Մահը/Առաջին մաս

Նար-Դոս

[ 5 ]

1

Բաթումիից երկաթուղու մարդատար գնացքը սլանում էր դեպի Թիֆլիս։ Թեև ամառը դեռ չէր վերջացել, բայց օդի մեջ արդեն զգալի էր վաղահաս աշնան ցուրտ շունչը, որ գուժկան էր 1890—91 թվականի խստաշունչ ձմռան։ Շոգեմեքենայի և վագոնների հանած միակերպ աղմուկն ուղևորների համար անլսելի էր կացուցանում փոթորկի ձայնը, որ կատաղորեն սուլում ու մռնչում էր դուրսը, Իմերեթի լեռնուտների վրա։ Նկատելի և հազիվ լսելի էր լինում միայն, թե ինչպես անձրևի խոշոր կաթիլներն ուժգնությամբ զարկվում էին վագոնների փակ լուսամուտների ապակիներին և թրջում։ Արտասվող ապակիների միջից ոչինչ չէր երևում դուրսը։ Միայն հաճախ, երբ գնացքն անցնում էր փորված տեղերով, հանկարծ երևում և արագորեն, կարծես պտտվելով, հակառակ կողմն էր վազում բարձր մնացած հողաթմբերի մուգ զանգվածը։

Երկրորդ կարգի վագոններից մեկում, երկայն նստարաններից մեկի վրա երեսն ի վեր պառկած էր մի երիտասարդ, ձմեռվա տաք վերարկուի մեջ կոլոլված։ Ամառվա սպիտակ գլխարկը ցած էր քաշել մինչև ականջները, այնպես որ հազիվ էին երևում նրա ոսկեպատ ակնոցի պարզ ապակիները, գլուխը հենել էր վագոնի պատն ի վեր ցից դրած ճանապարհորդական բարձին, ձեռները ներս էր կոխել վերարկուի թևերի մեջ և նիրհում էր վագոնի հետ օրորվելով։ Հանդեպի նստարանի վրա ոչ ոք չկար։ Մյուս նստարանների վրա նստած էին կենտ ու կունտ մարդիկ, որոնք ծուլաբար մի-մի խոսք էին փոխանակում իրար հետ, և նրանց ձայնը վագոնի միակերպ [ 6 ] խուլ աղմուկի մեջ հնչում էր մի առանձին խորհրդավորությամբ, ինչպես դավադիրների քչփչոց։

Դռներից մեկը բացվեց, ցուրտ օդի մի հոսանք ներս թողնելով, և շրխկալով փակվեց նորից։

— «Միխայլովո»,— լսվեց կոնդուկտորի ձայնը։

Երիտասարդն աչքերը բաց արեց, ձեռները կամաց հանեց վերարկուի թևերի միջից, ոտները դանդաղորեն ցած թողեց նստարանից, նստեց և գլխարկը բարձրացրեց աչքերից։

Կոնդուկտորն անցավ վագոնի երկայնքով և դուրս գնաց հակառակ կողմից, դուռը նորից շրխկացնելով իր ետևից։

Լսվեց շոգեմեքենայի երկար խուլ սուլոցը, որ կարծես հորից էր դուրս գալիս, և մի քանի րոպեից հետո գնացքը կամաց-կամաց դանդաղեցնելով իր ընթացքը, անզգալի կերպով կանգ առավ «Միխայլովո» կայարանում։

Երիտասարդը վեր կացավ և մի րոպե տատանման մեջ էր՝ դո՞ւրս գնա, թե ոչ։ Բայց տեսնելով, որ ամենքը դուրս են գնում, ինքն էլ հետևեց նրանց։

Հենց ոտը գցեց պլատֆորմի վրա և ուզում էր ուղղվել դեպի բուֆետի դահլիճը, մեկը, որ՝ մի փոքրիկ ճամպրուկ ձեռին բռնած՝ շտապ քայլերով անցնում էր նրա առաջով, հանկարծ կանգ առավ և նայեց նրան։

Դա մոտ երեսուն տարեկան, խիստ համարձակ և վերին աստիճանի կրակոտ աչքերով մի երիտասարդ էր, որի այրական գեղեցիկ արտաքինին ուրույն գրավչություն էր տալիս զուտ արտիստական ճաշակով կարված նրա հագուստը —կինամոնագույն փափուկ կաստորի գլխարկը։ Նույն գույնի մահուդի կարճ բաճկոնը, աջ ուսից ձախ կողքին կախ ընկած սև պայուսակով, և երկարաճիտ պլպլան կոշիկները։

— Շահյա՞ն... Լևո՞ն,— բացականչեց նա, ճամպրուկն աջ ձեռքից արագությամբ փոխադրելով ձախ ձեռքը:

Շահյանն իր պլպլան ակնոցի միջից կես-զարմացած, կես-ապուշ հայացքով նայեց նրա ահագին սևաթույր աչքերին։

— Բա... բա...— մենքենայաբար արտասանեց նա. ըստ երևույթին ջանք անելով հիշելու նրա անունը։

— Հա, հա, Բազենյան,— վրա գցեց նրան իր անակնկալ բարեկամը և պինդ սեղմեց նրա ձեռքը։— Տնաշեն, մի՞թե այնքան թույլ հիշողություն ունիս, որ մինչև անգամ ինձ էլ չես [ 7 ] կարողանում միանգամից հիշել: Բա-բա ես անում, կարծես զատկի գառը լինիս։ Կարծեմ, ես այնքան էլ չեմ փոխվել։ Իսկ դու... Երևակայիր, որ միայն ակնոցիցդ ճանաչեցի քեզ։ Դեմքդ այնքան սպիտակել և քնքշացել է, որ կարծես աղջիկ լինես... Բայց այս ինչպիսի՞ բան է. մենք գալիս ենք այս միևնույն գնացքով և միայն այստե՞ղ ենք հանդիպում իրար։

— Դու է՞լ այս գնացքով ես գալիս,— զարմացավ Շահյանը։

— Եկա, և գնացքն այստեղից կշարունակի իր ճանապարհը, առանց այլևս իմ մարմնի ծանրությունը կրելու։

— Այստեղից բաժանվո՞ւմ ես։

— Այո՛, բարեկամս. ես գնում եմ Ախալցխա, Ախալքալաք, Ալեքսանդրապոլ, Կարս և այլն... Գիտեմ, իսկույն պիտի հարցնես, թե որտեղից եմ գալիս։ Գալիս եմ ուղղակի Ղրիմից։ Իսկ որպեսզի ավելորդ նեղություն չտաս քեզ հարցնելու ինձ, թե ինչ բանի եմ, այդ մասին քեզ հետ կխոսեմ Թիֆլիսում, երբ այս կողմերն անելիք կարճ էքսկուրսիայիցս հետո կգամ այնտեղ և մի անգամ առանձնապես կտեսնվեմ քեզ հետ։ Առայժմ... Լսիր, քանի՞ տարի կլինի՝ չենք տեսել իրար։

— Եթե չեմ սխալվում տասը-տասներկու տարի կա։

— Մի՞թե։ Երևում է, ժամանակը շատ առողջ թևեր ունի։ Ցտեսություն։ Ներիր, որ այսպես շուտ եմ բաժանվում քեզնից: Ես մենակ չեմ։ Տեսնո՞ւմ ես այն կնոջը։— Բազենյանը մատով ցույց տվեց դահլիճի դռան մոտ կանգնած բարձրահասակ մի կին, որի դեմքը Շահյանը չկարողացավ տեսնել, որովհետև այդ կինը նայում էր դեպի դահլիճ։— Նա լեհացի է։ Ճանապարհին ծանոթացա և ընկերացա հետը։ Ամուսինը ռուս է, ծառայում է Կարսում։ Գնում է նրա մոտ... Ի՜նչ, դու ժպտո՞ւմ ես։

Շահյանն այս անգամ ծիծաղեց։

Բազենյանը հանգստությամբ նայեց նրա անալի դեմքին և նույն հանգստությամբ նկատեց.

— Եթե այդքան անհամ չծիծաղեիր, ես քեզ լրջորեն կապացուցանեի, որ նա պատվավոր կին է...ցտեսություն։ Նա սպասում է ինձ։ Մենք, երևի, կճաշենք այստեղ ու հայդա։ Հա, ես դեռ կառք էլ պիտի վարձեմ։ [ 8 ]

Եվ Բազենյանը, ճամպրուկը նորից փոխադրելով աջ ձեռը, վազեց լեհացի կնոջ ետևից։ Վերջինս, տեսնելով, որ նա գալիս է, համր քայլերով ներս մտավ դահլիճ, չափից դուրս հարուստ մազերով ծածկված գլուխը բարձր բռնած։

Շահյանը, երկմիտ ժպիտը դեմքին, հետևեց նրանց և, նստելով դահլիճի հեռավոր անկյուններից մեկում դրված մի առանձնակի սեղանի մոտ, պատվիրեց, որ իր համար թեյ բերեն։

Գրեթե ամբողջ գնացքը փոխադրվել էր դահլիճ։ Ոմանք ձեռաց ուտելու բան էին պահանջել, ոմանք թեյով կամ ուրիշ խմիչքով էին ուզում կենդանություն տալ իրենց թմրած անդամներին։ Կային և նոր ուղևորներ, գլխավորապես ամառանոցներից վերադարձող ընտանիքներ դպրոցական երեխաներով և անհամար մանր-մունր իրեղեններով։

Շահյանից ոչ շատ հեռու, մի բոլորովին առանձնացած սեղանի մոտ, լուսամուտի առաջ, իրար դեմուդեմ նստած էին Բազենյանն ու լեհացի կինը։ Բազենյանը արմունկները սեղանի վրա դրած, ամբողջ մեջքով թեքվել էր դեպի իր ուղեկցուհին և խոսում էր նրա հետ այնպես, կարծես ինչ-որ ծածուկ բան էր պատմում նրան։ Հետո նա վեր կացավ, արագ քայլերով մոտեցավ բուֆետին, ինչ-որ պատվիրեց այնտեղ,— երևի ուտելու բան,— և նույն արագ քայլերով դուրս գնաց, պլպլացնելով իր փայլուն երկարաճիտ կոշիկները։

Լեհացի կինը մնաց մենակ սեղանի մոտ իր հպարտ իրանով շիփ-շիտակ նստած։

Շահյանն այս անգամ տեսնում էր իր ակնոցի միջից այդ կնոջ դեմքը։ Դա պատկանում էր այն հազվագյուտ կանանց տեսակին, որոնց առողջ մարմնակազմը, լավ խնամվելով, տարեցտարի աճում, փարթամանում է կաղնու ծառի պես, ընդսմին պահպանելով իր շնորհալիությունը։ Չնայելով, որ նրա տարիքը երեսունից անց էր երևում, բայց և այնպես թվում էր, թե նրա մարմինը դեռևս ընդունակ է շքեղորեն զարգանալու։ Նրա չափից դուրս հարուստ մազերը հազիվ էին ծածկվում գլխարկի տակ և իրենց ծանրությամբ կարծես անզոր կերպով ճնշում էին նրա հպարտորեն բարձրացած խոշոր գլուխը։ Ինչպես խոշոր էր գլուխը, այնպես և խոշոր էին աչքերը, որոնց վերևը, սակայն, կարծես հոնքեր [ 9 ] չկային — այնքան բարակ և աննկատելի էին այդ հոնքերը։ Գուցե մի քիչ ավելի լայն էր բերանը, որ նա ամենևին չէր էլ աշխատում փոքր ցույց տալու. ընդհակառակը, կարծես դեռ հպարտանում էլ էր իր բերանի լայնությամբ, որը մի առանձին ինքնավստահ հաղթական գեղեցկություն էր տալիս նրա դեմքի խոշոր, տպավորիչ գծերին։ Բայց թվում էր, թե ավելի ևս հպարտանում էր կորսեթի մեջ խիստ սեղմված իր փարթամ կրծքով, որ լեռնացած էր նրա լիքը կզակի տակ։

Շահյանը դիտում էր նրան արուի վախկոտ ցանկասիրությամբ և տեսնում էր, որ դահլիճում եղած տղամարդկանցից ոչ մեկը աչքից բաց չէր թողնում նրան։

«Ինչպես մենք ամենքս նման ենք իրար»,— մտածեց նա իր և այն բոլոր տղամարդկանց մասին, որոնք նայում էին այդ կնոջ վրա ցանկասեր արուի գիշատիչ հայացքով, և այն միտքը, որ ինքը նման էր ամենքին և ամենքը նման էին իրեն, ստիպեց նրան ամաչելու իր այն ստոր զգացումից, որ այդ կնոջ արտաքինը հարուցանում էր իր մեջ։

Վերջացնելով թեյի երկրորդ բաժակը, տասը կոպեկ ավելի վճարեց սպասավորին և վեր կացավ։ Հակառակ իր կամքին, անդիմադրելի փափագ էր զգում մի անգամ ևս նայելու լեհացի կնոջը, բայց վախկոտությունից, թե ամոթից չկարողացավ նայել և արագ քայլերով դիմեց դեպի դուրս։

Դուրսը, դահլիճի դռան մոտ, նրա դեմն ելավ նորից Բազենյանը։

— Կառքն արդեն վարձեցի,— ասաց նա։— Մնում է, որ իրեղենները ստանամ։ Լսիր, Լևոն, ինչ եմ ասում։ Թիֆլիսում անպատճառ ուզում եմ քեզ տեսնել։ Էլի հին տա՞նն եք կենում։

— Միշտ միևնույն տանը։

— Շատ գեղեցիկ։ Թիֆլիս կգամ մի՝ կամ, եթե շատ ուշացա, երկու ամսից հետո։ Ես քեզ շատ բան ունիմ պատմելու։ Մենք պետք է վերանորոգենք մեր հին բարեկամությունը։ Դեհ, այժմ շտապիր, երրորդ զանգը շուտով կտան։ Ցտեսություն։

Երբ Շահյանը մտավ վագոն, տեսավ, որ բավականաչափ նոր ուղևորներ են ավելացել և արդեն վառված է առաստաղից կպած լապտերը, թեև մութը դեռ չէր կոխել։ Նա նստեց իր տեղը և սկսեց մտածել Բազենյանի մասին։ Շատ [ 10 ] լավ հիշում էր լրբի չափ հանդուգն իր դասընկերին, որի հետ ուսումնարանում եղած ժամանակ կապված էր ընկերական-կրավորական այն տարօրինակ կապով, որը շատ անգամ երկյուղի և նախանձի արդյունք է լինում։ Օր չէր անցնում, որ Բազենյանը մի որևէ խայտառակություն չգործեր, բայց միշտ դուրս էր պրծնում անվտանգ: Ինչպես Շահյանը, այնպես և մյուս դասընկերներից շատ-շատերը նրանից անհամեմատ ավելի բարեխիղճ և աշխատասեր աշակերտներ էին, բայց դրա փոխարեն Բազենյանը զարմանալի ընդունակություն ուներ ամենքի վրա իշխելու։ Նա բոլորովին որբ էր, և ոչ ոք չէր իմանում, թե ով էր վճարում նրա ուսման վարձը և ով էր պահում նրան. բայց Նա գրրպանում միշտ փող էր ունենում և ինքն էլ միշտ լավ էր հագնվում։ Մի անգամ, դեռ ուսումը չավարտած, նա ոտով-գլխով կորավ, և Շահյանը, որ նրա ամենամտերիմ ընկերն էր, սկզբում տխրեց, հետո իսպառ մոռացավ նրան։ Բայց ահա, երկար տարիներից հետո, նորից հանդիպում է Բազենյանին ինչ-որ թափառաշրջիկի պաշտոնով, մի ինչ-որ «պատվավոր» կնոջ հետ...

Շահյանը նորից ժպտաց։

Բայց իսկապես ի՞նչ պաշտոն էր Բազենյանի պաշտոնը և ով էր այդ հաղթանդամ կինը...

Սակայն Շահյանը չուզեց ապարդյուն ենթադրություններով տանջել իր թմրած ուղեղը, բարձը քաշեց գլխի տակ, պառկեց և աշխատեց քնել։

Գնացքը շարունակում էր իր ճանապարհը։ Վագոնը նորից բարձրացրել էր իր սրտամաշ աղմուկը։ Անձրևի կաթիլները կտկտալով զարկվում էին լուսամուտների ապակիներին և, նրանց վրա ջրային ցանցեր կազմելով, թորում էին ներքև։ Առաստաղից կպած լապտերի մեջ մոմի ճրագը ցնցվում, դողդողում էր և իր ցոլքերով խաղում Շահյանի ակնոցի երկու պլպլան ապակու մեջ։

Շահյանը ոչ քնած էր, ոչ արթուն. նա ընկել էր ճանապարհորդներին հատուկ կիսաքուն տանջող դրության մեջ։ Մեկ էլ — վագոնում տիրած խաղաղությունը հանկարծ սթափեցրեց նրան։ Նա նստեց և տեսավ, որ գնացքը կանգ է առել մի ինչ-որ կայարանում։ Նստած տեղից մեկնվելով, [ 11 ] աշխատեց թրքված ապակու միջից դուրս նայել դեպի կայարանը, սակայն ոչինչ չտեսավ, բացի վառ լապտերների շաղ անցած լույսից և մի քանի մարդկանց ուրվագծերից, որոնք շտապով այս ու այն կողմն էին անցնում։ Կայարանում տիրում էր կատարյալ անդորրություն։ Երևում էր, որ քամին ու անձրևը եթե ոչ դադարել, գոնե մեղմացել էին: Լսվում էր միայն շոգեմեքենայի փշշոցը և վագոնների անիվներին խփած մուրճի հարվածների ձայնը, որ խու; արձագանք էր տալիս ամայի կայարանի մեջ:

Շահյանը պինդ կոլոլվեց իր ձմեռվա վերարկուի մեջ, գլխարկը նորից ցած քաշեց մինչև ականջները, ձեռները կոխեց վերարկուի թևերի մեջ և կուչ եկավ նստարանի անկյունում։

2

Թրջված անձրևակալը ձեռին, վերարկուի օձիքը բարձրացրած և աներևակայելի ցեխոտ երկարաճիտ կոշիկներով ներս մտավ մի պարոն — նոր ուղևոր։ Արագությամբ աչքի անցնելով վագոնում նստողներին և անձրևակալը դնելով դռան մոտ, նա նստեց Շահյանի դիմացի նստարանի վրա։ Նա հասակն առած մարդ էր, համակրելի, ուրախ դեմքով և փոքր-ինչ դուրս ցցված փորով։ Անձրևը բավական թրջել էր նրան։ Նա վերցրեց գլխարկը, դրեց կողքին, վեր կացավ, վերարկուն հանեց, կախ արեց, դիտեց իր ցեխոտ կոշիկները, ոտները թափ տվեց և, թաշկինակով սրբելով քրտնած ճակատն ու ճաղատ ծոծրակը, նորից նստեց։

Շահյանը առանց դիրքը փոխելու, ոչխարի աչքերով մի անգամ միայն նայեց նրան և նորից սկսեց նիրհել։

Նոր ուղևորն ուշադրությամբ դիտեց նրան և շարունակեց սրբել ճակատը, ծոծրակն ու վիզը:

Շոգեմեքենան սուլեց, և գնացքը շարունակեց առաջ շարժվել։ Շահյանը մի անհանգիստ շարժում գործեց և նստեց ուղիղ։ Նոր ուղևորի հարևանությունը սկսել էր խանգարել նրան իր նիրհը շարունակելու։

— Չեք կարողանում քնել, հա՞,— դիմեց նրան նոր ուղևորը քաղցրությամբ ժպտալով։ [ 12 ]

Շահյանը վիզն ավելի ներս կոխեց վերարկուի օձիքի մեջ։

— Ոչ,— պատասխանեց նա։

— Ձանձրանո՞ւմ եք։

— Այո։

— Իսկապես շատ ձանձրալի է երկաթուղով ճանապարհորդելը. մարդ մի տեսակ հիմար դրության մեջ է ընկնում. ոչ կարողանում է քնել, ոչ արթուն մնալ և ոչ գոնե մի բանի մասին մտածել: Այդպես չէ՞:

— Այդպես է։

— Զարմանալի արարած է մարդս առհասարակ,— շարունակեց Շահյանի անծանոթ ուղեկիցը։— Երկաթուղին ամենահարմար և ամենաարագ միջոցն է, չէ՞, փոխադրության համար. բայց արի տես, որ մարդս էլի դժգոհ է. ուզում է այնպիսի մի նոր միջոց, որով կարելի լինի ավելի կարճ միջոցում ավելի երկար ճանապարհ կտրել։ Ես հավատում եմ մտքի հաղթանակին և ամենևին չեմ տարակուսում, որ այդպիսի մի միջոց կգտնվի անպատճառ, հենց թեկուզ այնպեսի մի բան, որով մարդ կարողանա թռչել օդի մեջ, ոչ թե օդապարիկով, ոչ,— օդապարիկն էլ շատ վտանգավոր բան է,— այլ ուղղակի թռչունի պես։ Սակայն այդպիսի փորձեր, կարծեմ, եղել են, չէ՞։

— Կարծեմ։

Նոր ուղևորն, ըստ երևույթին, ուզում էր շարունակել խոսակցությունը, բայց տեսնելով, որ երիտասարդ ուղեկիցը տրամադրություն չունի խոսելու, լռեց։ Սակայն երկար չհամբերեց և հարցրեց.

— Դուք անշուշտ Քութայիսից եք գալիս, այնպես չէ՞։

«Ինչո՞ւ անշուշտ»,— մտածեց Շահյանը և պատասխանեց.

— Ոչ։

— Կամ Աբասթումանից... կամ Բորժոմից: Հա՞։

— Ոչ, այդ կողմերից չեմ գալիս։

— Ուրեմն անշուշտ Բաթումից։

«Էլի անշուշտ»,— մտածեց Շահյանը և պատասխանեց.

