ քարի զանգվածը վերի կողմեն փոխանակ բարակելու, կթանձրանա առաջակարկառ մակերևույթի մը երևույթով։ Երբեմն այս քարերը կղզիացած են, երբեմն հավաքաբար ծառուղիի մը կամ պսակի ձևով շարված, որոնց թիվը հարյուրներու կհասնի (Բրիտանական, Գարնակ, Գալլիո երկրները)։

Այս քարերու շարքերուն մեջ նկատված են նվիրական շրջանակներ՝ առ ի չգոյն գրության կամ նշաններ որևէ մեծ անցքի մը հիշատակը հավերժացնելու համար։ Այս գայլախազի նման ճեղքված քարերը նախնական զենքերու վրա եղող հսկայից օրագրերուն նման են։ Տեոթրոնոս մեզ ցույց կուտա բրիտանական հսկայագործություններու նման, անտաշ քարեր կանգնեցնող եբրայեցիներ ի հիշատակ հաղթության։ Կմնա գտնել, թե, սույն հուշարձանական հատկանիշը պետք էր որ տարածվեր խորհրդավոր հիշատակարաններու ամբողջ ընտանիքին վրա։

Ուրիշ կարծիքներ ունեցողներ կան հողադամբաններու նպատակի մասին. ոմանց արևելագրության եղանակը պահ մը մտածել տվավ թե աստեղագիտական խորհրդանշաններ լինեն անոնք։

Համենայն դեպս նկատված են հաճախ, որ մեկ հողադամբանեն տեսարանը կը տարածվի ուրիշ շատերու վրա, որով առաջ եկավ այն ենթադրությունը, թե նշանական բլուրներ եղած լինին։

Բացօթյա դոլմենն երբ երբեմն զոհի սեղաններ կարծվեցան, բայց ի՞նչ հաստատություն կա, որ ժամանակով զանոնք ծածկող հողը անհետացած չէ։

Բոլոր այս ենթադրությանց մեջ կարող է ճշմարտության մասեր գտնվին և բոլորովին չի կարելի մերժել հիշատակարանի գաղափարով մը, որուն նպատակն էր հիշատակ մը հավերժացնել։

Բայց ինչ որ դժվար է բացատրել, այն ալ անոնց տեղերու գեղագիտական ընտրությունն է, հողադամբաններու մեծ մասը տեսանելի կերպով կբարձրանան բլուրներու գագաթներու վրա, ուրկից կպարզվի ընդարձակ հորիզոնը։

Այս նախնական հիշատակարաններուն հեղինակները ոչ նվազ ծանոթ էին բնությունը իրենց գործին հետ ընկերակցելու արվեստին։

Տարածում և վերապրում նախնադարյան արվեստին.— Կանգնած քարերը, դոլմենները, այս միանգամայն ահեղ և դժնատեսիլ հիշատակարանները խիստ տարբեր ժամանակներու մեջ շինված են։ Մի երկիր պատշաճապես զարգացած ճարտարապետություն ունեցած պահուն, մի ուրիշ երկիր տակավին փորձնական վիճակի մեջ էր, նման մարդկային այն խումբերուն, որոնց մեջ միևնույն ժամանակ անհատներ կբարձրանան զարգացման տարբեր աստիճաններով։

Գալլիո երկրի մենաքարերուն նմանող բրիտանական մենաքարերը կպատկանին այնպիսի թվականի մը, որում Մանշի մեկ եզերքեն մյուսը մշտապես հարաբերության մեջ դնելու չափ նավագնացությունը բավական զարգացած էր։ Անոնք իրենց տրամադրության ներքև նավային մեքենականություն ունեցող ծովային ժողովրդի գործեր են և հավանական է, որ քրիստոնեութենեն քիչ դարեր այն կողմը կանցնեն։

Ամենահին դոլմեններն իրենց մեջ պարփակող գայլախազյա զենքերեն և գործիքներեն դատելով, կը պատկանին հղկած քարի աոաջին շրջանին, ավելի հետնագույնները ժամանակակից են պատմական քաղաքակրթության։ Ամբողջ միջին դարուն, Սքանդինավիայի մեջ դոլմեններ կկանգնվեին։ Ժերմեններն իրենց հռոմեական կայսրության վերջ դնող արշավանքի ժամանակ, տակավին գայլախազյա զենքեր կգործածեին։ Ցցապատնեշի ավանդությունը Օվկիանիայի մեջ տակավին կշարունակե մինչև մեր օրերը, ուրեմն, շինվածակերպի նմանութենեն հետևցնելով, որևէ շրջանի հասարակության վերագրելու մասին պետք է զգուշ լինել։ Նույնպես պետք է զգուշանալ մարդկային ցեղի պատմության վրա շատ դյուրավ հետևություններ հանելե։ Որևէ շինվածակերպ, շինվածանյութի անհամապատասխան երկրի մը մեջ, չի կարող շարունակվել, և շինվածակերպի տարբերությունը հաճախ ենթադրել կուտա տեղական աղբյուրներու զանազանությունը։ Սակայն, ինչ որ կարելի է կասկածե դուրս համարել, այն է, թե եղավ մի ժամանակ, երբ աշխարհի մեկ ծայրեն մինչև մյուս ծայրը տիրապետեց միևնույն տեսակ գործիքը, որ կցորդված է շինելակերպի անխուսափելի նմանությանը հետ։ Ամերիկայի հղկած գայլախազի տեսքը բավական նմանություն ունի ճապոնականի հետ, որով թերևս անհետացած երկրի մը վրայով մշտնջենական հարաբերության մը միջոցավ՝ փոխանցում մը կատարված կկարծվի, որ որսորդներու թափառաշրջիկ կյանքը կհաստատեր հեռավոր երկիրներու հետ։

Պատմական ճարտարապետության սկզբնական օրրանները— Նախնադարի հողի վրա, կամաց կամաց առաջ եկան երկու մեծ ճարտարապետություն, անոնց մեկը ծնավ Եգիպտոսի մեջ, իսկ մյուսը՝ Քաղդեայի։ Եվ այս երկուքին միմյանց հանդիպումով, որ իսկապես պատահական չէր, զարգացավ այն երկիրներու մեջ, ուր շինանյութերու առաջին շինվածանյութը կավի շաղախը եղավ։ Եգիպտոսին վերապահված էր հսկայագործության արվեստը մինչև վերջը տանել, բայց միշտ շաղախի գործունեությամբ շինելակերպը պահելով, և հավանականություն կա, որ շինելու այս պարզ կերպը իր առաջին շրջանեն սկսավ։ Եգիպտոսը, յուր ուրիշ պետություններե ավելի առաջադիմությունը պարտական է այն դյուրության, որ կգտնվեր նույնիսկ անհեթեթ գործիքներու ստեղծագործութենեն առաջ:

Մյուս կենտրոնը Քաղդեան է, և այնտեղ ալ շինելով հողային երկիր, մարդը կարողացավ շինող դառնալ նախքան գործիքներու գոյությունը։

Առաջին առթիվ մենք պիտի քննենք այս երկու մեծ կենտրոններու արվեստը և անոնցմե բխող շառավիղները։