Мне кажется, что одним из существеннейших недостатков, свойственных как национальным литературам, так и русской, является недостаточно вдумчивое отношение к использованию старых и формированию новых жанров. В самом деле, какова обычная картина? Тот или иной авторитетный товарищ вполне правильно, может быть, подчеркивает необходимость использования в советской литературе некоего жанра, будь то роман, новелла или что-нибудь другое. И вот писатели, вместо того, чтобы строить форму своих произведений, исходя из самого существа материала, втискивают этот материал в рамки рекомендованного жанра. Жанр становится доминирующим, насчитывает большое количество произведений, но произведения эти—увы!—отнюдь не высокого качества. В результате страдает как самый жанр, так и вся литература наша, которой следовало бы быть бесконечно разнообразной и изобретательной. Ибо нет того жанра, который не мог бы быть использован внутри стиля социалистического реализма.
Далее, мне кажется, что формула о литературе национальной по форме и социалистической по существу должна наполниться конкретным содержанием и на этом участке. Литература любой национальности должна внести свой вклад в общую сокровищницу форм социалистической литературы. Между тем, почти никто из нас не использовал, например, жанр восточной сказки. А жанр этот может быть использован плодотворно, что доказывает, хотя бы, успех пьесы Демирчяна «Храбрый Назар».
Хочется указать, что в ряду прочего печального наследия РАПП не ликвидирован, в частности, и такой факт. РАПП оценивала писателя не столько по творческой активности его, сколько по степени участия -писателя в работе литературных организаций. И до сих пор в Москве известен ряд имен национальных писателей, не имеющих действительного творческого веса, тогда как писатели действительно двигающие нашу литературу, известны мало. Назовем Чаренца. Этот крупнейший поэт не только в масштабе Армении, но и всего Союза, почти не известен широкому русскому читателю, а если известен, то больше как прозаик. Это более чем не справедливо.
Основным недостатком как армянской, так и грузинской литературы я считаю некий провинциализм. Свой материал писатель не поднимает на значительную идейную высоту, оставаясь весьма часто в плену своеобразия местных условий. Это свойственно, впрочем, и отдельным русским писателям.
Еще хотелось бы побеседовать на съезде о моральном облике советского писателя. Статьи А. М. Горького подняли этот важный вопрос чрезвычайно своевременно. Моральный облик советского писателя непропорционален еще гигантской исторической его роли. Примеры этого найдутся в любой национальной литературе. Где же выход? Приехав в Москву, наша делегация участвовала в беседе с рабочими Пролетарского района. Как много дала ртам это беседа! Вот так, в тесной связи с рабочей общественностью—путь формирования морального облика писателя.
И, наконец, последнее. Перед съездом мы получили множество писем от трудящихся армян, живущих за пределами нашей страны. Поистине удивительно, с каким вниманием и любовью ожидают они съезда. Уверен, что съезд осуществит все надежды, связанные с ним, и станет важным этапом роста новой культуры.
<Թարգմանություն>
ՀԱՆՈՒՆ ԺԱՆՐԵՐԻ ԲԱԶՄԱԶԱՆՈՒԹՅԱՆ