— Այո։

— Եվ Թիֆլիս եք գնում։

— Այո։ [ 13 ]

Շահյանը նորից կոլոլվեց վերարկուի մեջ, նորից կուչ եկավ նստարանի անկյունում և աչքերը փակեց։

— Ներեցեք, ես ձեզ, գուցե, ձանձրացնում եմ,— շտապեց նկատել նոր ուղևորն այնպիսի քաղցրությամբ, որ Շահյանը նոր զգաց, որ իր վարմունքը մի ցույց էր նրա հարցասիրության դեմ։

Նա ժպտաց և նորից նստեց ուղիղ։

— Ամենևին,— պատասխանեց նա բնավորություն չունեցող մարդկանց հատուկ կակղությամբ։— Ընդհակառակը, ես շատ ուրախ եմ, որ դուք ուզում եք ինձ ընկերակցել։

— Այդ ավելի լավ թե ձեզ և թե ինձ համար,— վրա բերեց ինքնակոչ բարեկամն ավելի մեծ քաղցրությամբ,— որովհետև, կարծում եմ, ոչինչ այնքան տաղտկալի չէ, որքան մենակ ճանապարհ գնալը։ Այդպես չէ՞։

— Այդպես է:

— Ուրեմն, կարծում եմ, կարող ենք ծանոթանալ առանց այլևայլության։

— Համեցեք։

— Ձեր անունը բաշխեցեք ինձ։

— Լևոն... Շահյան։

Նոր ուղևորն աչքերը չռեց։

— Շահյա՞ն,— հարցրեց նա։

— Այո։

— Դուք Շահյանի որդի՞ն եք։

— Այո։

— Կարապե՞տ Շահյանի։

— Այո։ Դուք ճանաչո՞ւմ եք հորս։

— Վա՛հ, ինչպե՜ս չէ,— բացականչեց նոր ուղևորը վե¬րին աստիճանի աշխուժով։— Մի ժամանակ ես ու ձեր հայրը լավ բարեկամներ և լավ հարևաններ էինք, բայց հետո... մեր հարաբերությունները կտրվեցին, առանց մի որևէ պատճառի։ Դուք նկատած կա՞ք, որ շատ մոտիկ բարեկամների մեջ կամաց-կամաց, աննկատելի կերպով այնպիսի փոփոխություններ են կատարվում երբեմն, որ չես հասկանում, թե ինչպես եղավ, չես կարողանում ըմբռնել պատճառը։ Ձեր հոր և իմ միջև եղած հարաբերություններն էլ հենց այդպես կտրվեցին։ Սկզբում կլուբում էլի երբեմն-երբեմն հանդիպում էինք իրար, [ 14 ] բայց վերջին տարիներս նա էլ չի երևում։ Ասում են, հիվանդ է, ճշմարի՞ տ է։

— Այո։ Տնից բոլորովին դուրս չի գալիս։

— Ի՜նչ եք ասում։ Ինչո՞վ է հիվանդ։

— Իսկապես... ինքս էլ չգիտեմ։ Բժիշկները ասում են, որ աղիքների հիվանդություն ունի։ Բայց շատ է տանջվում. երբեմն ցավից այնպես բղավում է, որ ականջ պետք է՝ դիմանա։

— Ի՜նչ եք ասում։ Խե՜ղճ մարդ։ Ես հիշում եմ, որ նա այդպիսի մի հիվանդություն ուներ։ Երևում է, հնացել է, ժամանակին չի բժշկվել։ Ի սեր աստծո, տուն որ գնաք, բարևեցեք նրան իմ կողմից և ասացեք, որ ես անկեղծ ցավում եմ և չեմ մոռացել իրեն։ Կասե՞ք։

— Ուրախությամբ։

— Ներեցեք, ես մոռացա ձեզ ազգանունս հայտնել.— Մարության Գևորգ: Ձեր հայրն ինձ իսկույն կհիշի: Հա՜յ գիդի աղա Կարապետ... Հախ աստծո, շատ լավ մարդ է, վերին աստիճանի բարի մարդ է։ Ափսոս, հազար ափսոս... Ես ձեզ հիշում եմ. դուք այն ժամանակ շատ փոքր էիք։ Ձեր հայրն երբեմն բերում էր ձեզ գրասենյակ։ Այժմ մեծացել, հասունացել եք։ Ներեցեք, դուք Բաթումում պաշտո՞ն ունիք։

— Ոչ։

— Գիտեմ, որ համալսարան էիք գնացած. ավարտե՞լ եք։

— Ոչ,— հապաղելով պատասխանեց Շահյանը։

— Ինչո՞ւ։

— Հիվանդությանս պատճառով ուսումս կիսատ թողի:

— Հա՞... Ինչո՞վ էիք հիվանդ։

«Սա ի՞նչ հարցուփորձ է»,— նեղացած մտածեց Շահյանը և պատասխանեց.

— Վատառողջ էի... կրծքացավ ունեի։

— Հա՜... շատ պարապելուց, երևի։ Ներեցեք, հապա Բաթումում ի՞նչ էիք շինում։

Շահյանը զգաց, որ արդեն անտանելի է դառնում այդ երկար ու բարակ հարցուփորձը, բայց և այնպես այդ հարցին էլ պատասխանեց. [ 15 ]

— Ես իսկապես Բաթում չէի, այլ — Սոչի։ Բժիշկների խորհրդով գնացել էի այս ամառ կազդուրվելու։

Ուրիշ մի քանի հարցեր էլ տվեց Մարությանը, որից հետո արդեն իրենից սկսեց պատմել, թե ո՛րտեղից է գալիս և ո՛ւր է գնում։ Նրա երկար ու բարակ պատմությունից Շահյանն իմացավ, որ նա այդ ամառ ընտանիքով Աբասթումանումն է եղել. դրանից մի շաբաթ առաջ թողել է ամառանոցը և, Թիֆլիս վերադառնալիս, զիջելով Գորիում բնակվող իրենց մի ինչ-որ բարեկամի խնդիրքին, ամբողջ ընտանիքով հյուր է գնացել նրա տուն մի քանի օրով։ Բարեկամի տանը շատ քաղցր հյուրասիրություն վայելելուց հետո, Թիֆլիս վերադառնալուց առաջ, այդ օրն առավոտյան «ձեռաց վազել է» հենց նոր անցած կայարանի մոտ գտնված սեփական այգիները դիտելու, որոնց այնքան էլ լավ դրության մեջ չի գտել, և այժմ վերադառնում է Գորի, որտեղ, կայարանում, այժմ սպասելիս պիտի լինի ընտանիքը՝ այս միևնույն գնացքով ուղղակի Թիֆլիս գնալու համար։

— Բայց չեմ կարծում, որ այս գիշեր նրանք կամենան Թիֆլիս գնալ, որովհետև եղանակը սարսափելի է, և մեր բարեկամն էլ չի թողնիլ,— ավելացրեց Մարությանը։— Նայեցեք մեկ կոշիկներիս, գյուղից կայարան գալիս՝ ոտներս ուղղակի չէի կարողանում հանել ցեխի միջից։

Մինչև որ գնացքը «Գորի» կայարան կհասներ, ինքնակոչ ծանոթն իր շատախոսությամբ փառավորապես ձանձրացրեց Շահյանին։ Մարությանը պատկանում էր այն մարդկանց կարգին, որոնց համար լռությունը մի տանջանք է, և եթե մարդ չգտնեն, որ իրենց լսի, կխոսեն իրենք իրենց հետ և իրենք էլ կլսեն իրենց։

Մասնավորից ընդհանուրին անցնելով, Մարությանը խոսում էր մամուլի, գրականության, կուսակցությունների, թատրոնի, առևտրի, քաղաքական անցքերի, ազգային գործերի մասին։ Պարզ երևում էր, որ նա ջերմ կերպով հետևում էր այդ բոլորին, և նրա ունեցած տեղեկությունները բավական հիմնավոր էին։ Այդ ընդհանուր խնդիրներն էլ կամ ամենևին չէին հետաքրքրում Շահյանին, կամ նրա ունեցած տեղեկություններն այնքան վայրիվերո էին, որ նա չէր համարձակվում վիճաբանության բռնվելու Մարությանի հետ, [ 16 ] երկյուղ կրելով, թե միգուցե իր անգիտությունն երևան հանի այդ մարդու առաջ, որի վրա սկզբում բարձրից էր սկսել նայել։ Մարությանն ասաց, որ ինքը Խալիպյան դպրոցի հին սաներից է, որ մի ժամանակ ջերմ փափագ ուներ գրականության նվիրվելու, բայց հանգամանքներն ստիպեցին իրեն վաճառական դառնալու։

Ձեռները վերարկուի թևերի մեջ կոխած, Շահյանը իր պարզ ակնոցի միջից ապուշի պես նայում էր խոսակցի վերին աստիճանի շարժուն կենսուրախ դեմքին և նրա հարցմունքներին պատասխանում էր ծուլաբար արտասանած կարճ, անորոշ խուսափողական նախադասություններով։

Մարությանը աննկատելի կերպով դարձավ այդ միջոցին Հայաստանում երևան եկած խառնակություններին, որոնց մասին հեռագիրը լուրեր էր հաղորդում լրագրերին։ Շահյանը կարդում էր այդ լուրերը. գիտեր, որ հունիսի կեսին Էրզրումում թուրք իշխանությունը խուզարկել էր հայոց եկեղեցին ժամերգության ժամանակ, կասկածելով, թե այնտեղ զենք կա պահված, որից և մի ընդհարում էր առաջացել թուրք զինվորների և հայերի միջև. գիտեր նույնպես, որ հուլիսի 15-ին Կ. Պոլսում, Կում-Կափուի Մայր եկեղեցում, ժողովուրդը հարձակում էր գործել Աշըղյան պատրիարքի վրա, այնպես որ պատրիարքը ստիպված էր եղել փախչել և թաքնվել մոտակա տներից մեկում.— բայց միայն կարդացել և անցել էր անտարբեր կերպով, ինչպես կարդում և անցնում էր նույն այդ ժամանակներում Բրազիլիայի և Արգենտինյան հասարակապետության մեջ կատարվող պետական հեղափոխությունների մասին նույն հեռագրի հաղորդած լուրերը։ Ընդհանուր հայությունը ցնցող այդ մեծ գործի նախաբանն էլ անկարող էր եղել որևէ թել շարժել նրա մեռած հոգու մեջ։ Այդպես չէր Մարությանը, տարիքով Շահյանից անհամեմատ մեծ և գրեթե ծերունի, նա այդ նշանավոր դեպքերի մասին խոսելիս, ոգևորված էր պատանու պես և ապագայի վրա նայում էր ամենավառ հույսերով։

— Դուք ճանաչո՞ւմ եք իմ որդուն,— հանկարծ հարցրեց Մարությանը։

— Չէ։ [ 17 ]

— Արմենակ Մարության։ Դուք երևի չեք հիշում նրան, բայց անկարելի է, որ նրա հոդվածները կարդացած չլինիք. սկզբում Գերմանիայից, հետո Լոնդոնից թղթակցում էր մեր լրագրերին Արմենակ ստորագրությամբ:

— Ախ, հիշեցի. Արմենակ... Ինչպե՜ս չէ. ես նրա գրածները կարդում էի. բավական խելացի հոդվածներ էին նրա քաղաքական հոդվածները։ Այժմ նա որտե՞ղ է. էլ ոչինչ չի գրում կարծեմ։

— Նա՞... Այժմ նա... այնտեղ է,— ասաց Մարոuթյանը ձեռքի մի խորհրդավոր նշանով, որից Շահյանը, սակայն, ոչինչ չհասկացավ։

Լսվեց շոգեմեքենայի երկարատև խուլ սուլոցը։ Դուրսը, վագոնի լուսամուտների առաջով, սկսեցին ետ փախչել ինչ-որ վառ ճրագներ, վայրկյան առ վայրկյան լուսավորելով կիսախավար վագոնի ներսը։

Մարոլթյանը շտապով վեր կացավ։

— Նա այնտեղ է, ուր պետք է, ուր պարտավոր է գնալ ամեն մի հայ երիտասարդ,— շարունակեց նա մի տեսակ ցնծագին տրամադրությամբ։— Ե՛ս չէի ուղարկողը. նա ի՛նքը գնաց... իր ներքին դրդումով... Ողջ կվերադառնա այնտեղից, թե ոչ, միայն աստծուն է հայտնի, բայց որ մեր նորագույն պատմության մեջ կփառավորի իր և իմ անունը,— դրան ես համոզված եմ և ոչ մի տարակույս չունիմ, որովհետև... Ինչևիցե։ Այդ մասին մենք դեռ կխոսենք։ Իսկ այժմ արդեն հասանք Գորի։

Նա ծածկեց գլխարկը, վերարկուն հագավ և վերցրեց անձրևակալը։

— Եթե մերոնք հիմա եկել են կայարան, խո լավ, իսկ եթե ոչ, ապա մնաք, այսինքն գնաք բարյավ, ցտեսություն։ Կարծում եմ, որ քաղաքում մենք դարձյալ կտեսնվենք իրար հետ, այնպես չէ՞. մենք խո բարեկամներ ենք արդեն։

— Անպատճառ, անպատճառ,— ժպտալով պատասխանեց Շահյանը, սեղմելով Մարությանի ձեռքը։

— Ուրեմն ցտեսություն։ Չմոռանաք իմ կողմից բարևել ձեր հորը։

Երբ Մարությանը դուրս գնաց, Շահյանը կարճ ժամանակ մնաց անորոշ մտախոհության մեջ։ Նա ինքն էլ չէր իմանում, [ 18 ]

3

Դահլիճում մի կտոր խավյարով բուտերբրոդ և չափից դուրս հում բիֆշտեքս ուտելուց և վրան էլ մի քանի բաժակ գարեջուր խմելուց հետո, երբ Շահյանը վերադարձավ վագոն, տեսավ, որ վագոնը գրեթե լցված է նոր ուղևորներով։ նոր ուղևորներից մի քանիսը բռնել էին իր հանդեպի նստարանը, և մինչև անգամ իր նստարանի վրա փառավորապես բազմել էին երկու գորեցի՝ խուրջիններով, կողովներով և ուրիշ կապոցներով։ Նա ուզում էր խուրջինների վրայից շեք տալով անցնել իր տեղը, լուսամուտի տակ, նստելու համար, երբ հանկարծ լսեց Մարությանի ձայնը.

— Պարոն Շահյան, համեցեք այստեղ, համեցեք այստեղ։

Շահյանը նայեց այն կողմը, որտեղից եկավ այդ ձայնը, և տեսավ Մարությանին, որ իր ընտանիքի հետ տեղավորվել էր ուրիշ երկու նստարանի վրա վագոնի մյուս ծայրին:

— Այստեղ, այստեղ, ձեր տեղը բռնել են, եկեք մեզ մոտ,— բղավում էր Մարությանը։

— Շնորհակալ եմ. ինձ համար էլի տեղ կա,— պատասխանեց Շահյանը ժպտալով։

Այս անգամ նա տեսավ, որ երեք կին և մի երեխա հետաքրքրությամբ նայում էին իրեն սպասողական դրության մեջ։

— Դե՛հ, մենակ խո չե՞ք նստիլ այդտեղ. եկեք կխոսենք, էլի։ Տեղ շատ կա այստեղ, մի վախենաք, եկեք։

Շահյանը մեկ ուզեց վերցնել իր բարձը, առանց իմանալու, թե ինչու, բայց թողեց և գնաց Մարությանների մոտ։

Մ արությանն անմիջապես ծանոթացրեց իր ընտանիքի [ 19 ] անդամների հետ և իր կողքին տեղ տվեց նրան։ Այդ ընտանիքը կազմում էին չորս հոգի. Մարությանի կինը — Թեկլեն, աղջիկը — Եվան, եղբոր աղջիկը — Աշխենը և չորս-հինգ տարեկան տղան — Սուրենը։

Առհասարակ հասարակությունից խույս տալով, Շահյանը միշտ խույս էր տվել մանավանդ կանանց հասարակությունից։ Նա գիտեր, որ կանանց զբաղեցնելու համար առանձին շնորհք էր հարկավոր, իսկ այդպիսի շնորհք ինքը չուներ: Կանանց մոտ եղած ժամանակ շփոթվում, կարմրում էր և չէր իմանում ինչպես պահի ձեռները։ Այդ բանը սաստիկ տանջում էր նրան, որովհետև չափազանց ինքնասեր և կասկածամիտ էր։

Այժմ նրա մոտ նստած և հետաքրքրությամբ դիտում էին նրան մի տարիքավոր կին և երկու հասունացած օրիորդ, որոնց առաջին անգամ էր տեսնում և չգիտեր, թե դրանք ի՛նչ հոգու, ի՛նչ մտքի, ի՛նչ բնավորության տեր էին։ Դրանց ներկայությունը շատ ծանր պետք է լիներ նրա համար, եթե Մարությանի ներկայությունը փոքր առ փոքր համարձակություն չներշնչեր նրան։ Իսկ Մարությանն այս անգամ նրան ներկայանում էր այնպես, որ այդ մարդու հետ կարծես ծանոթ էր շատ վաղուց։

Բանից երևաց, որ Թեկլեն և Եվան պակաս հետաքրքրվող ու շատախոս չեն եղել Մարությանից։ Մի կողմից Մարությանը, մյուս կողմից Թեկլեն, երրորդ կողմից Եվան այնքան բաներ էին հարցնում, որ նա չէր իմանում որի հետ խոսի, որի հարցին պատասխանի։ «Որտեղից են հավաքվել այս շատախոսները»,— մտածում էր նա ժպտալով և զարմանքով զգում էր, որ եթե ամբողջ օրերով, այդպես նստած, խոսի նրանց հետ, երբեք չի ձանձրանալ։ Մինչդեռ մի կես ժամ առաջ էր, որ նա վերին աստիճանի ձանձրացել էր Մարությանի շատախոսությունից։

Իսկույն երևում էր, որ Մարությանի ընտանիքն ինտելիգենտ ընտանիքներից էր։ Մամուլի և հասարակության մեջ շոշափված առօրյա ոչ մի խնդիր, ինչպես երևում էր, բաց չէին թողնում նրանք։ Այդ միջոցին էլ նրանց խոսակցության նյութն այդ առօրյա խնդիրներն էին։ Շահյանը զարմանքով տեսնում էր, որ Մարությանը, կինը, աղջիկը [ 20 ] երբեմն բոլորովին տարբեր, շատ անգամ հակառակ կարծիքներ էին հայտնում միևնույն նյութի մասին և բավական տաքացած վիճաբանում էին իրար հետ, մանավանդ — հայրն ու աղջիկը։ Երբ չէին կարողանում իրար համոզել, նրանք դիմում էին Շահյանին, իբրև մի հեղինակավոր մարդու, որի կարծիքը վճռական նշանակություն պիտի ունենար։ Շահյանը շատ լավ տեսնում էր, որ իր խելքը նրանց խելքից բարձր չի հասնում. և իր տեղեկությունները, նրանց ունեցած տեղեկությունների հետ համեմատած, շատ վայրիվերո են, ուստի այդպիսի դեպքերում ի ներքուստ խիստ ամաչում էր, որ իրեն այդքան մեծ նշանակություն են տալիս. միևնույն ժամանակ երկյուղ էր կրում, թե միգուցե իրեն անծանոթ նյութի մասին հանկարծ այնպիսի անհեթեթ կարծիք հայտնի, որ միանգամից հիասթափեցնե նոր ծանոթներին իր վերաբերմամբ։ Այդ պատճառով հարկավոր դեպքում չափազանց զգույշ էր պահում իրեն և ամեն կերպ աշխատում էր, որ պատվով դուրս գա որոգայթից, թեև նրա պատասխանները կցկտուր և անորոշ էին լինում։

Շահյանին ամենից ավելի դուր էր գալիս Եվայի վիճաբանությունը։ Եվան խոսում էր համարձակ, արագ. նախադասությունների կիսում հանկարծ կանգ էր առնում, մտառու աչքերով անթարթ նայում էր խոսակցի դեմքին, կարծես բառեր էր որոնում միտքը լավ արտահայտելու համար և շարունակում էր նույն համարձակությամբ, նույն արագությամբ. իրեն ուղղված հարցերին պատասխանում էր իսկույն, շատ անգամ բառը կիսատ թողնելով հարցնողի բերնին. հաճախ պատասխանելու տեղ ինքն էր հարց առաջարկում։ Եվ այդ բոլորի հետ ձեռներով, աչքերով, հոնքերով այնքան անհանգիստ շարժումներ էր անում, որ Շահյանին թվում էր, թե նա խոսում է ոչ միայն լեզվով, այլև ձեռներով և բոլոր դիմագծերով։

Եվան նստած էր Շահյանի դիմաց, մոր կողքին։ Կապույտ ներկված բամբակի փոքրիկ թեթև շալը վերցրել էր գլխից և դրել էր ծնկներին։ Փայլուն մազերը հյուսված էին մի հաստ գիսակի մեջ, որով գագաթի վրա մի սպիտակ գիծ էին ակոսել դեպի ետև՝ սկսած ճակատից։ Նա սովորություն [ 21 ] ուներ երկու ձեռքով շուտ-շուտ ուղղելու մազերը և ականջների ետևը քաշելու։ Երբ ժպտում էր, նրա աչքնրը հեգնական, կծու արտահայտություն էին ստանում, իսկ զարմանալիս նրա այնքան շարժուն դիմագծերը հանկարծ սառչում, քարանում էին և առանց այն էլ խոշոր աչքերը զարմանալի կերպով մեծանում էին ու խորանում։

Ժամանակը թռչում էր աննկատելի կերպով։ Շահյանի ձանձրույթը չքացել էր։ Խոսակցությունը շարունակվում էր անվերջ։ Բացի Սուրենից, որ, գլուխը հոր ծնկան վրա դրած, քնել էր, խոսակցությանը չէր մասնակցում մեկը. դա Մարությանի եղբոր աղջիկն էր — Աշխենը։

Նա նստած էր նստարանի ծայրին, լուսամուտի մոտ, գունատ ու վտիտ և կարծես աշխատում էր, որ իր ներկայությունն աննկատելի մնա։ Շահյանը երբեմն հետաքրքրությամբ նայում էր Աշխենին, և նրան զարմացնում էր այդ աղջկա երկայն նիհար դեմքի վերին աստիճանի անշարժ, քարացած արտահայտությունը։ Այնինչ՝ Աշխենը տգեղ չէր. նա մինչև անգամ կարող էր գեղեցկուհի համարվել, եթե չափից դուրս նիհար չլիներ։ Եվան շատ հաճախ դիմում էր նրան զանազան հարցերով, բայց նա պատասխանում էր կարճ, կտրուկ և բոլոր ժամանակ նայում էր լուսամուտից դուրս, որտեղ անվերծանելի խավարի մեջ դեպի հակառակ կողմն էին թռչում շոգեմեքենայի ցանած կայծերը։ Երբեմն միայն իր խելացի աչքերը հեռացնում էր լուսամուտից և հանդարտ, անտարբեր հայացքով նայում էր Շահյանին, նայում էր այնպես, որ կարծես նրա բռնած տարածությունը դատարկ տարածություն լիներ, և ինքը նայում էր այդ դատարկ տարածության մեջ և չէր տեսնում Շահյանին։ Այդ միջոցներին միայն Շահյանը կարողանում էր ուղիղ նայել նրա դեմքին և ամենևին չէր կարողանում հասկանալ, թե ինչ տպավորություն է թողնում այդ աղջիկն իր վրա. միայն զգում էր, որ եթե Աշխենը խոսեր իր հետ, ինքը չէր կարողանալ նրա հետ խոսել այնպես ազատ, ինչպես խոսում էր Մարությանի, նրա կնոջ և նրա աղջկա հետ։

Ինչ-որ զսպող և ճնշող բան կար Աշխենի խելացի աչքերի և կրծքային ձայնի մեջ։ [ 22 ]

4

Ուշ գիշերին գնացքը «Թիֆլիս» կայարան հասավ։ Մարությանները վերցրին իրենց ձեռքի իրեղենները և շտապեցին դուրս գնալ վագոնից։ Շահյանն էլ առավ իր բարձն ու ճամպրուկը և հետևեց նրանց։

— Դե՛հ շուտ գնանք, որ կառք ճարենք,— ասաց Մարությանը, բռնելով փոքրիկ Սուրենի ձեռքից, և, կայարանում խռնվող ժողովուրդը ճղելով, առաջ անցավ։— Եկեք այս կողմը, չկորչեք... Այս կողմը, այս կողմը... Թեկլե՛, Աշխե՛ն, Եվա՛... այս կողմ... Պարոն Շահյանն ի՞նչ եղավ... Հա, դուք գալի՞ս եք...

Դուրսը, կայարանի հրապարակի վրա, մարդիկ և կառքեր իրար էին անցել։ Ամեն կողմից կառք էին կանչում։ Կառապանները հայհոյում էին իրար։ Վերևից բարակ անձրև էր մաղում։ Եղանակը խոնավ էր և ցուրտ։ Մարությանն իր բոլոր ընտանիքով ներս թափվեց առաջին պատահած կառքը։ Շահյանն էլ իր համար մի կառք ճարեց և, ճամպրուկն ու բարձը դնելով այնտեղ, շտապով մոտեցավ Մարությանների կառքին, որի մեջ նրանք տեղավորվելու վրա էին։

— Պարոն Մարության, դուք շատվոր եք, դժվարությամբ կտեղավորվեք, լավ չի՞ լինի, որ երկու հոգի գաք ինձ մոտ։

— Հա՛, եթե այդպիսի բարություն կանեք,— ասաց Մարությանը։

— Ես կնստեմ պարոն Շահյանի մոտ,— կանչեց Եվան և իսկույն ցած թռավ կառքից։

— Ուրիշ ո՞վ է գալիս,— հարցրեց Շահյանը։

— Սուրե՛ն, Սուրե՛ն, դու արի,— կանչեց Եվան։

Շահյանը խտտեց Սուրենին և, նրա ծանրության տակ տնքալով, տարավ դեպի իր կառքը։

Շահյանն ու Եվան նստեցին միասին և Սուրենին առան իրենց մեջտեղը։

Կառքերն առաջ շարժվեցին։

Կարճ ժամանակ Շահյանն ու Եվան լուռ էին։ Եվան իրեն հատուկ արագ շարժումներով զբաղված էր փոքրիկ եղբորը շալի մեջ փաթաթելով։ Իսկ Շահյանը մտածում էր, [ 23 ] թե ինչ խոսի, որ լուռ չմնա։ Այդ առաջին անգամն էր, որ նա մեն-մենակ նստած էր մի օրիորդի հետ միմիայն մի փոքրիկ երեխայի ներկայությամբ։ Նա ուզում էր այդ երեխայի հետ խոսել, բայց երեխայի հետ խոսելու եղանակն էլ չգիտեր։ Թեև նրա լեզվի ծայրին էր եղանակի մասին խոսելու մշտապատրաստ նյութը, բայց որովհետև մի տեղ կարդացել էր, թե խոսելու նյութ չգտնող անշնորհք մարդիկ լուռ չմնալու համար միշտ եղանակի մասին են սկսում խոսել, այդ պատճառով ավելի լավ համարեց լռել, քան թե եղանակի մասին խոսել սկսելով իր անշնորհքությունը ցույց տալ:

Բայց Եվան կամ չէր կարդացել խոսելու նյութ չգտնող անշնորհք մարդկանց մասին նրա կարդացածը, կամ ամենևին չվախեցավ, թե ինքը կարող է այդպիսի անշնորհքներից մեկը համարվել, եթե եղանակի մասին խոսակցություն բանար։

— Ի՜նչ վատ եղանակ է, տե՛ր իմ աստված,— ասաց նա ոտները կուչ ածելով և մի ձեռքով ամուր գրկելով եղբորը։— Խոնավ, ցուրտ, մառախլապատ... Ի՛նչ լավ է, որ դուք ձմեռվա վերարկու եք վերցրել։

— Ես մրսկան եմ,— ասաց Շահյանը և իսկույն մտածեց, թե «տղամարդուն» վայել բա՞ն էր արդյոք իր ասածը։

— Եվ գիտեք, կան մարդիկ,— շարունակեց Եվան,— որոնք սիրում են այսպիսի եղանակ։ Այ, օրինակ, Աշխենը, հորեղբորս աղջիկը։ Նա այսպիսի եղանակ սիրում է։ Ասենք, այսպիսի եղանակ չէ։ Եղանակը հիմա ուղղակի անպիտան է և զզվելի։ Ուզում եմ ասել սարսափելի եղանակ։ Սարսափելի եղանակը գիտե՞ք որն է.— երբ սև ամպերն ու գետնի փոշին խառնվում են իրար, երբ կատաղի փոթորիկը ծռում է ծառերի կատարները, երբ երկինքը փայլատակում, գոռում ու ճայթում է...

— Լավ, այդպիսի եղանակի մեջ ի՞նչ կա սիրելու, որ սիրում է ձեր հորեղբոր աղջիկը։

— Այ, ասեմ։ Մի անգամ, անցյալ մայիսին, գիշերը, հանկարծ սկսեց անձրև գալ, ուղղակի հեղեղ։ Երկինքը սարսափելի փայլատակում և այնպես որոտում էր, որ լուսամուտները զնգզնգում էին։ Որ գիտենաք ինչպես վախենում [ 24 ] եմ երկնքի որոտումից, մանավանդ գիշերը, երբ ամեն ձայն լռած է շուրջդ։ Կարծում եմ, թե ահա որտեղ որ է կայծակ պիտի ընկնի և— ուղղակի մեր տան վրա։ Մերոնք ամենքն արդեն քնած էին։ Ես էլ նոր էի պառկել։ Աշխենն էր միայն զարթուն իր սենյակում, որ իմ սենյակին կից է։ Նա միշտ ամենից ուշ է քնում։ Ճրագը հանգցրել էի։

Սենյակս այնպես լուսավորվում էր փայլատակումներից, որ թվում էր ինձ, թե վերմակի տակ, աչքերս փակած ժամանակ անգամ տեսնում եմ այդ էլեկտրական սարսափելի լույսը։ Դողը բռնել էր ամբողջ մարմինս։ Վերջը, երբ տեսա, որ այլևս չեմ կարողանում դիմանալ, վեր կացա և գնացի Աշխենի մոտ, որ մենակ չլինեի։ Երևակայեցեք. նա բաց էր արել լուսամուտը, կանգնել էր առաջին և նայում էր երկնքին։ Նույն րոպեին, երբ ես մտա նրա սենյակը, հրեղեն փայլակն օձի նման սողաց մութ երկնքի վրայով և մի քանի վայրկյան հետո երկինքն այնպես ճայթեց, որ ես ճչացի սարսափահար և փռվեցի հատակի վրա։ Աշխենը վեր կացրեց ինձ, լուսամուտը փակեց, և տեսնեմ ծիծաղում է։ Բարկությունս բռնեց։ «Ես,— ասում եմ,— քիչ էր մնում այստեղ վախից մեռնեի, իսկ դու ծիծաղում ես։ Եվ ինչպե՞ս չես սարսափում այդ փայլատակումներից, այդ ահարկու ձայներից»։— «Սարսափո՞ւմ,— զարմացավ նա։— Ընդհակառակը. ես սաստիկ սիրում եմ տարերքի այդ կատաղությունը, որովհետև վերին, իդեալական ուժի մասին ոչինչ ինձ այնքան պարզ ու շոշափելի գաղափար չի տալիս, որքան այն, երբ մութ երկինքն այդպես հանկարծ փայլատակում և ճայթում է։ Ինձ թվում է, թե,— ավելացրեց նա,— այդ բոլորն ավելի հրաշալի պիտի լինի ծովի վրա, փոթորկի ժամանակ, եթե նավով ճեղքում ես անհայտ անհունը»։ Ահա թե ինչ բանի համար է սիրում Աշխենն իմ ասած սարսափելի եղանակը։

Շահյանն ակամա մտախոհության մեջ ընկավ։

— Մի՞թե օրիորդը ձեզ հետ է ապրում,— հարցրեց նա։

— Այո, Աշխենը մեզ մոտ է ապրում։ Նա բոլորովին որբ է... Սուրեն, մրսո՞ւմ ես։

— Ոչ,— պատասխանեց Սուրենը և պինդ կպավ քրոջ կողքին։ [ 25 ]

— Իսկույն տուն կհասնենք, չքնես։ Դուք ո՞ր փողոցումն եք ապրում, պարոն Շահյան։

Շահյանը տվեց իրենց փողոցի անունը։

— Ո՜ւու,— բացականչեց Եվան,— ուրեմն դուք կիջնեք ճանապարհին։

— Ոչ. ինչպե՞ս կարելի է, օրիորդ. մինչև ձեր տուն ճանապարհ կդնեմ ձեզ, հետո ետ կդառնամ։

— Նեղություն չի՞ լինի ձեզ համար։

— Ի՞նչ նեղություն։

— Ուրեմն շնորհակալ կլինեմ։ Ո՜ւֆ, ինչպես խոնավ է օդը։ Սարեն, խո չե՞ս քնում։

— Ոչ,— պատասխանեց Սուրենը շալի տակից։

— Դուք եղբայր ունի՞ք, պարոն Շահյան։

— Երեք եղբայր ունեի։ Մեռան։ Երեքն էլ մի ամսում։

— Մի՜ ամսում... երեքն էլ,— արտասանեց Եվան սարսափած։— Այդ ի՞նչպես կարելի է։ Երևի կատակ եք անում, հա՞։

— Այստեղ ի՞նչ կա կատակ անելու։

— Երեքն էլ մի՜ ամսում, տե՛ր իմ աստված... Այդ սարսափելի է։ Դրանից խո գժվել կարելի է... Ինչի՞ց մեռան։

— Դիֆտերիտից։

— Ա՜խ, այդ դիֆտերի՜տը, այո դիֆտերի՜տը,— շշնջաց Եվան, ավելի ևս պինդ գրկելով փոքրիկ եղբորը։— Երևի փոքր էին, հա՞։

— Ամենից փոքրը երեք տարեկան էր, ամենից մեծը,— տասը տարեկան:

— Ա՜խ, խե՜ղճ, խե՜ղճ մանուկներ... Դուք սիրո՞ւմ էիք նրանց:

— Իբրև եղբայր, իհարկե, սիրում էի:

— Իսկ քույր... ունի՞ք:

— Մի քույր ունեի, նա էլ մեռավ:

— Նա էլ... Տե՛ր աստված... Դուք սարսափելի բաներ եք ասում... Երևակայում եմ, թե ինչքան դժբախտ պիտի լինիք դուք, չէ՞:

— Իհարկե, մեծ դժբախտություն է, երբ մարդ զրկվում է երեք... [ 26 ]

— Նա՞ ինչից մեռավ,— հարցրեց Եվան, խոսքը կիսատ թողնելով Շահյանի բերանին։

— Թոքախտից։

— Ո՜ւֆ, երանի ոչինչ չէի հարցրել: Այս ի՞նչ արիք ինձ։ Բոլորովին փչացրիք տրամադրությունս։ Իսկ նա, ձեր քույրը, երևի մեծ էր, հա՞։

— Տասնյոթ տարեկան։

— Տասնյո՞թ... իմ հասակում... Ո՛չ, ո՛չ, էլ ոչինչ չեմ ուզում, էլ ոչինչ չասեք... Եվ չէ՞ որ դուք նրան ավելի էիք սիրում, քան թե... Ձեր քրոջն ավելի էիք սիրում, այնպես չէ՞։

— Ես նրան սաստիկ սիրում էիէ

— Եվ նա էլ ձեզ, իհարկե... Որ գիտենաք, պարոն Շահյան, որքա՜ն ես վախենում եմ մեռնելուց... Ո՛չ, ո՛չ, այդ մասին չեմ ուզում մտածել։ Խոսենք ուրիշ բանի մասին, ուրիշ, բոլորովին ուրիշ բանի մասին... Ուրեմն միայն դո՞ւք եք մնացել։

— Որ մեռնե՞մ,— վրա բերեց Շահյանը և ծիծաղեց։

— Ո՛ւֆ,— տնքաց Եվան սաստիկ նեղացած։— Ի՜նչ վատ մարդ եք եղել։ Ինչո՞ւ եք ինձ վիրավորում։

Շահյանը ներքին գոհունակությամբ զգաց, որ նա նեղացավ անկեղծորեն։

— Ես կատակ արի, օրիորդ,— ասաց նա, շարունակելով ծիծաղել։

— Չար կատակ։ Ես այդպիսի կատակներ չեմ սիրում։

— Հենց թեկուզ ես էլ մեռնեմ, ի՞նչ կա որ։

Եվան շատ լուրջ կերպով նայեց նրան։

— Պարոն Շահյան, եթե դուք կշարունակեք, ես իսկույն եղբորս հետ կիջնեմ և կնստեմ մեր կառքը։ Հավատացեք, ես լուրջ կերպով եմ խոսում։

Շահյանը ստիպված էր ներողություն խնդրել։ Եվայի անկեղծությունը սկսել էր վերին աստիճանի գրավել նրան։ Նրան թվում էր, թե այդ կարճ միջոցում, այդ խոսակցության շնորհիվ, ինքն արդեն ճանաչում է այդ աղջկան, ճանաչում է նրա սիրտը, հոգին, զգացումները, բնավորությունը, կարծես թե իր մանկական ընկերուհին լիներ նա, որի հետ ամեն օր խաղ էր արել և որին պատրաստ էր սիրելով ջգրացնելու: [ 27 ]

— Կյանքիս մեջ ես միայն մի անգամ եմ մահ տեսել,— ասաց Եվան։— Բայց այդ մի անգամն էլ բավական էր, որ զգայի մահվան պատճառած բոլոր սարսափն ու վիշտը։ Մեռնողն իմ ընկերուհին էր։ Նա չափազանց լավ աղջիկ էր։ Չեմ կարծում, թե հարազատ քրոջս այնքան սիրեյի, որքան նրան էի սիրում։ Նա էլ ինձ համար հոգին չէր խնայիլ։ Ամեն օր իրար տեսնելը մի կատարյալ պահանջ էր դարձել մեզ համար։ Երևակայեցեք, որ նրա հիվանդ ժամանակ գիշերներն անգամ չէի հեռանում նրանից։ Իսկ նա միշտ այն էր ասում, որ եթե մահից ազատվելու լինի, կազատվի միմիայն իմ սիրո զորությամբ։ Բայց սերս չկարողացավ փրկել նրան։ Որ մեռավ, հիվանդացա վշտից։ Թաղման օրը քիչ էր մնում, որ մայրս փակի ինձ տանը: Բայց, իհարկե, ես դարձյալ գնացի։ Դագաղը տանում էին ընկերուհիները — բոլորն ինձ հասակակից աղջիկներ։ Այն ժամանակ ես տասներեք տարեկան էի։ Այս րոպեին էլ, կարծես, տեսնում եմ նրան դագաղի մեջ, թարմ ծաղիկներով զարդարված, գլուխը ձախ ուսի վրա ծռված, ծնոտը սպիտակ թաշկինակով կապված։ Այդ առաջին անգամն էր, որ աչքովս տեսնում և ականջովս լսում էի, թե ինչպես են թաղում մեռելը։ Տե՛ր իմ աստված, ի՜նչ զարհուրելի գռգռոց, ի՜նչ սարսափելի փոշի... Մի՞թե կարելի է այդպես անխիղճ և անտարբեր կերպով քարերի ու հողի տակ ջարդել մի արարած, որ երբեմն մեզ պես շնչել, զգացել, մտածել է... մարդիկ գազանացած էին թվում ինձ այդ րոպեին։ Ես ուշաթափվեցի, բայց ոչ թե վշտից, ոչ թե այն գիտակցությունից, որ այլևս երբե՛ք, երբեք չպիտի տեսնեի իմ սիրելի ընկերուհուն, այլ — սարսափից, այո՛, միմիայն սարսափից, ա՛յն սարսափից, որ ինձ էլ մի ժամանակ... Ո՛չ, ո՛չ, այս մասին չեմ ուզում մտածել։ Այս սարսափելի է, սարսափելի... Գիտե՞ք՝ ես ինչ եմ մտածում, պարոն Շահյան, շատ լավ բան է, որ հայերիս մեջ կանանց համար սովորություն չկա թաղման ժամանակ գերեզմանատուն գնալու։ Երկաթի ականջ և ջղեր են պետք այդ գռգռոցի ձայներին դիմանալու համար։

— Իսկ ինձ թվում է, թե այդ վատ սովորություն է։ Կանայքդ թույլ, վախկոտ և ջղային եք հենց նրա համար, որ չեք վարժեցնում ձեզ այդպիսի սարսափների։ [ 28 ]

— Ոչ, ոչ, ի՞նչ եք ասում։ Ուզում եք, որ մենք է՞լ գազանանայինք ձեզ պես։ Այնպիսի եռանդով եք հարձակվում անպաշտպան դիակի վրա և քարերի ու հողի տակ ջարդում, որ կարծես դատարկ հոր եք լցնում։ Եվ չեք մտածում, որ այնտեղ մարդ կա պառկած։

Շահյանը ծիծաղեց։

— Լավ, հապա ի՞նչ կհրամայեք, որ անեինք դիակը։ Այրեի՞նք, ինչպես...

— Պարո՛ն Շահյան: Վերջապես այս բանի նման չէ: Թողնենք այս հիմար խոսակցությունը։ Չեմ ուզում։ Մի՞թե ուրիշ բան չկա խոսելու... Սուրե՛ն, Սուրե՛ն ջան, մի՛ քնիր։ Ա՜խ, ի՞նչ անեմ, դու կմրսես։ Սուրե՛ն, սիրելի՛ս, ա՛յ, տուն ենք հասնում... Դուք գիտե՞ք, պարոն Շահյան, որ ես մի եղբայր էլ ունիմ։

— Այո, ձեր հայրը պատմում էր նրա մասին։

— Ի՞նչ եք կարծում, ճի՞շտ է այն ասացվածքը, թե' «քույրն ասաց եղբայր ունիմ, եղբայրն ասաց քույր չունիմ»։

— Ինչի՞ վրա եք ասում այդ։

— Օ՜, մի կարծեք, թե իմ եղբայրս այն եղբայրներից է, որ ասի քույր չունիմ։ Ընդհակառակը։ Անջատման ժամին գիտե՞ք ինչ էր անում։ Չէր ուզում ինձ գրկից բաց թողնել։ Եվ գիտե՞ք ինչպես էր լաց լինում... Ինչո՞ւ տղամարդիկդ այդքան ուշ-ուշ եք լաց լինում, բայց որ լաց եք լինում, քարի սիրտ պիտի լինի, որ ձեզ դիմանա։ Ձեր արտասուքը, կարծես, հեղուկ չէ, այլ քարի պես մի պինդ մարմին, որ փշուր-փշուր լինելով է դուրս գալիս։ Ինձ թվում է, թե արտասուքն ամենևին թեթևություն չի պատճառում ձեզ, և դրա համար է, որ ուշ-ուշ եք լալիս, և երբեք չէիք լալ, եթե կարողանայիք մինչև վերջը զսպել ձեզ, ինչպես եղբայրս չկարողացավ զսպել իրեն։ Նամակներն էլ նա միշտ իմ անունով է գրում։ Բայց և այնպես, ես նրան ավելի եմ սիրում, քան թե նա ինձ։

Շահյանը դարձյալ ծիծաղեց։

— Սերը դուք մասշտաբո՞վ եք չափում,— հարցրեց նա։

— Այո՛: Թեև ուզում եմ, որ իմ սիրո մասշտաբը միշտ ավելի մեծ լինի, քան թե նրանը, որին սիրում եմ։

— Ուրեմն էլ ինչո՞ւ եք տրտնջում ձեր եղբոր վրա։ [ 29 ]

— Տրտնջում եմ, որովհետև շատ ուշ-ուշ է նամակ գրում. ամիսն ընդամենը երեք-չորս անգամ:

— Եվ այդ շա՞տ ուշ-ուշ է։

— Իսկ ես իմ մասշտաբով գիտե՞ք քանի անգամ եմ գրում.— գրեթե ամեն օր։

— Ամեն օ՜ր... իսկ նյո՞ւթ։

— Նյո՞ւթ... Մի՞թե ամբողջ աշխարհը լիքը նյութ չէ։ Սակայն ի՞նչ հարկավոր է ամբողջ աշխարհը. իմ ներքին աշխարհն էլ բավական է։ Ես չափազանց հետաքրքիր և չափազանց տպավորվող եմ։ Այդ բանն օգնում է ինձ միշտ նոր բան գրելու եղբորս։ Ա՜խ, ինչպե՜ս կուզեի իմանալ, թե այս րոպեիս ինչ է անում նա այնտեղ։

Եվան, մի ձեռքով գրկած փոքրիկ եղբորը, գլուխը կամաց կպցրեց նրա գլխին և կարճ ժամանակ տխուր մտախոհության մեջ ընկավ։ Հետո հանկարծ գլուխը հեռացրեց եղբոր գլխից և նայեց Շահյանին։

— Գիտե՞ք, պարոն Շահյան, երբեմն ինչ եմ մտածում։ Այս բանն առավելապես պատահում է այն ժամանակ, երբ նրան նամակ եմ գրում, որովհետև նամակ գրելիս ամենից ավելի եմ կարոտում նրան։ Ի՞նչ կլինի, մտածում եմ, երբ ետ նայեմ և տեսնեմ, որ նա կանգնած է ետևս և ժպտալով նայում է ինձ... Այդ միտքն երբեմն այնպես պաշարում է ինձ, որ մինչև անգամ վախենում եմ ետ նայել...