Ինձ թվում է, որ ինչպես ազգային գրականություններին, այնպես էլ ռուս գրականությանը բնորոշ ամենաէական թերություններից մեկն Է ոչ բավարար չափով մտածված վերաբերմունքը հին ժանրերի օգտագործման և նոր ժանրերի ձևավորման նկատմամբ։ Իրոք, ինչպիսի՞ն է սովորական պատկերը։ Այս կամ այն հեղինակավոր ընկերը, գուցե և մի անգամ այն իրավացիորեն, ընդգծում է խորհրդային գրականության մեջ որևէ ժանրի օգտագործման անհրաժեշտությունը՝ լինի դա վեպի, նորավեպի ժանրը կամ մի այլ բան։ Եվ ահա գրողները փոխանակ իրենց երկերի ձևը կառուցեն բուն նյութի էությունից ելնելով, այդ նյութը խոթում են հանձնարարված ժանրի շրջանակի մեջ։ Տվյալ ժանրը դառնում է տիրապետող, դրանով գրվում են մեծ թվով երկեր, սակայն, ավա՜ղ, բնավ ոչ բարձրորակ։ Դրա հետևանքով տուժում է ինչպես տվյալ ժանրը, այնպես էլ մեր ամբողջ գրականությունը, որը պետք է որ լինի անսահմանորեն բաղմազան ու բազմահնար։ Որովհետև չկա այնպիսի ժանր, որը հնարավոր չլինի օգտագործել սոցիալիստական ռեալիզմի ոճի շրջանակներում:
Այնուհետև, ինձ թվում է, որ գրականությանը վերաբերող ձևով ազգային և էությամբ սոցիալիստական բանաձևը պետք է հագենա որոշակի բովանդակությամբ նաև այս բնագավառում։ Ցանկացած ազգային գրականությունը պետք է իր ավանդը մուծի սոցիալիստական գրականության ձևերի ընդհանուր գանձարանը։ Մինչդեռ, գրեթե ոչ ոք մեզանից չի օգտագործել, օրինակ, արևելյան հեքիաթի ժանրը։ Իսկ այդ ժանրը կարող է արդյունավետ օգտագործվել, ինչպես ցույց է տալիս, թեկուզ, Դեմիրճյանի «Քաջ Նազար» պիեսի հաջողությունը։
Կցանկանայի նշել, որ ՌԱՊՊ-ի տխուր ժառանգության ուրիշ կողմերի շարքում, չի վերացվել մասնավորապես նաև այսպիսի մի փաստ, ՌԱՊՊ-ը գրողին գնահատում էր ոչ այնքան նրա ստեղծագործական ակտիվությամբ, որքան գրական կազմակերպությունների մեջ գրողի մասնակցության աստիճանով։ Եվ մինչև այժմ Մոսկվայում հայտնի են ազգային այնպիսի գրողների մի շարք անուններ, որոնք իսկական ստեղծագործական կշիռ չունեն, այն ժամանակ, երբ մեր գրականությունր իսկապես առաջ շարժող գրողները քիչ են հայտնի։ Հիշենք Չարենցին։ Ոչ միայն Հայաստանի, այլև ամբողջ Միության մասշտաբով այդ խոշորագույն բանաստեղծը գրեթե անծանոթ է ռուս ընթերցողների լայն շրջանին, իսկ եթե հայտնի էլ է, ապա առավելապես իբրև արձակագիր։ Դա ավելի քան անարդարացի է։ Ինչպես հայ, այնպես էլ վրաց գրականության հիմնական թերությունը ես համարում եմ որոշ գավառականությունը: Գրողն իր նյութը չի բարձրացնում գաղափարական նշանակալից բարձրության, շատ հաճախ մնալով տեղական պայմանների յուրահատկության գերության մեջ։ Դա, ի դեպ, հատուկ է նաև առանձին ռուս գրողների։
Կցանկանայի նաև՝ համագումարում զրուցել խորհրդային գրողի բարոյական դիմագծի մասին։ Ա. Մ. Գորկու հոդվածները այդ կարևոր հարցը արծարծեցին ճիշտ ժամանակին։ Խորհրդային գրողի բարոյական կերպարը դեռևս համապատասխան չէ նրա պատմական վիթխարի դերին։ Դրա օրինակները կարելի է գտնել ամեն մի ազգային գրականության մեջ: Ո՞րն է ելքը։ Գալով Մոսկվա, մեր պատվիրակությունը մասնակցեց Պրոլետարական շրջանի բանվորների հետ կազմակերպված զրույցին։ Որքա՜ն շատ բան տվեց մեզ այդ զրույցը։ Ահա այդպես, բանվոր հասարակայնության հետ սերտ կապի մեջ է գրողի բարոյական դիմագծի ձևավորման ուղին։
Եվ վերջապես. համագումարից առաջ մենք ստացանք բազմաթիվ նամակներ մեր երկրի սահմաններից դուրս ապրող աշխատավոր հայերից։ Իսկապես զարմանալի է. ինչպիսի՜ ուշադրությամբ ու սիրով են նրանք սպասում համագումարին։ Համոզված եմ, որ համագումարը կիրագործի իր հետ կապված բոլոր հույսերը և կարևոր փուլ կդառնա նոր մշակույթի աճման գործում։