Կառքերը գռգռալով առաջ էին վազում. նրանց լապտերների ցնցվող լույսն այս ու այն կողմից լուսավորում էր անձրևի ջրերով ծածկված խորդուբորդ սալահատակը։ Եվան խոսում էր առանց մի րոպե դադար առնելու, և Շահյանին զարմացնում էր այն հանգամանքը, թե որպիսի դյուրությամբ նա անցնում էր մի նյութից մյուսը։

— Սուրե՛ն, Սուրե՛ն, ա՛յ մեր փողոցը... Ահա և մեր տունը,— բացականչեց Եվան, երեխայի պես ուրախացած։— Պարոն Շահյան, տեսնո՞ւմ եք այն լապտերը, այն դուռը լապտերի առաջ. այն է մեր տունը... լուսամուտներում որ ճրագ չկա... վերին հարկում։ Տեսնո՞ւմ եք։

Կառքերը կանգ առան Մարությանների տան առաջ, փողոցի լապտերի տակ։ Շահյանն իջավ կառքից և նախ իջեցրեց Սուրենին, հետո, ձեռքը տալով Եվային, օգնեց նրան իջնելու։ Մարությանները [ 30 ] խնդրեցին նրան, որ մտնի, բայց նա, ժամանակն անհարմար համարելով, հրաժարվեց։

— Որ այդպես է, մեզ չմոռանաք, մեր տունն արդեն գիտեք,— ասաց Մարությանը, կրկին սեղմելով նրա ձեռքը։— Բարևեցեք ձեր հորը։ Շնորհակալություն, որ մեզ բարի ծառայություն մատուցիք։

— Չարժե՜, չարժե՜,— ուրախ բացականչեց Շահյանը և թռավ իր կառքը։

— Շնորհակալությո՜ւն, պարոն Շահյան, — կանչեց Եվան։

— Չարժե՜, չարժե՜,— կրկնեց Շահյանը և կառքը քշել տվեց իրենց տան կողմը։

5

Մոտ տասը րոպեից Շահյանն արդեն իրենց տանն էր։ Նախասենյակում, երբ նա վերարկուն հանելու վրա էր, շտապով դուրս եկավ նրա առաջ մայրը։ Թամարը ժամանակից շատ վաղ ծերացած մի կին էր, զարմանալի սպիտակ դեմքի խիստ համակրելի, ազնիվ և փափուկ գծագրությամբ։ Նրա, կարծես, հոգնած աչքերը հանգիստ տխրություն էին արտահայտում մինչև անգամ այդ րոպեին, երբ երկու ամսվա անջատումից հետո, նորից տեսնում էր իր մինուճար զավակին։

— Լևոն ջա՛ն,— կամաց արտասանեց նա և կամաց գրկեց նրա գլուխը։— Վերջապես եկար... Բայց այս անիրավ եղանակին...

— Անիրավ եղանակն ի՞նչ պիտի աներ, մայրիկ, քանի որ վագոնում ինձ համար տաք նստած էի։ Հայրիկն ինչպե՞ս է, լա՞վ է։

— Հայրդ էլի այնպես է, ինչպես որ կար։ Դո՞ւ ինչպես ես, դու։ Ապա մեկ լավ նայեմ երեսիդ, խո չե՞ս լղարել։

Շահյանը ծիծաղեց։

— Դու էլ, մայրիկ... այնպես ես ընդունում, որ կարծես տասը տարի է՝ չես տեսել։ Երկու ամիս է, էլի, որ գնացել եմ։

— Ա՜խ, անաստվա՛ծ, երկու ամիսը քիչ է՞ ինձ համար։ Ասա, խո լա՞վ ես։ [ 31 ]

— Շատ լավ եմ, մայրիկ, այնպե՜ս լավ, որ երբեք այսպես չեմ եղել։

— Բաս թող համբուրեմ։

Եվ մայրը իր փափուկ, խորշոմած սառը շրթունքները կպցրեց որդու ժպտող այտին։

Շահյանն երբեք չէր սիրել մոր համբույրները, իսկ մայրն այդ կողմից միշտ շատ շռայլ էր եղել դեպի նա։ Չէր սիրել նույնպես այն բոլորը, ինչ որ առհասարակ կանացի թույլ, քնքուշ զգացումների զեղումն է։ Չէր սիրել, որովհետև այդ բոլորի մեջ միմիայն իր տղամարդկային արժանապատվության ստորացումն էր տեսել, այն արժանապատվության, որը տղամարդուն թելադրում է միշտ բարձր մնալ կնոջից և առհասարակ այն ամենից, ինչ որ կանացի է։ Դրա պատճառը թերևս այն էր, որ Շահյանը տղամարդ չէր և չուներ տղամարդի արժանապատվություն. բայց ուզում էր տղամարդ լինել և տղամարդի արժանապատվություն ունենալ։ Մոր համբույրները նրան երեխայի դրության մեջ էին դնում, և այդ բանն էր, որ նրան չափազանց անախորժություն էր պատճառում։

Սակայն այս անգամ նա ոչ թե միայն անախորժություն չզգաց մոր համբույրից, այլև ինքը համբուրեց նրան, որպիսի բան երբեք չէր պատահել։ Ինչո՞ւ։ Ո՞վ գիտե, թե նոր, տակավին շատ թարմ տպավորությունները և այդ տպավորություններից ծնված նոր, անծանոթ, թեև տակավին իրենց որոշ գույնը չընդունած զգացումներն ինչպես և որքան փոխում են մարդու ներքինը գոնե այնքան ժամանակ, որքան այդ տպավորություններն ու զգացումները թարմ են...

Տեղեկանալով, որ հայրը դեռևս քնած չէ, Շահյանն ուղղակի գնաց նրա մոտ։ Երբ մայր ու որդի մտան աղա Կարապետի սենյակը, վերջինս, խալաթը հագին և թրքական ֆեսը գլխին, նստած էր իր սովորական լայն բազկաթոռի մեջ և սպասողական հայացքով նայում էր դռանը։ Ծնկների վրա նա դրած էր Աստվածաշնշի ընկերության աշխարհաբար թարգմանած Ավետարանը և ձախ ձեռքի ցուցամատը դրել էր ընթերցումը կիսատ թողած երեսների մեջ։ Առաստաղից կախված մեծ լապտերն ընդարձակ տափակ [ 32 ] լուսամփոփով առատ լույս էր սփռում նրա բոլորովին լերկ ծոծրակի վրա, որը պլպլում էր սոխի կճեպի պես։

Շահյանի հայրը մոտ վաթսուն տարեկան մարդ էր խոշոր արտաքինով։ Նրա մարմինն ավելի ուռած էր երևում, քան գեր։ Ֆիզիկական երկարատև սուր ցավերը ձգձգել, սառցրել էին նրա սափրած դեմքի մկանունքները։ Ավետարանի շարունակ ընթերցումից նա չէր սովորել համբերատար լինել. տրտնջում էր ամեն բանի, առավելապես իր հիվանդության դեմ, որ իսկապես սաստիկ տանջում էր նրան։ Մինչդեռ նա վերին աստիճանի բարի մարդ էր, թեև զուրկ չէր փող դիզելու ընդունակությունից։ Հիվանդությունը սաստկանալուց հետո վերջ էր դրել իր առևտրական գործերին և աճուրդների ժամանակ քաղաքում ձեռք էր բերել մոտ քսան տեղ զանազան շենքեր, որոնք բավական արդյունք էին տալիս նրան։ Չնայելով, որ հիվանդությունը շատ էր նեղում նրան, բայց և այնպես կալվածներն անձամբ ինքն էր կառավարում։ Նրա գովելի հատկություններից մեկն էլ հենց այն էր, որ նա սիրում էր գործ կատարել,— մի հատկություն, որից զուրկ էր փափկակեցության մեջ մեծացած և ինքն իր կամքին թողնված նրա որդին։

Որդուն շատ էր սիրում, թեև միշտ տրտնջում էր նրա դեմ այն բանի համար, որ նա չի օգնում իրեն։ Իսկ որդուն ամենևին չէին հետաքրքրում հոր գործերը, և նա կատաղում էր ամեն անգամ, երբ հայրն սկսում էր այդ մասին տրտնջալ։ Դուրսը մուկ լինելով, տանը կատարյալ բռնակալ էր Շահյանը։ Շատ անգամ ամենաչնչին պատճառով այնպես բղավում էր հոր և մոր վրա, որ նրանք վախեցած լռում էին։ Թեև նա հասկանում էր, որ իր վարմունքն անարդար և անվայել է, բայց չէր կարողանում զսպել իրեն։ Ծուլությունը զրկելով նրան բնավորությունից, նրա մեջ զարգացրել էր սաստիկ նեղ անձնասիրություն, որը վիրավորվում էր ամեն մի չնչին բանից։ Այնինչ այդ անձնասիրությունը սաստիկ վախկոտ էր օտար մարդու առաջ. օտարն ապտակ էլ տար նրան, նա կլռեր։ Նա չէր կարողանում տանել միայն հոր և մոր կշտամբանքը, ինչքան էլ որ չնչին և արդարացի լիներ այդ։ Շատ քիչ կպատահեր, որ նա հաշտ [ 33 ] աչքով նայեր ծնողների վրա, որոնց հանցանքն այն էր միայն, որ նրանք ամեն կերպ հոգում էին նրա բարեկեցության համար։

Այդ սակավ ժամերից մեկն էլ այժմ էր, երբ նա համբուրեց մորը, իսկ հոր հետ սկսեց մինչև անգամ կատակներ անել:

Տեսնելով որդուն ուրախ տրամադրության մեջ և բավական կազդուրված, հայրն ու մայրը կատարելապես երջանիկ էին զգում իրենց, այնքան երջանիկ, որ աղա Կարապետը մինչև անգամ մոռացել էր իր ֆիզիկական ցավերը և այլևս չէր տրտնջում։

Սակայն Շահյանն երկար չմնաց ծնողների մոտ։ Հրաժարվելով մոր առաջարկած ընթրիքից, նա քաշվեց իր ննջարանը և անմիջապես պառկեց, որ քնի։ Բայց, չնայելով որ ճանապարհից բավական ջարդված էր, շուտ չկարողացավ քնել։

Փափուկ անկողնի մեջ պառկած երկար ժամանակ մտածում էր Բազենյանի և նրա ուղեկցուհու մասին, մտածում էր հոր մասին, մոր մասին, Մարությանների մասին, Եվայի մասին, առավելապես Եվայի մասին։

Տպավորությունները դեռևս շատ թարմ էին, իսկ երիտասարդական պարապ երևակայությունը — վառ։ Այդ թարմ տպավորությունների տակ ցնորքներ էին, որ վխտում էին նրա գլխում։ Երիտասարդական պարապ ու ծույլ կյանքի մեջ, երբ նրա ուղեղն իր գործունեության համար իրական ոչ մի հենակետ չէր ունեցել,— երևակայությունը միշտ թռել էր դեպի վերացական աշխարհը, որտեղ երևույթներն ու պատկերները հոգի ու մարմին չունին, ուրեմն և ո՛չ մի կենդանի կապ իրական կյանքի հետ։ Այո՛, ցնորքնե՜ր, ցնորքնե՜րը...

Ցնորքները հրաշալի են և միտք ունին, երբ դրանց ստեղծում է այն մարդկանց երևակայությունը, որոնց մեջ գործելու եռանդ ու կրակ կա, որոնց կյանքը նպատակ, վսեմ նպատակ ունի, որոնք ապրում և գործում են լավագույն ապագայի բաղձանքներով. բայց նա, որ իր երակների մեջ արյան տաքություն չի զգացել երբեք, որ ոչ մի եռանդ, ոչ մի ձգտում և այդ ձգտման հասնելու կամք չի ունեցել [ 34 ] և կյանքը քարշ է տվել ամենաողորմելի կերպով, քարշ է տվել իբրև արդեն ուժից ընկած, թմրած ու փտած ծերունի,— ինչացո՞ւ են եղել այդ ցնորքները։ Դրանք լոկ րոպեական զվարճություն են պատճառել նրան, անմիտ, հիմար զվարճություն, որպեսզի հետո ավելի վառ գույներով ցույց տան նրան իր կյանքի ատելի դատարկությունը։

Հետևյալ օրը բավական ուշ էր, որ նա արթնացավ։ Օրը սաստիկ մառախլապատ էր, տխուր և ծուլություն ազդող։ Փոշու նման անձրև էր մաղում դուրսը։ Նա երեսն ի վեր դարձյալ ընկավ բարձի վրա և մնաց այդպես։ Ինչո՞ւ վեր կենար, ո՞ւր պետք է գնար, ի՞նչ պետք է աներ։ Եղանակն անպիտան, տունը տաք, կերակուրը պատրաստ, հոգսերից էլ բոլորովին ազատ։ Մի՞թե սա փառավոր կյանք չէ, որին երանի են տալիս միլիոնավոր մարդիկ։ Չէ՛, նա ծակ փիլիսոփայություն է անում, որ շատ հաճախ, ձանձրանալով այդպիսի կյանքից, դժգոհություն է հայտնում։ Ի՞նչ ձգտում, ի՞նչ նպատակ, ի՞նչ եռանդ։ Դրանք կամ անմիտ բառեր են գեղեցիկ խոսելու համար հնարված, կամ դրանցից յուրաքանչյուրը ոչ այլ ինչ է նշանակում, եթե ոչ մի-մի անվերջ տանջանք, հոգս և արյան զուր վրդովմունք։ Մարդկանց, բոլոր մարդկանց ձգտումը մի՞թե այն չէ, որ կարելույն չափ ապահով և հանգիստ կյանք վարեն, մտքի և արվեստի աշխարհում ինչ որ կա և ինչ որ ստեղծվում է նոր, չէ՞ որ բոլորը մարդկային բարեկեցության համար է. գործ, աշխատանք, ամեն ինչ կյանքի անդորրության համար չէ՞ միթե։ Աստված առատաձեռն կերպով տվել է նրան այդ ապահով կյանքը, բարեկեցությունը, անդորրությունը, էլ ի՞նչ է հարկավոր։

«Ուո՜ւ...»,— հիշեց նա Եվայի սովորական բացականչությունը, ժպտաց, շուռ եկավ պատի կողմը և սկսեց անթարթ աչքով նայել ծաղկանկար պաստառի մի սպիտակ գծի, որը նրան Եվայի գագաթի վրա մազերի մեջտեղից դեպի ետևն անցնող սպիտակ գիծը հիշեցրեց։ Նրա գլխում նորից սկսեցին ցնորքներ վխտալ, մի հրաշալի իդիլիա ստեզծելով։

Այդ իդիլիան ներկայացնում էր գարնանային այն հրաշալի մեջ-գիշերներից մեկը, երբ երկիրը ննջում է որպես մանուկ, երբ պայծառ լուսինը լուսավորում է իր փափուկ [ 35 ] լույսով, որի մեջ երկրի հորիզոնները, կարծես, գոլորշիանում, կամաց, աննկատելի կերպով բարձրանում են դեպի վեր, և մարդը, լցված մեղմ, անհասկանալի բաղձանքներով, գերեզմանական լռության մեջ հազիվ լսում է բնության ձայնը, որը թվում է մերթ, թե անհուն վշտի ողբ է և մերթ՝ թե անհուն երանության օրհներգ։ Սենյակում ճրագը մարած է։ Լուսինը ներս է նայում լուսամուտից և խորհրդավոր կերպով ժպտում։ Լուսամուտի առաջ նստած են Շահյանն ու Եվան իրար գրկած, գլուխ գլխի կպցրած։ Եվան ամբողջապես սպիտակ հագուստի մեջ է, որը պլաստիկական նրբությամբ գծագրում է նրա կուրծքը և ծնկները։ Շահյանը սեղմում է նրա իրանը, և նրան թվում է, թե այդ իրանն առաձգական է ռետինի պես։ Եվայի փափուկ մազերը, կարծես շնչելով, կրքոտ համբույր են տալիս նրա ականջին։ Նրանք նստած են անշարժ ու լուռ. այնտեղ, ուր զգացմունքներն են խոսում, լեզուն պապանձվում է. այնտեղ, ուր ինքը կենդանի բանաստեղծությունն է խոսում, պրոզան փախուստ է տալիս։ Լուռ են, բայց ուշիուշով լսում են իրար շնչառությունը, իրար սրտի զարկը և հոգիների հրաշալի զուգավորությամբ զգում են, թե մտածություններով, զգացումներով և իղձերով մի են, ինչպես մի է Շահյանն առանձնապես, ինչպես մի է Եվան առանձնապես, և երկուսը միասին լրացնում են իրար։ Այդպես միացած՝ նրանք նայում են լուսնի կաթնագույն լույսի մեջ գոլորշիացող հորիզոններին, և նրանց թվում է, թե իրենք ևս գոլորշիանում են կամաց-կամաց, խառնում են իրար հետ, բարձրանում և անէանում... Լուսինը չարաճճի կերպով նայում է նրանց և շարունակում է ժպտալ խորհրդավոր կերպով...

Դուռը զգուշորեն բացվեց, և Շահյանի մայրը ներս կոխեց գլուխը:

Իդիլիան չքացավ։ Շահյանը շուռ եկավ և երազից սթափվողի նման նայեց մորը։ Ըստ երևույթին, Թավարը կարծում էր, թե որդին դեռևս քնած է, բայց տեսնելով, որ արթուն է, ներս մտավ և դուռը ետ դրեց։ Իր հետ բերել էր որդու տաք ֆուֆայկը, որ հագներ, չմրսեր։

Անախորժ տպավորություն գործեց Շահյանի վրա մոր անժամանակ ներս մտնելը,— անժամանակ, որովհետև նա կամենում էր կարելույն չափ երկար ապրել պարապ երևակայության [ 36 ] ստեղծած ցնորական քաղցր կյանքի մեջ, մինչդեռ, մոր ներս մտնելուց սթափվելով, դուրսն այդ ցնորական կյանքի ատելի հակապատկերը ներկայացավ նրա աչքին։ Ինչպե՜ս մռայլ էր երկինքը, ինչպես բարակ, սիրտ մաշող կերպով մաղում էր անձրևը։

Մոտ մի ժամ տևեց, մինչև որ նա մի քանի անգամ շուռումուռ եկավ անկողնում, նստեց, նորից պառկեց, նորից նստեց, մատների խաղերը ճրթճրթացրեց, հորանջեց, ճմլկոտաց, ոտները կոխեց փափուկ մաշիկների մեջ, լվացվեց, հագնվեց, սանրվեց և, վերջապես, ակնոցի ապակիները թաշկինակի ծայրով սրբելով, դուրս գնաց սեղանատուն, ուր հայրն ու մայրը վաղուց սպասում էին նրան թեյի։ Չնայելով այդ ծանր ու բարակ գործողություններին, որոնց կատարելու համար ուղտի համբերություն էր հարկավոր, Շահյանն, այնուամենայնիվ, հակառակ իր սովորական մեռած տրամադրության, առանձին աշխույժ էր զգում իր մեջ այդ օրը։

Գիշերը հորն ու մորը թռուցիկ կերպով արդեն պատմել էր Մարությանների մասին. այս անգամ մանրամասնությունների մեջ մտավ և իր հիացմունքը հայտնեց առանձնապես Մարությանի մասին։

— Միայն մի պակասություն ունի,— ավելացրեց նա.— չափից դուրս շատախոս է։

— Միայն այդ պակասությունը չէ,— նկատեց աղա Կարապետը.— նա անպիտան մարդ էլ է։

— Ի՜նչ,— բացականչեց Շահյանը։

Հայրը նայեց որդու զարմացած դեմքին և ծիծաղեց, ինչ որ շատ հազիվ էր պատահում. որդու ուրախ տրամադրությունը տեսնեյով, նա ինքը շատ ուրախ էր։

— Ասենք, ես մի քիչ խիստ ասացի,— ասաց նա:— Մի վախենար. Մարությանը էլի քո կարծած լավ մարդն է, միայն... մի փոքրիկ անպիտանություն է արել:

— Եղբորը, որ հորական ժառանգությունից զրկե՞ց,— հարցրեց կինը ամուսնուն:

— Հա՛:

Եվ աղա Կարապետը պատմեց որդուն Մարությանի հետևյալ «անպիտանությունը»։ Մարությանը մի եղբայր ուներ. [ 37 ] այդ եղբայրը շատ ողորմելի մարդ էր, այնքան ողորմելի, որ եղբոր հետ չէր կարողանում համարձակ խոսել։ Ընդսմին նա ծույլ էր և անուղղելի արբեցող։ Հոր մահից հետո Գևորգը բանն այնպես էր սարքել, որ հայրական բավական մեծ կարողությունից արբեցող եղբորն ընկել էր մի խրճիթ և մի համեստ գումար։ Բայց դրանով էլ գոհ էր մնացել ողորմելի եղբայրը և, ունեցած-չունեցածը խմելուց հետո, իր կնոջ հետ մեռել էր վերջին ծայր աղքատության մեջ։

Հոր պատմությունը միանգամից հիասթափեցրեց Շահյանին Մարությանի վերաբերմամբ, և այդ բանը վերին աստիճանի անախորժ էր նրա համար. նա չէր ուզում, որ Մարությանն այդպես վարված լիներ իր եղբոր հետ, և այդ զգացումը նրան թելադրողը ոչ թե այն էր, որ նա ցավակցում էր Մարությանի եղբորը, կամ այն, որ մարդկանց անխիղճ արարքներն առհասարակ խորապես ազդում էին նրան,— ո՛չ, այլ Մարությանն այն աստիճան լավ տպավորություն էր թողել նրա վրա, և նա այն աստիճան նպաստավոր կարծիք էր կազմել այն մարդու մասին, որ հոր ասածները խիստ հակասական կերպով էին ազդում նրան: Պարզն այն էր, որ նա չէր ուզում մի որևէ արատ տեսնել այն ընտանիքի մեջ, ուր կար Եվայի պես մի աղջիկ...

— Հիմա խո եղբոր աղջկան ինքն է պահում և եղբոր կենդանության ժամանակ էլ խո ինքն էր այդ աղջկան ուսման տվել,— ասաց Թամարը։— Շուտով էլ կպսակի, լավ փող ու բաժինք կտա և քաված կլինի հին մեղքերը։ Ասում են, որ եղբոր մահից հետո շատ է զղջացել։ Եղբորն էլ, կնոջն էլ խո ինքը թաղեց։

— Գնա մեռիր, ասում է, արի սիրեմ,— նկատեց աղա Կարապետը։

Մոր խոսքերի վրա Շահյանը հիշեց Աշխենին, հիշեց նրա դեմքի կանոնավոր, երկայն սառած պրոֆիլը միայն, այն դրությամբ, երբ այդ աղջիկը նայում էր վագոնի լուսամուտից դեպի դուրս, և նրան թվաց, թե Աշխենն այդ միջոցին մտածում էր իր որբության և այն մասին, թե որքան ծանր է աղջկա համար ուրիշի խնամքի տակ ապրելիս: Անցյալ գիշեր վագոնի մեջ Շահյանն ուշադրություն չէր [ 38 ] դարձնում Աշխենի վրա, երևի նրա համար, որ Եվան էր գրավել նրան, կամ նրա համար, որ Աշխենը ոչնչով ցույց չէր տալիս իրեն, բայց այժմ այդ աղջիկն սկսեց հետաքրքրել նրան, և այդ հետաքրքրությունը լոկ կարեկցություն էր շարժում նրա բարի սրտում։

6

Անցավ մի, երկու, երեք... տասն օր։ Շահյանը սաստիկ ցանկանում էր Մարությաններին այցելել։ Թեև ինքն իրեն չէր ուզում խոստովանել, բայց պարզորեն զգում էր, որ իրեն դեպի Մարությանների տուն գրավողն Եվան էր։ Բայց նրա բնավորության իրեն սաստիկ ատելի կողմերից մեկն էլ այն էր, որ նա երբեք այնքան համարձակություն չէր ունեցել, որ ազատ կերպով այցելեր ոչ թե միայն իր նորածանոթ կամ հեռավոր բարեկամներին, այլև, մինչև անգամ, ամենամոտ ազգականներին։

Ամոթխածությունը չէր միայն, որ այդ համարձակությունը չէր տվել նրան, այլև իր վերին աստիճանի կասկածամտությունը. նրան միշտ թվում էր, որ եթե աննպատակ կերպով, հենց այնպես, լոկ այցելած լինելու համար այցելեր իր բաեկամներին, նրանք պետք է ընդունեին իրեն լոկ քաղաքավարությունից դրդված և մտքներումը պիտի ասեին դժգոհությամբ՝ ինչո՞ւ է եկել։ Այդտեղ էլ երևում էր նրա նեղ, վախկոտ անձնասիրությունը, որը միշտ այն հոգսումն էր, թե ինչպես անի, որ ոչ ոք, թեկուզ մտքումը, չվիրավորի իրեն։ Այդ էր պատճառը, որ նա չէր վստահանում գնալ Մարությանների տուն։

Մի երեկո, վերջապես, ստիպեց իրեն, որ գնա, գնաց և... ետ դարձավ Մարությանների դռնից։

Այդպես անցավ մոտ երկու շաբաթ։ Մարությաններին այցելելու և Եվային տեսնելու ցանկությունն սկսեց հետզհետե սառչել նրա մեջ. նույնիսկ Եվայի նրա վրա թողած տպավորությունն սկսեց անցնել։ [ 39 ]

Այդպիսով նրա կյանքը նորից սկսեց մտնել իր հին, առանձնակի, դանդաղ ընթացքի մեջ, երբ մի օր փողոցում հանդիպեց Մարությանին։

Իրար հետ ծանոթանալու օրից այդ առաջին անգամն էր, որ նրանք հանդիպում էին իրար։ Մարությանը կշտամբեց նրան, որ նա չի կատարել իր խոստումը և չի այցելել իրենց: Շահյանն արդարացավ նրանով, որ ասաց, թե սաստիկ զբաղված էր, ժամանակ չէր գտնում այցելելու և խոստացավ, որ մոտ օրերում անպատճառ կայցելի։

Այս անգամ էլ փոքրիշատե համարձակություն ստացավ վճռեց, որ հետևյալ օրն անպատճառ գնա Մարությանների տուն։ Սակայն հետևյալ օրն ավելի լավ համարեց իր այցը հետաձգել մյուս օրվան։ Մյուս օրն էլ հետաձգեց երրորդ օրվան, ամեն անգամ մի պատճառ հնարելով, իր սովորական անհամարձակությունն արդարացնելու համար իր աչքում։

Այսպիսով գլորվեցին, անցան դարձյալ մի քանի օրեր, և նա դեռ գնում էր Մարությանների տուն։ Վերջապես, մի երեկո, ուղղակի ամոթից, և ոչ թե համարձակություն ստանալուց, հազիվհազ, հազար ու մի նախատինք թափելով իր գլխին, վճռեց գնալ և ճիշտ որ գնաց։

Կառք նստած, նոր էր մտել Մարությանների փողոցը, երբ հանկարծ աչքով ընկավ Մարությանի եղբոր աղջիկը: Ձեռքերը՝ սև, հասարակ վերարկուի գրպանները կոխած, Աշխենը մայթի վրայով գնում էր հակառակ կողմը։ Շահյանը շտապով վերցրեց գլխարկը և գլուխ տվեց նրան։ Աշխենը կանգ առավ, զարմացած նայեց նրա կառքի ետևից և, երբ կառքը հեռացավ, շարունակեց իր ճանապարհը։

«Չճանաչեց»,— մտածեց Շահյանը, այդպիսի դեպքերում սովորական անհամ դրության մեջ զգալով իրեն։

Երբ կառքը կանգ առավ Մարությանների տան առաջ, Շահյանն ինքն էլ զարմացավ, թե ինչպիսի համարձակությամբ ցած թռավ, փողը դրեց կառապանի բուռը և ամուր սեղմեց էլեկտրական զանգակի կոճակը։ Ճանապարհին և այժմ, երբ սպասում էր, որ դուռը բանան, նա մտածում էր, թե ինչ բառերով պիտի դիմավորի Մարությանին, նրա կնոջը և աղջկան և ինչով պիտի արդարացնի իր այցելության հետաձգումը։ [ 40 ]

— Տա՞նն են,— սովորականից ավելի բարձր ձայնով հարցրեց նա դուռը բաց անող ծաոային:

— Ո՞ւմն եք կամենում,— իր պստիկ, ցավագար աչքերով նայելով նրան, հարցրեց ծառան:

— Մարությաններին։ Տանը չե՞ն։

— Ո՞վ է,— վերևից, նախասենյակից, լսվեց Թեկլեի ձայնը։

Շահյանը տեսավ Մարությանի կնոջը, որը ոլորապտույտ սանդուղքի վանդակապատից նայում էր ներքև։

— Ես եմ, տիկին: Բարև ձեզ,— կանչեց նա և շտապով ներս մտավ։— Կարելի՞ է։

— Ա՜խ, դո՞ւք եք։ Համեցեք, համեցեք, խնդրեմ։ Վերջապես մեզ հիշեցիք։

— Ի՞նչ անեմ, տիկին,— վրա բերեց Շահյանը, շտապ քայլերով վերև բարձրանալով.— ամեն օր մի նոր գործ էր պատահում, այնպես որ այսօր միայն հազիվ կարողացա ժամանակ գտնել ձեզ այցելելու։

Այդ խոսքերը նա պատրաստել էր Մարությանի համար, բայց տեսավ, որ դրանք շատ հարմար եկան նրա կնոջն ասելու։

Թեկլեն հրավիրեց նրան հյուրասենյակ, խնդրեց, որ նստի, և ինքը նստեց նրա դիմաց։ Ասաց, որ ինքը մենակ է մնացել տանը. Աշխենը հենց նոր դուրս գնաց, իսկ ամուսինն ու աղջիկը Սուրենի հետ ճաշից հետո գնացել են զբոսանքի և, երևի, շուտով կվերադառնան։

Լսելով այգ, Շահյանն անհաջող համարեց իր առաջին այցելությունը։ Նրան սկսեց մտահոգություն պատճառել այն հանգամանքը, թե ինչ պիտի խոսի ինքը մեն-մենակ այդ կնոջ հետ մինչև Մարությանի և Եվայի վերադարձը, իսկ նրանք կարող էին շատ ուշանալ։ Սակայն շուտով ուրախությամբ տեսավ, որ Թեկլեն գրեթե չի թողնում իրեն խոսելու։ Տիկինը խոսում էր անվերջ. խոսում էր իր մասին, իրենց ընտանիքի անդամների մասին, թատրոնում ներկայացված պիեսի մասին, իրենց տան ներքին հարկում ապրող չինովնիկի մասին, իրենց ծառաների մասին։ Խոսում էր այնպիսի մանրամասնություններով, որ Շահյանը զարմանում էր, թե որտեղի՞ց է գտնում այդքան բառեր և ինչպե՞ս չի հոգնում [ 41 ] կամ չի մտածում, որ այդ բաները կարող են չհետաքրքրել իրեն։

Բազկաթոռի վրա նստած, Շահյանն իր պարզ ակնոցի միջից ուշադրությամբ նայում էր այդ անչափ շատախոս կնոջ տակավին թարմ, բայց փոքր-ինչ կոպիտ դեմքին ու մի քիչ շիլ աչքերին և մտածում էր՝ «ի՜նչ հիմար կին է»։

Դուրսն արդեն մթնել էր, ներսը, սեղանի վրա, վառվում էր հսկա լամպը ձմերկաձև չեչոտ լուսամփոփով: Շահյանն արդեն բավական ձանձրացել էր տիկնոջ շատախոսությունից և աստված, աստված էր անում, թե երբ պետք է գան Մարությանն ու Եվան:

Նախասենյակում լսվեց դռան էլեկտրական զանգակի աղմկալի ձայնը, որը չափից դուրս երկար շարունակվեց։

— Այ, հիմա չի՜ դադարիլ,— ասաց Թեկլեն և, դեմքը թթվեցրած, երկու ձեռքով փակեց ականջները, մինչև որ զանգակը, երկարատև աղմուկ հանելուց հետո, վերջապես լռեց։— Աղջիկս է,— բացատրեց Շահյանին։— Միշտ այսպես է, մի անգամ խո չի ածում ու սպասում. մինչև ծառան գնա դուռը բանա, շարունակ պիտի ածի զանգակը։ Օհ, պեծի կրակ է տեղնուտեղը։

Հյուրասենյակի դուռը շրխկոցով բացվեց, և շտապով ներս մտավ Եվան գլխարկով և աշնանային վերարկու հագին։ Շահյանին տեսնելուն պես կանգ առավ դռան մոտ, հոնքերը սաստիկ բարձրացրեց, որից նրա քթածակերը լայնացան, ժպտաց և ուսի վրայից ետ նայեց բաց դռնից դեպի նախասենյակը։

— Հայրիկ, պարոն Շահյանն եկել է,— կանչեց նա:

— Ա՜, վերջապես,— լսվեց Մարությանի ձայնը նախասենյակից:

Շահյանը վեր կացավ և շտապեց դեպի Եվան: Եվան ծանր և հանդիսավոր քայլերով առաջ գնաց դեպի նա և, չարաճճի ժպիտը դեմքին, ձեռքը լուռ մեկնեց նրան: Շահյանը սեղմեց ձեռնոցի մեջ պինդ սեղմած այդ փոքրիկ ձեռքը: Հենց առաջին հայացքից տեսավ, որ Եվայի այդ շինծու ծանր ու հանդիսավոր ընդունելությունը մտերմական բաց կեղծավորություն էր և արտահայտում էր նրա ուրախությունն իր [ 42 ] այցելության համար։ Եվ շնորհակալության նման մի քաղցր զգացում համակեց Շահյանին։

— Չգիտեմ, ե՞րբ պետք է թողնես քո այդ սովորությունը, որ զանգակի ձայնով այլևս զահլա չտանես,— դժգոհությամբ նկատեց մայրն աղջկան։

Եվան կրունկների վրա արագ շուռ եկավ դեպի մայրը։

— Մայրի՛կ, ախր վախենում եմ, որ ծառան չլսի՜,— բացականչեց նա, նորից հոնքերը սաստիկ բարձրացնելով։

— Խուլ չէ, կլսի։

— Ո՜ւու, դու կարծում ես, թե միայն խլությունի՞ց է, որ չեն լսում։ Հապա ծուլությո՞ւնը, դանդաղաշարժությո՞ւնը։ Վերջապես, հո գիտես, որքան ես անհամբեր եմ. մի վայրկյան որ ուշացան, արդեն ջղերս գրգռվում են։ Բայց գիտե՞ս, մայրիկ, ուր գնացինք։ Թանգարան, թափառական թանգարան։ Մումիա տեսանք, եգիպտական մումիա։ Դուք չե՞ք տեսել, պարոն Շահյան։

— Ոչ:

— Ո՜ւու, ինչ սարսափելի՜ է, որ տեսնեք... Երկու հազար տարեկան է... այսինքն ուզում եմ ասել՝ երկու հազար տարվա է, գիտե՞ք... թե՞ չորս հազար տարվա։ Չորս հազար տարվա, չէ՞, հայրիկ,— հարցրեց Եվան, արագ դառնալով դեպի հտյրը, որ շտապով ներս մտավ այդ րոպեին։

— Ինչը,— հարցրեց հայրը։

— Մեր տեսած մումիան։

— Չորս հազար տարվա։

— Չորս հազա՜ր տարվա, պարոն Շահյան,— բացականչեց Եվան։— Ո՛չ, չեմ հավատում, թե դիակն այդքան երկար ժամանակ դիմանա։

— Փառք աստծո, աչքովդ տեսար, — ասաց Մարությանը, որ իրեն հատուկ պարզ ուրախությամբ Շահյանին բարևելուց հետո խնդրեց նրան, որ նստի, և ինքը նստեց նրա մոտ։

— Կարծես թե չէր կարող կեղծ լինել,— նկատեց Եվան:— Եվ, իհարկե, կեղծ էր։ Երևակայեցեք, պարոն Շահյան, փտած փայտի վրա փտած փալասներ են փաթաթել, մի փտած գերան փորել մեջն են դրել և անունը դրել են չորս հազա՜ր տարվա մումիա։

— Հապա դեմքը, բերանը, քիթը, աչքերը։ [ 43 ]

— Ոչինչ չէր երևում, բոլորը մաշված էր. զոռով մաշել էին, որ հին բան երևա։

— Զոռով էլ մաշե՞լ կլինի։

— Ինչո՞ւ չի լինիլ. մարդիկ այնքա՜ն խորամանկ են։ Կեղծ էր, կե՛ղծ։ Չեմ հավատում։

— Լավ, լավ, գլխարկդ վերցրու, վերարկուդ հանիր,— նկատեց մայրը։— Չես հավատում, մի՛ հավատա։

— Չե՜մ հավատում, չէ՛,— կրկնեց Եվան ձեռնոցներն արագ դուրս քաշելով ձեռքերից։— Կուզե՞ս այս րոպեին խաբեմ քեզ, հայրիկ։

— Ինչպե՞ս թե խաբես։

— Հապա տասը մատդ այնպես համարիր, որ տասնևմեկ երևա։

— Ահա. մեկ, երկու, երեք, չորս, հինգ, վեց, յոթ, ութ... տասը, տասնևմեկ։

— Ինը կուլ տվիր, այդ չեղավ։ Հիմա տես ինչպես եմ քեզ խաբում։— Եվան ձեռնոցները շպրտեց աթոռի վրա։— Նայիր մատներիս։ Դուք էլ, պարոն Շահյան։ Դու էլ, մայրիկ։ Լավ նայեցեք։ Մե՛կ, հետո — ե՛րկու, հետո — ե՛րեք, հետո — չո՛րս, հետո — հի՛նգ, վե՛ց, յո՛թ, ո՛ւթ, ի՛նը, տա՛սը։ Տասն էր չէ՞։

— Այո, և ոչ թե տասնևմեկը։

— Սպասիր է՜. ես խո քեզ պես ինը կուլ չտվի։ Տասը։ Հիմա ետ համարենք։ Տա՛սը... ի՛նն... ո՛ւթ... յո՛թ... վե՛ց։ Այս մի ձեռքիս մատները լրացան վեցով, չէ՞։ Ուրեմն վեց։ Այս ձեռքս էլ հինգ մատ ունի, վեց պլյուս հինգ — տասնևմեկ։ Ինչպե՞ս էր, հայրիկ։ Մումիայի տերն էլ այդպես է քեզ խաբել։

Եվ նախքան հայրը, մայրը, Շահյանն ուշքի կգային ֆոկուսի այդ անսպասելի լուծումից, Եվան աթոռի վրայից թռցրեց ձեռնոցներն ու դուրս վազեց։

Հանկարծ ընդհանուր քրքիջ բարձրացավ։

— Տեսնում ե՞ս... ճիշտ որ խաբեց,— բացականչեց Մարությանը։— Ինչպե՞ս արավ։

Եվ նա կրկնեց աղջկա ֆոկուսը։ Դարձյալ ընդհանուր քրքիջ բարձրացավ։

— Չե՛մ հավատում, չէ՛,— կանչելով ներս մտավ Եվան, գլխարկն ու վերարկուն հանած։ Նա շտապով մի աթոռ վերցրեց, [ 44 ] դրեց մոր բազկաթոռի մոտ և երկու ձեռքով ուղղեց շրջազգեստը ծնկների վրա:

Հայրը նայեց նրան և լուռ դողդոջուն կերպով ծիծաղեց:

Եվան իր կողմից լուռ նայեց հոր աչքերին: Դեմքին նա այնպիսի կեղծ-լուրջ արտահայտություն էր տվել, որ Մարությանի հետ չկարողացան չծիծաղել նաև Թեկլեն ու Շահյանը:

— Զարմանալի է. ի՞նչ եք ծիծաղում,— նկատեց Եվան:

— Ի՞նչպես արիր. ինչպե՞ս. հապա մեկ էլ արա,— ասաց Մարությանը:

— Չէ՛, հայրիկ. ֆոկուսը մի անգամ կանեն, այլապես համ չի ունենալ: Նույնիսկ քո այն իսկական համարած մումիան մի անգամ էլ որ տեսնես, այլևս հետաքրքրություն չի շարժիլ: Բայց գիտե՞ք, պարոն Շահյան, թանգարանում ի՞նչ ազդեց ինձ վրա ավելի:

— Ի՞նչ:

— Մարի Ստյուարտի մահապատժից առաջ... Դուք կարդացե՞լ եք Շիլլերի դրամը:

— «Մարի Ստյո՞ւարտը»՛: Կարդացել եմ:

— Հրաշալի է, չէ՞: Բայց պետք է տեսնեք այդ անբախտ թագուհու մոմից ձուլված պատկերը, որ խոր, շատ խոր տպավորություբ ստանաք: Այնքա՛ն կենդանի, այնքա՛ն վեհ, այնքա՛ն հանգիստ վիշտ է արտահայտում նրա գեղեցիկ դեմքը, որ... մինչև անգամ ցանկանում ես նրա տեղը լինել:

— Ի՜նչ հիմարություն,— նկատեց Մարությանը:

Եվան զարմացած նայեց նրան:

— Հայրիկ, դու անսիրտ մարդ ես:

— Որորվհետև չեմ ցանկանում, որ Մարի Ստյուրատի պես ինձ տանեն կառափնարա՞ն:

— Ո՛ւֆ, ի՞նչ ես ասում, հայրիկ. ես խո այդ չեմ ասում:

— Հապա՞:

— Ես ա՛յն եմ ասում, որ Մարի Ստյուարտի վիճակը չի շարժում քո կարեկցությունը:

— Եվ ի՞նչ կարիք կա, ասա խնդրեմ, որ շարժի:

— Տեսնո՞ւմ եք, պարոն Շահյան. տղամարդիկ միշտ այսպես գործնական տեսակետից են նայում բանի վրա: [ 45 ] Նրանք ամենևին չեն ուզում զեթ մի րոպե զգացմունքով ապրել։

— Տղամարդուն այդպես էլ վայել է, հապա՛,— նկատեց Մարությանը։— Հենց որ տղամարդն սկսեց ապրել զգացմունքներով կամ, ուրիշ խոսքով ասած՝ վերացական աշխարհի մեջ, նա այլևս տղամարդ չէ, նա կին է։

— Նախ, խնդրում եմ, հայրիկ, հարգանքով խոսես կնոջ մասին։ Նկատիր, որ ես կատակով չեմ ասում այս։ Հետո... ինչո՞ւ վերացական աշխարհի մեջ։ Մի՞թե զգացմունքներով ապրելը նշանակում է վերացական աշխարհի մեջ ապրել։

— Հապա ի՞նչ։

— Հապա ա՛յն, որ զգացմունքներով ապրել, նշանակում է զգալ, կարեկցել, քարասիրտ չլինել։

— Ես այդպես չեմ հասկանում։

Եվան բարկացած նայեց հորը և ուզում էր, ըստ երևույթին, տաքացած խոսել, բայց հանգիստ կերպով դարձավ Շահյանին։

— Տեսնո՞ւմ եք,— ասաց նա. — մենք միշտ այսպես ենք վիճաբանում իրար հետ. հայրս միշտ հակառակում է ինձ։

— Զարմանալի է. այդ ինչի՞ցն է, որ դու իրավունք ունիս հակառակել քո հորը, իսկ ես, որ քո հայրն եմ, պետք է զրկվեմ այդ իրավունքից,— նկատեց Մարությանը և աչքով արեց Շահյանին։

— Է՛հ,— զայրագին պատասխանեց Եվան, ձեռքը խփելով ծնկանը, և լռեց։

Շահյանը նկատեց, որ Մարությանը կատակով է վիճաբանում աղջկա հետ և սիրում է նրան բարկացնել:

7

Անցել էր մոտ երկու ժամ, որ Շահյանը նստած էր Մարությանների հյուրասենյակում։ Եվան հենց նոր դուրս էր գնացել թեյի պատրաստություն տեսնելու, երբ լսվեց դռան զանգակի ձայնը։

— Աշխենն է,— ասաց Թեկլեն։

— Տանը չէ՞ր։ Ո՞ւր է գնացել,— հարցրեց Մարությանը։ [ 46 ]

— Աշակերտուհիներից երկուսն այս մի քանի օրը գալիս չեն եղել. ասաց, որ գնում է տեսնելու ինչ է պատահել։

Շահյանը զարմանքով նկատեց, որ Աշխենի մասին խոսք բացված ժամանակ սառնության նման ինչ֊որ զգաստություն տիրեց Մարությանին և նրա կնոջը։ Նա հիշեց հոր պատմությունը Մարության եղբայրների ժառանգության մասին և զգաց, որ իր ուրախ տրամադրոլթյունը խանգարվեց։ Բայց այդ ոչ թե այն պատճառով էր, որ Մարությանը նրան վատ մարդ երևաց, այլ այն պատճառով, որ նա, կարծես բնազդմամբ, զգաց, թե Աշխենի ներկայությամբ ինքն այնպես ազատ չպիտի լինի այդ տան մեջ, ինչպես նրա բացակայության ժամանակ։

— Դուք գիտե՞ք, պարոն Շահյան, որ եղբորս աղջիկը չքավոր մարդկանց երեխաներին ձրի դասեր է տալիս տանը,— ասաց Մարությանը։

— Չէ:

— Հապա՛։ Այդ կողմից նա էլ որդուս պես իդեալիստ է կամ իդեալիստուհի, ինչպես ուզում եք ասացեք։ Ասենք, այստեղ իդեալիստության ոչինչ չկա, կարծեմ. ավելի լավ է բարի գործ կատարել, քան թե պարապ նստել։ Այնպես չէ՞։

— Իհարկե։

Մարությանը կանչեց աղախնուն և պատվիրեց, որ Աշխենին ասի՝ չի՞ ցանկանալ արդյոք իրենց մոտ գալ, հյուր ունեն։ Աղախինը դուրս գնաց։

Մի քանի րոպեից հանդարտ քայլերով ներս մտավ Աշխենը և տեսնելով Շահյանին, հետաքրքրությամբ նայեց նրան իր լուրջ աչքերով։ Շահյանն իսկույն վեր կացավ, շտապեց դեպի նա, բայց տեսնելով, որ նա չի ճանաչում իրեն, շփոթված կանգ առավ։

— Չե՞ս ճանաչում,— շտապով դիմեց Մարությանն եղբոր աղջկանը։— Ամառանոցից գալիս չծանոթացա՞նք վագոնում։

— Ա՜խ,— հանկարծ հիշելով, արտասանեց Աշխենը, շտապով առաջ գնաց դեպի Շահյանը և, մի հիվանդոտ ժպիտ դեմքին, սեղմեց նրա ձեռքը։— Խնդրում եմ, ներեցեք. մութ կերպով մտաբերում էի, որ ուր որ տեսել եմ ձեզ, բայց չէի [ 47 ] կարողանում հիշել։ Ով գիտե, դուք էիք, որ այս երեկո գալիս էիք կառքով և բարևեցիք ինձ։

— Ես էի,— ասաց Շահյանը վախկոտ ժպիտով։

— Ուրեմն դարձյալ ներեցեք, խնդրում եմ. ես կրկնակի հանցավոր եմ ձեր առաջ։

— Խնդրեմ, խնդրեմ,— վրա բերեց Շահյանը, բավական անհարմար դրության մեջ զգալով իրեն այդ բարակ, հիվանդոտ աղջկա առաջ, որը թեև պարզ ու անկեղծ կերպով ներողություն էր խնդրում իր «հանցանքի» համար, այնուամենայնիվ մի անհասկանալի ճնշող տպավորություն էր գործում նրա վրա։

Աշխենը կրկին հիվանդոտ կերպով ժպտաց, թեթևակի գլխով արավ և գնաց նստեց հորեղբոր բազկաթոռի մոտ, գահավորակի վրա։

Շահյանը նույնպես նստեց իր տեղը և ուզեց նայել նրան լավ դիտելու համար, բայց հայացքը միայն թռցրեց նրա դեմքի վրայով, որովհետև այդ միջոցին ինքն՝ Աշխենն իր սառած, կարծես ոչինչ չտեսնող, բայց ճնշող աչքերը հառել էր նրա դեմքին։

— Այդ ո՞ւմ երեխաներն են, որ չեն գալիս,— հարցրեց Մարությանը, դիմելով եղբոր աղջկան, և Շահյանը նրա թե ձայնի և թե հայացքի մեջ նկատեց այդ բաց ու կենսուրախ մարդուն չսազող մի տարօրինակ ինքնազսպում և հարգանք։

— Մեկը կալատող Սարգսինը, մյուսը խարազ Զաքարինը։

— Հետո։ Իմացա՞ր ինչու չեն գալիս։

— Մեկի մայրն է հիվանդ, սաստիկ տենդ ուներ, մոտը նստած պահում է, մյուսին ծնողներն ուխտ են տարել Բոլնիս։

— Այդ ո՞րն է Բոլնիս գնացողը։

— Խարազ Զաքարը։

— Մտիկ արա։ Տանը հաց չունի ուտելու և Բոլնիս է գնում։

— Այն էլ այս ցրտերին։ Հետո ի՜նչ ցրտեր,— նկատեց Թեկլեն։

— Ի՞նչ է, մրսո՞ւմ եք,— կանչեց Եվան, իրեն հատուկ փութկոտությամբ ներս մտնելով։— Իսկույն թեյը պատրաստ կլինի։

— Գիտե՞ս՝ Աշխենն ինչ է ասում,— դիմեց նրան հայրը։

— Ի՞նչ։ [ 48 ]

Եվան նստեց Աշխենի մոտ և ձեռքերի արագ շարժումով մազերը քունքերից քաշեց ականջների ետևը։

— Հապա իմացիր ինչու խարազ Զաքարի աղջիկն այսքան օրս չի եղել գալիս դասի։

— Երևի հիվանդ է։ Հա՞, Աշխեն։

— Ոչ. ծնողներն, ասում է, ուխտ են տարել իրենց հետ Բոլնիս։

— Հապա ո՞ւմ մոտ պիտի թողնեին, հայրիկ, որ չտանեին։

— Չես հասկանում ինձ. ես խո երեխային տանելու կամ չտանելու մասին չեմ ասում։

— Հապա՞։

— Ես ուզում եմ ասել, թե ախր ի՞նչ ունին նրանք, որ դեռ հեռավոր տեղեր ուխտ էլ են գնում։

— Հայրիկ, այդպես ինչպե՞ս կարելի է դատել. մի՞թե ունևորության կամ չունևորության հետ որևէ կապ ունի հավատի գործը։

— Հավատ էլ ասում է։ Հիմարություն ասա։

— Եվ նախապաշարմունք,— ամուսնու խոսքին վրա բերեց Թեկլեն։

— Ոչ, մայրիկ ջան. դու էլ ես սխալվում, հայրիկն էլ։ Դա հավատ է։ Ի՞նչ անենք, թե նրանք աղքատ են։ Դուք ուզում եք, որ նրանք համ փող չունենան, համ էլ զո՞ւրկ մնան հավատի մխիթարանքից։

— Ես ուզում եմ, որ նրանք եթե փող չունին, գոնե խելք ունենան,— բացականչեց Մարությանը։

— Այդ, իհարկե, ավելի լավ է, հայրիկ. բայց և այնպես հավատն է՛լի հարկավոր է։ Վատն այն է, որ մարդ փող էլ է ունենում, խելք էլ, բայց հավատ չի ունենում։ Չեմ հիշում, կարդացե՞լ եմ, թե ինձ ասել են, որ խոր հավատ են ունենում միայն շատ զարգացած և մեկ էլ շատ տգետ մարդիկ։ Գլադստոնն, ասում են, իր քաղաքական ծանր գործերից հետո կատարյալ մխիթարություն և հանգստություն է գտնում ավետարան կարդալով։

— Ասելդ ի՞նչ է. որ Գլադստոնն է՞լ կարող է խարազ Զաքարի պես ուխտ գնալ Բոլնիս։

Եվ Մարությանն սկսեց ծիծաղել: [ 49 ]

— Սպասիր, հայրիկ ջան, մի ծիծաղիր. մենք սկսել ենք լավ նյութի մասին խոսել: Այ, թող պարոն Շահյանն ասի։ Պարոն Շահյան, ի՞նչ եք կարծում, խարազ Զաքարի Բոլնիս գնալը հիմարությո՞ւն է, թե հավատ։

— Ես չեմ ճանաչում խարազ Զաքարին։

— Հարկ էլ չկա ճանաչելու։ Ընդունեցեք մի հասարակ արհեստավոր, որը ծանրաբեռնված է բազմամարդ ընտանիքով և օր աշխատում է, օր ուտում, իսկ այն օրը, որ ոչինչ չի աշխատում, քաղցած է մնում իր ընտանիքով։ Այդպիսի մի մարդու ուխտ գնալը հիմարությո՞ւն է, թե հավատ։

— Ասա՝ այս ցրտերին և Բոլնիսի պես վաթսուն վերստ հեռու տեղ ուխտ գնալը,— նկատեց Մարությանը։

— Այո, այս ցրտերին և Բոլնիսի պես վաթսուն վերստ հեռու տեղ ուխտ գնալն այդպիսի մարդու համար հիմարությո՞ւն է, թե հավատ։

— Այդ պետք է իրեն՝ խարազ Զաքարին հարցնել,— ոչ իսկույն պատասխանեց Շահյանը և ծիծաղեց։

— Դժբախտաբար, այս րոպեիս նա Բոլնիսումն է. ես ձեր կարծիքն եմ հարցնում, պարոն Շահյան։

Շահյանի դեմքը լարված մտքի արտահայտություն ստացավ։

— Իմ կարծիքով... հիմարություն չէ,— ասաց նա։

— Ուրեմն հավա՞տ։

— Ոչ էլ հավատ։

— Հապա՞։

— Նախապաշարմունք միայն։

— Այդ, կարծեմ, մայրիկս էլ ասաց։

— Դե, հիմար նախապաշարմունք է, բաս ի՞նչ է,— զայրացած կանչեց Թեկլեն։— Ի՞նչ է նշանակում մանր-մունր երեխաներին առնել ու գնալ այս ցրտերին մի քանի օր վայր ընկնել բաց երկնքի տակ։ Հիմարությունից էլ վատ։ Դեռ չեմ ասում, որ նրանք տաք շոր էլ չունին հագնելու։

— Ա՛յ, ա՛յ, մայրիկը մոտեցավ խնդրի լուծմանը։ Հենց այդ պատճառով էլ ասում եմ, մայրիկ ջան, որ խարազ Զաքարի Բոլնիս գնալը հավատից է, և ոչ թե հիմարությունից կամ նախապաշարումից, որովհետև,— լսիր, հայրիկ, ինչ եմ ասում,— որովհետև եթե հավատից և խոր հավատից չլիներ, [ 50 ] ո՛չ մի մարդ, մանավանդ աղքատ մարդը, ինչքան էլ որ տգետ և նախապաշարված լիներ, երբեք չէր առնիլ իր մանր-մունր երեխաներին և չէր գնալ տասնյակ վերստեր այս ցրտերին բաց երկնքի տակ անցկացնելու խաչի տակ։ Վերջապես, դու ասա, Աշխեն. ճիշտ չե՞մ ասում։

— Ես լիովին համաձայն եմ քեզ հետ,— ասաց Աշխենը:

Եվան վեր թռավ տեղից։

— Բռա՜վո,— բացականչեց նա երեխայի պես ուրախացած և ծափ տվեց։— Հայրիկը հաղթվե՜ց, հայրիկը հաղթվե՜ց։

Մարությանը ծիծաղեց։

— Ի՜նչպես չէ, կարծում ես,— նկատեց նա։

— Ոչ թե կարծում եմ, այլ իսկապես այդպես է։ Հաղթվե՛ցիր, հաղթվեցի՛ր, հաղթվեցի՛ր,— հորը ջգրացնելով արագ-արագ վրա տվեց Եվան, աջ ձեռքը բռունցք կազմած՝ խփելով ձախ ձեռքի ափին։

— Դե, սպասիր, է՜։

— Ո՛չ, դու սպասիր, և լսիր ինչ է ասում Աշխենը։

— Թե վիճաբանում ես, դո՛ւ վիճաբանիր ինձ հետ, թե չէ՝ ի՞նչ ես Աշխենին մեջ գցում։

— Ի՜նչ, դու կարծում ես ես խուսափո՞ւմ եմ քեզ հետ վիճաբանելուց։ Սխալվում ես, պարո՛ն հայրիկ։ Բանը որ վիճաբանելուն գա, մինչև լույս կնստեմ և կվիճաբանեմ քեզ հետ այս խնդրի մասին։ Բայց ես դեռևս կարծիքներ եմ հավաքում։ Այժմ...

— Դե թող, որ ես էլ խոսեմ, է՜։

— Ոչ, հայրիկ ջան, սպասիր. այժմ Աշխենի հերթն է,— ասաց Եվան աղաչական տոնով և նորից նստեց Աշխենի մոտ։— Դու ուզում ես քո կարծիքը հայտնել չէ՞, քույրիկ ջան։

Աշխենը քնքուշ սիրով նայեց Եվայի չքնաղ աչքերին և կամաց ծիծաղեց։ Այնուհետև նա նորից ընդունեց իր սառած դեմքի խաղաղ արտահայտությունը և կարճ ժամանակ լուռ մնաց։

Ամենքը նայում էին նրա լուրջ դեմքին սպասողական դրությամբ: [ 51 ]

— Սխալմունքն ա՛յն է, որ ամեն բանի վրա նայում ենք մեր տեսակետից,— ասաց նա, կարծես յուրաքանչյուր բառն արտասանելուց առաջ կշռադատելով, որպեսզի ամփոփ և կարճ կերպով արտահայտած լինի իր միտքը։— Գուցե այլ կերպ նայել չենք էլ կարող. բայց այդ ճանապարհով, ես կարծում եմ, երբեք չենք հասնիլ ճշմարտությանը։ Եվ պարոն... պարոն Շահյանը, իմ կարծիքով, սխալ չասաց, թե իրեն՝ խարազ Զաքարին պիտի հարցնել՝ ինչո՞ւ է ցրտերին և այդքան հեռու տեղ մանր-մունր երեխաներով ուխտ գնացել խաչի դուռը, թեև պարոնը, ինչպես նկատեցի, կատակով ասաց այդ և հետո փոխեց իր խոսքը։ Մայրս սաստիկ նախապաշարված էր... այսինքն ուզում եմ ասել խիստ հավատացող կին էր և անկեղծ նեղանում էր, երբ ես ասում էի նրան, որ խաչերին ուխտ գնալն անօգուտ բան է, որ երազները դատարկ բաներ են և այլն։ Հիշում եմ. երկար ժամանակ նրա աչքերը ցավում էին. ուխտեց յոթ անգամ բոբիկ ոտով Ծաղկեվանք գնալ, գնաց և առողջացավ։

— Եվ ինչի՞ց, հայրիկ,— վրա բերեց Եվան, նորից ջգրացնելով հորը.— հավատից, իհարկե, և ոչ թե քո ասած հի...

Նա հանկարծ կծեց շրթունքը և սաստիկ կարմրեց։

Հայրը հասկացավ նրան և շինծու խստությամբ շարժվեց նստած տեղում։

— Իի՞նչ... ինչ էիր ուզում ասե՞լ...

Եվան ոտը զայրացած խփեց հատակին։

— Է՛հ, գնա՛ է՜... այնքան կռվում ես հետս, որ վերջը հիմարացնում ես։

— Իմացա՞ք, պարոն Շահյան, լսեցի՞ք... Լսեցի՞ք՝ աղջիկս, հարազատ աղջիկս ի՛նչ էր ուզում ասել ինձ... ի՜նձ, իր հարազատ հո՜րը...

— Ո՜ւֆ, ի՛նչ անտանելի հայրիկ ես... ես չեմ կարող քեզ լսել։

Եվ Եվան, աչքերը զայրույթի արցունքով լցված, վեր թռավ տեղից և դուրս փախավ։

Հայրը բարձրաձայն ծիծաղեց նրա ետևից։

Ամենքը հասկացել էին, թե բանն ինչումն է, և խնդում էին: [ 52 ]

— Հա՛, ծիծաղեցեք, ծիծաղեցեք,— մի րոպեից ներս մտնելով, ասաց Եվան և խռովածի պես նստեց հեռու։— Ձեր ջիգրու ես այլևս չեմ խոսիլ:

— Այդ ավելի լավ,— նկատեց Մարությանը,— այլևս չես վիրավորիլ հորդ։

— Երբ որ այդպես է, է՛լի կխոսեմ։

— Այսինքն՝ է՛լի կվիրավորես հորդ։

— Ո՛ւֆ... Հայրի՛կ, դու իսկապես որ անտանելի հայրիկ ես եղել: Ուզում ես որ քաշվեմ սենյակս և այլևս դուրս չգա՞մ այս երեկո այստեղ:

— Լավ, բավական է,— լրջությամբ նկատեց մայրն աղջկան, առաջինը վերջ տալ ուզելով կատակին։— Թեյն ի՞նչ եղավ։

— Ես գործ չունեմ թեյի հետ։

— Զարմանալի է. համ վիրավորում ես, համ էլ ինքդ ես բարկանում,— նկատեց հայրը ծիծաղելով։

— Քեզ հետ չե՛մ խոսում, հայրիկ։

— Գոնե առանց թեյի մի՛ թողնիր։

— Կասեմ, որ թեյն այստեղ բերեն։

Եվան վեր կացավ, դուրս գնաց և վերադարձավ աղախնի հետ, որն արծաթե մատուցարանով բերում էր թեյը։ Խռովածի պես նա դարձյալ նստեց հեռու, բայց թեյ առավ։

— Եթե խռոված ես, թեյ էլ չպետք է խմես,— նկատեց հայրը։

Եվան ոչինչ չպատասխանեց։

Կարճ ժամանակ լռություն տիրեց, որի միջոցին ամենքը ժպտալով նայում էին Եվային, իսկ Եվան ոչ ոքի չէր նայում և նստած էր ուռած-փքված։

— Եվա,— կանչեց Աշխենը:

— Ի՞նչ է:

— Երեկ ես Վարոյի մոտ էի: Ասաց, որ ինքը և իրենց մի քանի վարժուհիներ թատերասերների հետ ուզում են մի ներկայացում տալ բարեգործական նպատակով։ Հարմար են դատել խաղալ «Ռուզան», բայց Ռուզանի դերը կատարող չեն ճարում։ Արի դու վերցրու այդ դերը: [ 53 ]

— Հա՛,— ասաց Մարությանը, դառնալով Աշխենին,— հենց նոր, որ վերադառնում էինք տուն, պատահեցինք օրիորդ Սահակյանին։ Նա մեզ էլ ասաց այդ և այն էլ ասաց, որ Ռուզանի դերը քեզ են առաջարկել, բայց դու մերժել ես: Ինչո՞ւ։

Աշխենը ժպտալով նայեց հորեղբոր դեմքին, որին Մարությանը միշտ լուրջ արտահայտություն էր տալիս եղբոր աղջկա հետ խոսելիս։

— Ինքներդ ասացեք, հորեղբայր, ես կարո՞ղ եմ կատարել Ռուզանի դերը։

— Ի՞նչ է, ինչո՞ւ չես կարող։

— Է՛հ, թողեք։ Ի՞նչ իմ բանն է։

— Ընդհակառակը, օրիորդ. ես կարծում եմ, որ դուք շատ լավ կկատարեք Ռուզանի դերը,— մեջ մտավ Շահյանը, որպեսզի, վերջապես, մի բան էլ ինքն ասած լինի։

Աշխենը նայեց նրա ակնոցին։

— Ինչո՞ւ դուք այդպես եք կարծում։

Շահյանը շփոթվեց, շփոթվեց թե՛ նրա տարօրինակ համառ հայացքից և թե առաջարկված հարցի պատասխանը չունենալուց։

— Որովհետև... ինձ այդպես է թվում,— ասաց նա և զգաց, որ հիմարաբար ժպտում է։

Աշխենը ձեռքի հանդարտ շարժումով ետ քաշեց ճակատի վրա ընկած մազերը և ոչինչ չասաց։

Այդ լռությունից Շահյանն ավելի շփոթվեց և ձեռքը մեքենայաբար մեկնեց դեպի թեյի բաժակը։

— Եվա, ի՞նչ ես ասում,— նորից դիմեց նրան Աշխենը:— Կվերցնե՞ս Ռուզանի դերը։ Ես կարծում եմ, որ դու շատ լավ կարող ես կատարել այդ դերը։

«Ա՞յս ինչ է. ծաղրո՞ւմ է ինձ»,— մտածեց Շահյանը և նայեց Աշխենին։ Բայց Աշխենը, որ այդ րոպեին նայում էր Եվային, ըստ երևույթին, ամենևին չէր էլ մտածում նրա մասին։

— Ինչո՞ւ դու այդպես ես կարծում,— հարցրեց Եվան նույն եղանակով, ինչ եղանակով որ Աշխենը տվեց այդ հարցը Շահյանին: [ 54 ]

Շահյանը հայացքն Աշխենի դեմքից փոխադրեց Եվայի դեմքին։ «Սա է՞լ է ինձ ծաղրում, թե՞... պաշտպանում է ինձ»,— մտածեց նա։

— Որովհետև քո մեջ կա հանկարծ բռնկվող այն կրակը, որ հարկավոր է Ռուզանի դերը կատարողին,— պատասխանեց Աշխենը։

— Խնդրեմ։ Իմ մեջ ո՛չ մի կրակ չկա։

— Թո՛ղ, ի սեր աստծո,— նկատեց Թեկլեն։— Հիմա բեմ դուրս գալն է պակաս։

— Վերջապես, ի՞նչ դրա բանն է դրամատիկ դերեր կատարելը,— նորից սկսեց ջգրացնել աղջկան Մարությանը։— Ես այդ օրիորդ Սահակյանին էլ ասացի. նա ախր, դրան էլ առաջարկեց Ռուզանի դերը։ Դրան ասա սուբրետի թեթև դերեր կատարի։

— Հայրիկ, ասացի, որ քեզ հետ չեմ խոսում։

— Լավ, քեզ հետ ո՞վ է խոսում։

— Դո՛ւ, հենց այս րոպեիս — չե՞ս խոսում։ Ա՛յ, պարոն Շահյանի, մայրիկի, Աշխենի հետ կխոսեմ, քեզ հետ չեմ խոսիլ:

— Լավ. ես լռում եմ. տեսնենք ինչ ես խոսում։

Եվան աթոռը մոտ քաշեց։

— Պարոն Շահյան, Աշխենն ասաց, որ ես Ռուզանի դերը կարող եմ շատ լավ կատարել, որովհետև իմ մեջ հանկարծ բռնկվող ինչ-որ կրակ կա եղել. մայրիկն ասաց, որ ինձ բեմ դուրս գալն է պակաս, իսկ հայրիկն ասաց, որ Ռուզանի պես դրամատիկ դեր կատարելն իմ բանը չէ և որ ես շատ-շատ կարող եմ կատարել սուբրետի թեթև դերեր։ Դո՞ւք ինչ եք կարծում, պարոն Շահյան, իմ ընդունակությունների մասին։

— Ես կարծում եմ, որ դուք.. հիանալի կլինիք Ռուզանի դերում։

Եվան հանգստությամբ վեր կացավ տեղից և մի քանի քայլ հեռացավ։

Շահյանը սարսափեց։ «Չլինի՞ թե հիմար բան ասացի»,— մտածեց նա։

— Փորձենք,— ասաց Եվան։— Ես այս րոպեիս կներկայացնեմ այն տեսարանը, ուր Ռուզանը հոր երկիրը փրկելու [ 55 ] համար փախչում է ծնողական տնից և գնում է թշնամու բանակը։ Այդ տեսարանումն է, կարծեմ, արտասանում նա այն մենախոսությունը, որի մեջ ասում է...

Նա լոեց և մատը դրեց ճակատին։

Շահյանն ազատ շունչ քաշեց. նա տեսավ, որ ոչ մի հիմարություն դուրս չի տվել։

— ... որի մեջ ասում է. «... և այս սահմանի վրա ա՛ռ իմ հոգին»։— Աստծուն է դիմում։ «Թող այս սահմանը լինի իմ գերեզմանը... և այլն։ Ես, իհարկե, չեմ կարող այդ մենախոսությունն արտասանել այնպե՛ս, ինչպես որ բնագրի մեջ է գրված, որովհետև միայն ներկայացումն եմ տեսել։ Մենախոսությունը կարտասանեմ և շատ բան էլ ինձնից կսարքեմ, բավական է, որ ես հասկանում եմ Ռուզանի դրության հոգեբանությունը և գիտեմ, թե անձնական ինչպիսի ծանր զոհաբերություն է անում նա իր հայրենիքը փրկելու համար։ Մայրիկ ջան, թույլ կտա՞ս, որ գոնե մեր տանը բեմ դուրս գամ։

Մայրն, առանց կատակի, ընդդիմացավ, աստված գիտե, թե ինչու, այդ բանը նրա հասակին անվայել երեխայություն համարելով։ Աշխենն սկսեց թախանձել Թեկլեին, որ թույլ տա։ Շահյանն էլ իր կողմից մի քանի անգամ «խնդրում եմ, տիկին, խնդրում եմ» ասաց։ Մարությանը դիտմամբ լռում էր։

— Այստեղ տարաձայնություններ կան,— ասաց Եվան։— Ավելի լավ է, ձայն հավաքենք։ Խնդրում եմ, մի նեղանար, մայրիկ ջան. տարաձայնությունները միշտ տարաձայնություններով են վճռում։ Պարոններ, ով ուզում է, որ ես արտասանեմ Ռուզանի մենախոսությունը, թող մատ բարձրացնի։

Մատ բարձրացրին միայն Աշխենն ու Շահյանը։

— Մեկ, երկու,— համարեց Եվան։— Երկու հոգի ցանկանում են, չի ցանկանում միայն մի հոգի — մայրիկս։

— Հապա ե՞ս,— բացականչեց Մարությանը։— Ես էլ, ախր, մատ չբարձրացրի։

— Դու ձայն չունես, հայրիկ, ասացիր, որ լուռ ես։

— Դա՞ ինչ է նշանակում, դա՞ ինչ բռնություն է։ Ես բողոքում եմ։ Դու իրավունք չունես ինձ զրկելու ձայնի իրավունքից։ [ 56 ]

— Լավ. ես քեզ ձայնի իրավունք եմ տալիս, հայրիկ, իմ ձայնը միացնում եմ Շահյանի և Աշխենի ձայնի հետ։ Ուրեմն, պարոն Շահյանը, Աշխենը և ես,— երեք հոգի,— ցանկանում ենք, որ ես արտասանեմ Ռուզանի մենախոսությունր. իսկ դու և մայրիկը,— երկու հոգի,— չեք ցանկանում։ Եվ որովհետև երեքը շատ է երկուսից, հետևաբար ես կարտասանեմ Ռուզանի մենախոսությունը։

— Երբ որ այդպես է, ես ձայն չեմ ուզում։

— Իսկ երբ որ այդպես է, հայրիկ, ձայնս միացնում եմ մայրիկի ձայնի հետ, այսինքն ուզում եմ պահպանել status-quo-ն, ինչպես որ գրում են լրագրերի քաղաքական բաժնում, և զրկում եմ քեզ ինձ Ռուզանի դերում տեսնելու հաճույքից:

Եվ Եվան կոմիկական հանգստությամբ նստեց մոր կողքին։

Սենյակում ընդհանուր քրքիջ բարձրացավ։

8

Առաջին այցելությունից հետո Շահյանն այլևս չէր ուզում Մարությանների տուն գնալ։ Նա շատ լավ ճանաչում էր իրեն. գիտեր, որ Մարությանների պես մի ընտանիքի հաճախ այցելելու համար հարկավոր էր քիչ թե շատ հետաքրքրելու կամ գոնե լոկ խոսելու շնորհք ունենալ։ Ոչ այս ուներ, ոչ այն։ Իսկ նորահարսի պես լուռ նստելը թե ձանձրալի էր, թե անհամ։ Թեպետ նա տարակույս չուներ, որ Մարությանները միշտ սիրով պիտի ընդունեն իրեն, հենց թեկուզ իրենց շատախոսությանը հագուրդ տալու համար միայն, բայց ինքը՝ Շահյանը, խո նույնը պիտի մնար, ինչ որ կար — վարվելու ընդունակությունից զուրկ, խոսելու պաշար չունեցող, անդադար երկմտող, կասկածոտ ու վախկոտ անձնասեր։ Ոչ, ավելի լավ էր հեոու մնալ. այդ ամենալավ միջոցն էր հոգու անդորրության համար։

Բայց Եվայի պլատկերը խորապես տպավորվել էր նրա հոգու մեջ։ Թեև այդ աղջկա ազատ վարվեցողությունը, սեփական խելքով դատելու ընդունակությունը մի կողմից մտավախություն էր պատճառում նրան, բայց մյուս կողմից [ 57 ] Եվայի մեջ տեսնում էր մի բան, որը միանգամայն գրավել էր նրան: Այդ մի բանը երեխայական այն պարզամտությունն էր, որ արտահայտում էր Եվան ամենքի հետ խոսելիս, նույնիսկ լուրջ բաների մասին դատելիս։ Բացի դրանից, Շահյանը Եվայի մեջ ամենևին չէր տեսնում դիմացինի անձնավորությանը քննական աչքով նայելու սովորությունը,— մի բան, որից նա խույս էր տալիս միշտ սարսափով։ Եվան շարունակ զբաղված էր իրենով, իր զգացումներն ու մտքերն արտահայտելով և ժամանակ չուներ Աշխենի պես լռելով դիտելու, որպեսզի հետո հարցնի դիմացինին՝ «Ինչո՞ւ եք դուք այդպես կարծում»։

Այժմ ավելի, քան առաջ, ինքնավստահություն չունենալով այլևս այցելելու Մարությաններին, Շահյանն օրը երկու-երեք անգամ անցնում էր նրանց տան մոտակա փողոցներով այն բաղձանքով, որ գեթ դուրսը տեսնի Եվային կամ նրա մորն ու հորը (Աշխենին տեսնելու միտքը նրան վախեցնում էր)։ Այդպիսի դեպքերում նա անցնում էր գործի գնացող մարդու շտապ քայլերով, որպեսզի եթե հանդիպելու լիներ Մարությաններին և նրանք հարցնեին (նրան այնպես էր թվում, թե անպատճառ պիտի հարցնեին), թե ի՞նչ է շինում այդ կողմերը, կարողանար ասել, թե գործի է գնում կամ գործից է գալիս։

Հիրավի, մի անգամ պատահեց Եվային ու նրա մորը, բայց ոչ այն փողոցներում, ուր թափառում էր նրանց տեսնելու հույսով, այլ բոլորովին ուրիշ փողոցում և հենց այն ժամանակ, երբ նրանց տեսնելու հույսով չէր դուրս եկել տնից։ Հանդիպումն անակնկալ էր։ Բայց զարմանալի է. նրա ամենօրյա տենչն այն էր, որ հանդիպեր նրանց, այժմ կատարված էր նրա տենչը, և մի տասը-քսան քայլ էր մնում, որ մոտենային, բարև տային իրար, խոսեին իրար հետ: Բայց նա Եվայի ու նրա մորը տեսնելուն պես ծռեց ճանապարհը և անցավ հեռացավ, իբր թև չտեսավ նրանց: Մինչդեռ նրա սիրտը սկսել էր թրթռալ։ Բավական հեռանալուց հետո ծածուկ նայեց, բայց այլևս չտեսավ Եվային ու նրա մորը: Նա կանգ առավ պկամա և ինքն իրեն հարցրեց, թե ինչո՞ւ այդպես արեց. ինչո՞ւ ցույց տվեց, թե չտեսավ նրանց, քանի որ ուզում էր տեսնել... Բան չհասկանալով իր այդ [ 58 ] անմիտ վարմունքից, նա միայն ուսերը վեր քաշեց տարակուսանքով։

Բայց ավելի զարմանալին այն էր, որ այդ փորձն ամենևին խրատ չեղավ Շահյանի համար։ Գրեթե նույնպիսի պայմաններում նա մի անգամ ևս հանդիպեց Եվային ու նրա մորը և էլի ցույց տվեց, թե չտեսավ նրանց։ «Վերջապես, բավական է, ա՛յ ջրի տարած, մի քիչ մարդ եղիր», կատաղեց նա իր դեմ և մի անգամ էլ, երբ արդեն պատրաստվում էր «մարդ» լինել, էլի փորձանքի հանդիպեց։ Բայց այս անգամ փորձանքն այնպիսի փորձանք էր, որից, հազար էլ ուզենար, չէր կարող խույս տալ։

Կիրակի երեկո էր։ Շահյանը դարձյալ դուրս էր եկել այն մտադրությամբ (ասենք, նա ուրիշ մտադրություններ չուներ), որ հանդիպե Մարությաններին, և շտապ քայլերով անցնում էր նրանց տան հարակից փողոցներից մեկով։ Մարությաններից ոչ ոքի չհանդիպելով, արդեն ապարդյուն էր համարել այդ երեկոյի աշխատանքը և պիտի ծռվեր մյուս փողոցը, ուղղակի տուն վերադառնալու համար, երբ երկու փողոցների հենց անկյանը հանկարծ երես առ երես հանդիպեց Եվային:

Շահյանը դողաց և կանգ առավ. կարծես գող լիներ և հանկարծ բռնեցին նրան գողության տեղում։

— Ուո՜ւ, պարո՛ն Շահյան,— բացականչեց Եվան։— Ով գիտե, մեր տունն էիք գնացել։ Հա՛։

— Ոչ, օրիորդ,— պատասխանեց Շահյանը, հանկարծակիի եկած։— Ես այստեղ... մեկի մոտ գործ ունեի։

— Կիրակի օրը ի՞նչ գործ։ Եկեք գնանք մեր տուն։ Զարմանալի է. դուք կարծես թե խուսափում եք մեզնից։ Քանի անգամ մենք տեսել ենք ձեզ փողոցում, և դուք չեք կամեցել մեզ բարև տալ։

— Ո՞րտեղ... ե՞րբ... ի՞նչ եք ասում,— կմկմաց Շահյանը շփոթված։— Ներողություն, երևի չեմ տեսել, չէ՞ որ ես կարճատես եմ։

— Ուո՜ւ, ճի՛շտ որ,— ծիծաղեց Եվան։— Ես մոռացա, որ դուք ակնոց եք կրում։ Դե գնանք. մենք այստեղ խանգարում ենք մարդկանց անցուդարձը։ Տանը ոչ ոք չկա. Աշխենն է միայն։ Կգնանք մի քիչ զրույց կանենք։ Գնանք։ [ 59 ]

— Դժբախտաբար...

— Կարծեմ, մեծ դժբախտություն չէ։ Ի՞նչ կա որ։ Կիրակի օր է. չեմ կարծում, թե ձեր գործը մի առանձին կարևորություն ունենա։ Մենակ մնալն ինձ համար ուղղակի սպանիչ բան է։ Իսկ Աշխենը շարունակ պարապում է։ Բայց այս երեկո ես կստիպեմ նրան, որ մեզ ընկերանա։ Գնանք։

Շահյանը քիչ չվախեցավ, երբ իմացավ, որ ոչ Մարությանն էր տանը, ոչ նրա կինը. վախեցավ առավելապես, երբ լսեց Աշխենի անունը։ Մի րոպեում պատկերացրեց իր առաջ երկու օրիորդների մեջ մենակ մնալու տխուր հեռանկարը և վճռեց միանգամայն խույս տալ։

— Ոչ, օրիորդ... ես ամենայն ուրախությամբ... բայց... տանը կանհանգստանան,— կմկմաց նա նորից։

Եվան քրքջաց իր բարձրահնչուն ծիծաղով։

— Ի՞նչ եք ասում, պարո՛ն Շահյան,— բացականչեց նա։ — Աղջիկ խո չե՞ք... Սակայն ես ձեզ չեմ ստիպում,— ավելացրեց նա լրջությամբ։— Տեսնում եմ, որ դուք չեք ուզում գալ մեր տուն։

— Ընդհակառակը...

— Ուրեմն գնանք։

Շահյանը հետևեց Եվային չափազանց նվաստացած և ամոթահար։ «Աղջիկ խո չե՞ք»՝ Եվայի այդ խոսքերը և դրա հետ միասին նրա բարձրահնչուն ծիծաղը մեխի պես ցցվեցին Շահյանի ուղեղի մեջ, և նա զգաց, որ այդ սպանիչ խոսքերն ու ծիծաղը երբեք չպիտի կարողանա մոռանալ։ Բայց այժմ այդ մասին նա շատ քիչ էր մտածում. նրան մտահոգություն էր պատճառում այն հանգամանքը, թե ինչպես պիտի անցկացներ մի քանի ժամ Եվայի և Աշխենի մոտ, առանց Մարությանի և նրա կնոջ։

— Գիտե՞ք ինչ, պարոն Շահյան,— ասաց Եվան կամաց, երբ տուն հասան, և Շահյանը նախասենյակում հանում էր վերարկուն։— Մենք ուղղակի կմտնենք Աշխենի մոտ։

— Ասում եք պարապում է. չե՞նք խանգարիլ։

— Այդ քաջությունը ե՛ս եմ հանձն առնում։

Եվան մոտեցավ Աշխենի սենյակի դռան, նախ միջամատով թրխկթրխկացրեց, հետո կամաց բաց արեց և գլուխը [ 60 ] ներս կոխեց։ Շահյանը նրա ուսի վրայից տեսավ Աշխենին գրասեղանի մոտ նստած, լամպի լուսով գիրք կարդալիս։

— Կարելի՞ է,— հարցրեց Եվան։

Աշխենը գլուխը բարձրացրեց գրքի վրայից և նայեց նրան։

— Դու ե՞ս, Եվա։

— Ես չեմ, հյուր է։

— Ո՞վ է:

— Պարոն Շահյանը։ Կարելի՞ է։

— Եկեք, ինչո՞ւ չեք գալիս։

— Պարոն Շահյան, խնդրեմ։

Եվ Եվան ճանապարհ տվեց։

Շահյանը շոշափեց սյուրտուկի կոճակները և ներս մտավ։

— Իսկ ես՝ իսկույն,— ասաց Եվան և անհայտացավ։

Հիվանդոտ ժպիտը դեմքին, Աշխենը բարևեց Շահյանին և աթոռ առաջարկեց, որ նստի։

Շահյանը ետ քաշեց աթոռը և նստեց։

— Կարծեմ, մենք խանգարեցինք ձեզ,— ասաց նա և իսկույն մտածեց, թե ինչո՞ւ արտասանեց «մենք» բառը։

— Ոչ, ես արդեն հոգնել էի,— պատասխանեց Աշխենը, լամպի պատրույգը մի քիչ ցածրացրեց և նստեց իր առաջվա տեղը։

Շահյանը լռեց։ Նա մտածում էր, թե այժմ ինչ ասի։

— Գիտե՞ք, օրիորդն ինձ զոռով քարշ տվեց այստեղ,— ասաց նա և ծիծաղեց։

— Ինչո՞ւ զոռով։ Չէի՞ք ուզում գալ։

— Ոչ... ընդհակառակը... Ուզում եմ ասել, որ փոքր-ինչ գործ ունեի... Ասենք, այնքան էլ կարևոր չէր։

Եվ Շահյանը նորից լռեց։

Աշխենը նույնպես չէր խոսում։ Նա, կարծես սաստիկ հոգնած, հանգստանում էր։ Սակայն դժվար էր որոշել՝ Աշխենը հոգնած էր, թե տխուր: Նրա երկայն դեմքն, ըստ սովորականին, խաղաղ էր վերին աստիճանի. կարծես մի ծանր վիշտ ուներ, որի հետ վաղուց հաշտվել էր, բայց որը խլել էր նրանից կյանքով և իր շրջապատով հետաքրքրվելու ընդունակությունը։ Նա նստած էր անբռնազբոսիկ կերպով, լուռ ու անտարբեր և, ըստ երևույթին, ամենևին ուշադրություն չէր դարձնում Շահյանի վրա։ [ 61 ]

Իսկ Շահյանը, սաստիկ նեղվելով իր դրությունից, շուտ-շուտ նայում էր դռան կողմը, սպասելով Եվայի վերադարձին, և դիտում էր սենյակը։

Սենյակը փոքր էր, համեստ, գրեթե աղքատ կահավորանքով, բայց լավ տպավորություն էր գործում։ Աչքի էր ընկնում կարգ ու կանոն և վերին աստիճանի մաքրություն։ Փողոցի կողմը նայող երկու լուսամուտի տախտակե փեղկերը փակ էին։ Գրասեղանի վրա վառվող լամպի կապույտ լուսամփոփն առաստաղն ու պատերը կեսից բարձր ներկել էր կապտավուն գույնով, որից սենյակի մեջ հանգուցիչ կիսախավար էր տիրում։ Պատերից մեկի մոտ դրված էր գրքերի մի մեծ պահարան ապակյա դռներով, բոլոր դարակները գրքերով լի։ Գրասեղանի վրա ճկճկում էր նիկելի մի փոքրիկ կանացի ժամացույց ղայթանի շղթայով։ Շահյանի աչքովն ընկավ լամպի տակ դրված մի երիտասարդի լուսանկար գեղեցիկ կանգուն շրջանակի մեջ։ Դարձյալ մի բան ասած լինելու համար, ուզեց հարցնել, թե ով է այդ երիտասարդը, բայց վախեցավ, որ դարձյալ չոր ու ցամաք պատասխան ստանա և նորից նայեց դռան կողմը։

9

Լռության ճնշումն արդեն անտանելի էր դառնում մինչև անգամ Աշխենի համար, որը, ըստ երևույթին, ամենևին ընդունակություն չուներ հյուր զբաղեցնելու, երբ իրեն հատուկ աշխույժ քայլերով ներս մտավ Եվան հագուստը փոխած։ Նրա ներս բերած շարժումն այնքան կենդանարար էր, որ սենյակում տիրող կիսախավարն անգամ, կարծես, պայծառացավ։

— Չե՞ս զարմանում, Աշխեն, որ ես հայրիկին ու մայրիկին թողի այնտեղ և տուն եկա.— մտնելուն պես ասաց նա և, մի աթոռ առնելով, նստեց հորեղբոր աղջկա մոտ։— Նրանք ուզում էին ինձ պահել այնտեղ, որ հետո կլուբ տանեն, բայց ես չուզեցի։ Գալիս էի, որ նամակ գրեմ Արմենակին,— գիտե՞ս, այս շաբաթ ոչ մի նամակ չեմ գրել,— բայց ճանապարհին հանդիպեց պարոն Շահյանը, և մենք եկանք մի քիչ ժամանակ անցկացնելու քեզ հետ: Ի՞նչ ես կարդում։— Եվան [ 62 ] մի ձեռքով գրկեց Աշխենի ուսը, գլուխն առաջ տարավ և մյուս ձեռքով բաց արեց գրքի երեսը։— Ընդհանուր պատմություն։ Պարոն Շահյան, դուք չե՞ք ձանձրանում։ Գիտե՞ք ինչու եմ հարցնում,— որովհետև ես չափից դուրս շատ եմ խոսում,— ինչպես մեր տանն ամենքը, բացի Աշխենից,— և վախենում եմ, որ այս անգամ էլ շատ խոսեմ, թեև արդեն, կարծեմ, շատ եմ խոսում։ Գիտե՞ք, ես ամեն բանից կարող եմ խոսել, թե ինչպես — այդ ուրիշ հարց է: Օրինակ, հենց ընդհանուր պատմությունից, որից, այս էլ ասեմ, շատ բան մոռացել եմ։ Կամ թե — ձանձրանալու մասին։ Պետք է խոստովանեմ, որ ես առհասարակ շատ խոսել սիրում եմ առավելապես այնպիսի բաների մասին, որոնց համար հարկավոր է խելքին զոռ տալ։ Ի դեպ. խոսենք ձանձրանալու մասին: Այստեղ երեք հոգի ենք. տեսնենք ով ինչից է ձանձրանում։ Գիտե՞ք, այսպիսի դատարկ բաների մասին խոսելիս մարդու ուղեղի մեջ երբեմն խելացի մտքեր են հղանում։ Ես, օրինակ, ձանձրանում եմ, որ մարդ չկա մոտս, որ խոսեմ. Աշխենը ձանձրանում է պարապ մնալուց,— այդպես չէ՞, Աշխեն.— իսկ դո՞ւք ինչից եք ձանձրանում, պարոն Շահյան։ Շատախոսների՞ց։

Շահյանը ծիծաղեց։

— Չէ, հավատացեք, պարոն Շահյան, խոսենք լրջորեն։ Զարմանալի է, Աշխեն. ինչո՞ւ, որ ես խոսում եմ, ամենքը կարծում են, թե կատակ եմ անում։ Հայրիկը խո բոլորովին կատաղեցնում է ինձ։ Դու էլ ասենք, քիչ ու միչ.. այնպես, էլի՛... Տեսնո՞ւմ ես, ծիծաղեցիր։ Պարոն Շահյանն էլ է ծիծաղում, տե՛ս։ Հավատացեք, պարոն Շահյան. եթե իմ շատախոսությունը ձանձրացնում է ձեզ, քիչ կխոսեմ, կաշխատեմ քիչ խոսել։

— Ընդհակառակը, օրիորդ։

— Ի՞նչ ընդհակառակը. որ իմ շատախոսությունը զբաղեցնո՞ւմ է ձեզ։

— Այո։

Եվան ուսերը վեր քաշեց։

— Այդ ավելի վատ։ Ուրեմն դուք միայն զվարճանում եք ինձ վրա և, գուցե, թեթևսոլիկներից մեկն եք համարում ինձ։ [ 63 ]

— Ի՜նչ եք ասում, օրիորդ,— անկեղծ հանդիմանությամբ նկատեց Շահյանը:

Եվան այս անգամ նայեց նրան շատ լուրջ կերպով։

— Նկատեցեք, պարոն Շահյան, ես շատ նեղանում եմ, երբ մարդիկ ճիշտ չեն ասում ա՛յն, ինչ որ մտածում և զգում են։

— Հավատացնում եմ ձեզ, օրիորդ, ես ճիշտ եմ ասում։

— Ի՞նչն եք ճիշտ ասում. որ դուք զվարճանո՞ւմ եք իմ շատախոսության վրա։

— Ո՛չ... Այսինքն... որ... ձեր շատախոսությունը ձանձրալի չէ ինձ համար։

Եվան հոնքերը սաստիկ բարձրացրեց։

— Ա՜, ուրեմն դուք ինձ իսկապե՞ս շատախոս եք համարում։ Շատ շնորհակալ եմ ձեր այդ կոմպլիմենտի համար։

Եվան այդ բառերն արտասանեց այնպիսի կոմիկական հանգիստ զարմանքով, որ Աշխենը չկարողացավ զսպել իր ծիծաղը։

Շահյանի դեմքը ճակնդեղի պես կարմրեց, բայց նա էլ ժպտաց, զգալով հանդերձ, որ այդ չարաճճի աղջիկը, թերևս ակամա, հիմարացնում է իրեն։

— Շատ բարի,— ասաց Եվան։— Երբ որ ես շատախոս եմ և իմ շատախոսությունը ձանձրալի չէ ձեզ համար, ես շատ կխոսեմ, այնքան կխոսեմ, մինչև որ ձանձրանաք։ Դուք հեռու եք նստած, խնդրում եմ մոտիկ նստեցեք։

Շահյանը փոքր-ինչ առաջ քաշեց աթոռը։ Նա շարունակ ժպտում էր ինչ-որ բութ ժպիտով։

— Այժմ սկսենք։ Մենք պետք է խոսենք ձանձրանալու մասին, այսինքն այն մասին, թե մեզնից ով ինչից է ձանձրանում։ Ասացի, որ ես ձանձրանում եմ, երբ մոտս մարդ չի լինում, որ խոսեմ. Աշխենը ձանձրանում է պարապ մնալուց. իսկ դո՞ւք ինչից եք ձանձրանում, պարոն Շահյան։

— Ե՞ս... կյանքից,— դուրս թռավ Շահյանի բերանից։

— Ինչ ասացի՞ք... կյանքի՞ց,— բացականչեց Եվան խիստ զարմացած։ Նրա դեմքի վայրկենական փոփոխությունը պարզ ցույց տվեց, որ նա ամենևին չէր սպասում, թե կատակով արած իր այդ հարցմունքին այդպիսի պատասխան կստանա։ [ 64 ]

Աշխենը հետաքրքրությամբ նայեց Շահյանի ակնոցին։

Իսկ Շահյանը թե վախեցավ և թե շփոթվեց։

— Նկատեցեք, պարոն Շահյան, մենք այժմ արդեն կատակով չպետք է խոսենք,— զգուշացրեց Եվան խոսակցության թեթև տոնը լրջության փոխելով,— որովհետև դուք շատ լուրջ բան ասացիք։

Շահյանի երկյուղն ավելացավ. նա զգաց, որ թակարդն է ընկնելու և, այդ բանից խույս տալու համար, ուզեց կատակի ձև տալ իր ասածին։ Բայց Եվան պինդ բռնեց նրան։

— Ես չեմ թույլ տալ, որ դուք ետ կանգնեք ձեր ասած խոսքից, պարոն Շահյան, որովհետև ես չափից դուրս սիրում եմ կյանքը, իսկ դուք ասացիք, որ ձանձրանում եք կյանքից և, որքան նկատեցի, կատակով չասացիք այդ։ Ինձ համար շատ հետաքրքրական է իմանալ, թե ինչպե՞ս կարելի է ձանձրանալ մի բանից, որը միայն մի՛ անգամ է տրվում մարդուս։ Կյանքը... Չէ՞ որ այդ ես եմ, այդ դուք եք, այդ այս գիրքն է, այս թանաքամանը, այս լուսանկարը,— իմ եղբա՜յրը,— ամբողջ տիեզերքը, այն բոլորը, ինչ որ տեսնում, շոշափում և զգում եմ... Ինչպե՞ս կարելի է ձանձրանալ այս բոլորից... Խնդրում եմ, բացատրեցեք։

Շահյանը կատարելապես վախեցավ։

— Հավատացնում եմ, օրիորդ, ես իսկապես կատակ արի,— այս անգամ ուղղակի ուզեց խույս տալ նա։

— Ո՛չ, ո՛չ։ Խնդրում եմ բացատրեցեք։ Դուք կատակ չարիք, ո՛չ։ Գուցե ես չեմ ճանաչում կյանքը, գուցե սխալ է կյանքի մասին իմ ունեցած հասկացողությունը։ Դուք չգիտեք, թե որքան հարցասեր եմ և որքան ուզում եմ միշտ նոր բան իմանալ, նոր բան սովորել։ Դուք տղամարդ եք և անշուշտ անհամեմատ ավելի փորձված եք, ավելի լավ եք ճանաչում կյանքը, քան թե ես։ Խնդրում եմ։ Ինչո՞ւ է կյանքը ձեզ ձանձրալի թվում։

Ճար չկա։ Շահյանը սիրտ տվեց իրեն և վճռեց ասել այն բոլորը, ինչ որ իր տաղտկալի կյանքի մեջ, իր սիրած հոռետես փիլիսոփաների գրվածքների ընթերցման ազդեցության տակ, մշտական խորհրդածության նյութ էր դարձել իր պարապ ուղեղի համար։ Մտքերն արդեն պատրաստ էին, թեև [ 65 ] խառնաշփոթ, և այդ մտքերն այժմ ավելի խառնվում ու շփոթվում էին Եվայի համառ հարցապնդումների առաջ։

— Ես նոր բան չպիտի ասեմ, օրիորդ,— սկսեց նա ակնոցն ուղղելով։ Ժպիտն արդեն չքացել էր նրա դեմքից, և այդ դեմքը մտքի բռնի լարված դրություն էր արտահայտում։— Կյանքն առհասարակ ձանձրալի է... Ամեն մարդ ձեզ նույնը կասի։

— Ես, օրինակ, տեսնում եք, նույնը չեմ ասում։

— Դուք... այո... բայց... Մինչև անգամ ամենալավատես մարդը չեմ կարծում, թե գոհ լինի կյանքից... եթե միայն, իհարկե, նա չի կեղծում։

— Հավատացնում եմ ձեզ, ես չեմ կեղծում, իսկ ես այնքան լավատես եմ, այնքան լավատես...

— Ես ձեզ համար չեմ ասում, օրիորդ։ Ես կատարելապես հավատացած եմ, որ դուք երբեք չեք կեղծում։ Ես խոսում եմ գլխավորապես իմ մասին։ Ասացի, որ ձանձրանում եմ կյանքից։ Ձանձրանում եմ ինչո՞ւ։ Որովհետև... նրա՛ համար, որ... տեսնում եմ, որ... ամեն բան ունայն է... բացարձակ ունայնություն է տիրում աշխարհիս երեսին... սկսած թագավորի պալատից մինչև ամենավերջին մուրացկանի խրճիթը... բացարձակ ունայնություն... մնայուն ոչինչ չկա։

Զարմացած, մեծ աչքերով Եվան անթարթ նայում էր Շահյանի ակնոցին և ահագին հետաքրքրությամբ սպասում էր, թե նա կշարունակի. բայց Շահյանը նրա հայացքի ազդեցության տակ կորցրեց իր մտքերի պաշարը և լռեց։

— Հետո՞, հետո՞։ Շարունակեցեք խնդրեմ,— բացականչեց Եվան։

— Էլ ի՞նչ շարունակեմ։ Ասացի, էլի...

— Չէ, սպասեցեք։ Այդ այնքան հետաքրքրական նյութ է. որ ես կուզեի ավելի շատ բան իմանալ ձեզնից։ Սպասեցեք։ Ուրեմն կյանքը ձեզ ձանձրալի է թվում նրա համար, որ ամեն ինչ ունայն է աշխարհիս երեսին, որ մնայուն ոչի՞նչ չկա։

— Այո։

— Զարմանալի է... Շատ լավ։ Բայց մի՞թե իսկապես մնայուն ոչինչ չկա։

— Ի՞նչ կա։ [ 66 ]

— Ինչպե՞ս թե ինչ կա։ Նախ ասացեք, խնդրեմ, մնայուն ասելով ի՞նչ եք հասկանում։

— Մնայո՞ւն... Ա՛յն, որ... մնում է, չի մեռնում։

— Շատ լավ։ Եվ դուք մնացող, չմեռնող ոչի՞նչ չեք գտնում աշխարհիս երեսին։

— Ոչինչ։

— Ի՞նչ եք ասում, պարոն Շահյան, հապա լավ գործը, լավ անունը, լավ հիշատակը — մի՞թե դրանք չեն մնում, մի՞թե դրանք մեռնում են։ Մի՞թե մեռած են, օրինակ, այս թանաքի, այս գրչի, այս գրերի հնարողները, որոնց շնորհիվ ես կարողանում եմ իմանալ ոչ թե միայն այն, թե ինչ է կատարվել ինձնից դարեր առաջ, այլև կարող եմ հաղորդել ինձնից դարեր հետո գալիք սերնդին, թե ինչ է կատարվում այժմ։ Մի՞թե մեռած է այս լուսանկարչության հնարողը, որի շնորհիվ ես ամեն րոպե, ամեն վայրկյան, երբ կամենամ կարող եմ տեսնել իմ սիրասուն եղբոր պատկերը այնպես, որ կարծես թե նա կանգնած լինի առաջս։ Ո՞ր մեկն ասեմ, կարելի՞ է միթե մի առ մի թվել: Եթե մենք լավ նայենք մեր շուրջը, լավ քննենք մեզ շրջապատող առարկաները, հենց թեկուզ այս չնչին լուցկին, որի շնորհիվ մենք միշտ կարող ենք կրակ և լույս ունենալ,— մենք կտեսնենք, որ այս բոլոր առարկաներից ամեն մեկը կապված է մի լավ գործի, մի լավ անվան, մի լավ հիշատակի հետ, որը մեռած չէ և երբեք էլ չի մեռնիլ, քանի մարդկությունը գոյություն կունենա։ Ես այդպես եմ կարծում։ Իսկ դուք, պարոն Շահյան, խնդրում եմ, դո՞ւք ինչ եք կարծում։ Մի՞թե լավ գործը, անունը, լավ հիշատակը, հիրավի, չեն մնում, մեռնում են։

Շահյանը դարձյալ ուղղեց իր ակնոցը։

— Լավ գործը, լավ անունը, լավ հիշատակը... Իհարկե, դրանք, կարելի է ասել... մնում են, չեն մեռնում, բայց միշտ չէ․․․ մի որոշ ժամանակ... բայց... պետք է ասել, որ... էլի մեռնում են։

Եվան դարձյալ սպասեց, որ նա կշարունակի, բայց տեսնելով, որ էլ ոչինչ չի ասում, դարձյալ ինքը խոսեց։

— Շատ լավ։ Ուրեմն դուք ուզում եք, որ ամեն բան հավիտյա՞ն մնա, երբե՞ք չմեռնի։

— Այո։ [ 67 ]

— Մարդն է՞լ:

— Մարդն էլ:

— Եվ ձեր կարծիքով, ամե՞ն, ամե՞ն բան մեռնում է։

— Ամեն բան։

Եվան ծիծաղեց և նայեց Աշխենին։

Աշխենը շարունակում էր հետաքրքրությամբ նայել Շահյանին։ Շահյանը նրա տարօրինակ համառ հայացքից և շարունակ լուռ մնալուց ավելի էր շփոթվում, քան թե Եվայի անհանգիստ, արագ հարցուփորձերից։

— Ներողություն, պարոն Շահյան,— ասաց Եվան ժպտալով։— Ինձ թվում է, թե մենք շեղվեցինք մեր խոսակցության նյութից. մենք սկսեցինք խոսել ձանձրանալու մասին... չէ, դուք պետք է խոսեք այն մասին, թե ինչո՞ւ եք ձանձրանում կյանքից, և եկանք հասանք մինչև ամեն բանի մեռնելը... թե՞ չմեռնելը։ Այդպես չէ՞։

Շահյանը ակամա ժպտաց։

— Այդպես է։

— Բայց վնաս չունի. դուք ավելի լուրջ բանի մասին սկսեցիք խոսել. այդ ավելի է հետաքրքրում ինձ։ Շարունակենք։ Չէ՛, սպասեցեք։ Գիտե՞ք ձեր խոսքերն ինչ տպավորություն են գործում ինձ վրա։ Ինձ թվում է, թե դուք ինչ-որ սարսափելի բաներ գիտեք, որ չեք ուզում ուղղակի ասել, երևի նրա համար, որ վախենում եք, թե ես կհիասթափվե՞մ։ Հա՞։

Շահյանը դարձյալ ակամա ժպտաց։

— Այո, օրիորդ։

— Իզուր, բոլորովին իզուր։ Դուք ինձ ճշմարտությունն ասացեք, և ես չափազանց շնորհակալ կլինեմ ձեզնից։ Ի՞նչ անենք, թե հիասթափությունը ծանր կլինի։ Ավելի լավ չէ՞ ճշմարտությունն իմանալ, քան թե սուտ երազներով ապրել։ Իմ բնավորության՝ չգիտեմ ամենալա՞վ, թե՞ ամենավատ կողմն այն է, որ ես հավատում եմ անպայման, կուրորեն, եթե կեղծ ոչինչ չեմ գտնում. իսկ եթե տեսա, որ կեղծ է — պրծավ։ Ուստի խնդրում եմ, ինչ որ ասելու եք, ասացեք պարզ, անկեղծ, ասացեք այնպես, ինչպես ձեզ կասեիք։ Խնդրում եմ — ի՞նչ գիտեք։ [ 68 ]

Շահյանը կատարելապես կրակն էր ընկել։ Նա տեսնում էր, որ ինքը իսկապես ոչինչ չգիտե, ոչինչ չի կարող ասել: Այդ հարցասեր աղջիկն իր ջերմ հետաքրքրությամբ բոլորովին խճճում էր նրա դանդաղ միտքը։ Նա լիովին զգում էր իր մտավոր բոլոր թուլությունը Եվայի՝ կայծակի պայծառ ցոլացումների պես թռչկոտող ճկուն մտքի առաջ, իսկ մյուս կողմից տեսնում էր Աշխենի համառ, ճնշող հայացքն իր ակնոցի վրա քարացած։

— Ոչ, օրիորդ, ավելի լավ է, ուրիշ բանի մասին խոսենք,— ասաց նա, վճռելով այս անգամ բոլորովին խույս տալ։

— Ոչ, ոչ, ոչ։ Աղաչում եմ, պարոն Շահյան։ Համարեցեք, թե ես ձեր աշակերտուհին եմ և բան եմ ուզում սովորել ձեզնից։ Ինչո՞ւ դուք ուշադրություն եք դարձնում այն հանգամանքի վրա, որ ամեն բան մեռնում է աշխարհիս երեսին, և ինչո՞ւ ուզում եք, որ ոչինչ չմեռնի։

— Մի՞թե դուք չեք ուզում։

— Ա՛խ, ինչպե՞ս չէ։ Կյանքն այնքան սիրելի է... Որքան էլ տխրալի բան է մահը, որքան էլ ես վախենում եմ մեռնելուց, այնուամենայնիվ հաշտվում եմ, որովհետև տեսնում եմ, որ ուրիշ կերպ չի լինում, ուրիշ կերպ չի կարող լինել, և այդ պատճառով ավելի ևս սիրում եմ կյանքը։ Բայց դուք այդպես չեք երևում, դուք հուսահատվում եք, ձանձրանում եք, չեք սիրում կյանքը, ինչո՞ւ, ինչո՞ւ, հարցնում եմ ձեզ։

— Հավատացնում եմ, օրիորդ, լավ կլինի, որ այս մասին չխոսենք,— ասաց Շահյանը, կարծես աղերսելով, որ նա խնայե իրեն։

Բայց Եվան իր պարզամտությամբ չհասկացավ նրա միտքը։

— Է՛հ,— արտասանեց նա թեթև նեղացած։— Իմ տեղ դուք եք վախենում։

— Ես չեմ վախենում, օրիորդ, այլ ուզում եմ, որ... այսպիսի տխուր բաների մասին չխոսենք... Վերջապես ես մտադիր չեմ երկար խոսելու. և նոր բան էլ չպետք է ասեմ։ Ես միայն այս եմ ասում, որ... կյանքն ինքնըստինքյան հուսահատեցուցիչ է (Շահյանն այդ բառն արտասանեց լեզվի ծիծաղելի խճճումներով, որից նա ավելի շփոթվեց), որովհետև... [ 69 ] ընդհանուր բացարձակ ունայնության գիտակցությունը չափից դուրս արդեն ճնշում է մարդուս...

— Ընդհանուր բացարձակ գիտակցությունը,— մտառությամբ կրկնեց Եվան։— Ներողություն, ինչպե՞ս ասացիք։

— Ընդհանուր բացարձակ ունայնության գիտակցությունն, ասացի, չափից դուրս ճնշում է մարդուս։

— Ընդհանուր բացարձակ... ունայնության... գիտակցությունը... Սպասեցեք մտածեմ։

Եվ Եվան անթարթ նայելով Շահյանի ակնոցին, դարձյալ նույն մտառությամբ կրկնեց հատ-հատ այդ բառերը, որի ժամանակ նա գլուխը ետ ու առաջ էր շարժում։

— Այսինքն դուք ուզում եք ասել, որ մարդ գիտե, որ ամեն բան ունայն է, և ճնշվո՞ւմ է այդ գիտակցությունից։

— Այո։

— Շատ լավ։ Հետո՞։

— Հետո ի՞նչ։

— Ուրիշ ոչի՞նչ։

— Ուրիշ ոչինչ։

Եվան նորից տարակուսանքով վեր քաշեց ուսերը և սառեց.

— Ես ծուծն եմ ուզում, դուք միայն ընդհանուր բառերն եք ասում։ Լավ, այլևս չխոսենք այս մասին, ես չեմ ուզում ձեզ ստիպել։

Եվ Եվան վեր կացավ, կանչեց աղախնուն և պատվիրեց, որ թեյ բերի։

Նրա այդպես հանկարծ սառչելը սպանիչ ազդեցություն ունեցավ Շահյանի վրա։ Երբեք այնպես ողորմելի, այնպես մտավախ չէր թվացել ինքն իր աչքում, ինչպես այդ րոպեին։

Կարճ ժամանակ տիրեց նրա համար վերին աստիճանի ծանր լռություն։

— Ներողություն, պարոն Շահյան,— լսվեց Աշխենի սովորական հանգիստ ձայնը.— ուզում եմ ձեզ մի բան հարցնել։

Շահյանն իր պլպլան ակնոցի միջից նայեց նրան և դողաց։

— Հրամայեցեք,— ասաց նա թուքը ցամաքած։ [ 70 ]

Աշխենն իսկույն չսկսեց իր ասելիքը։ Նա խոնարհվեց գրասեղանի վրա և մատներով սկսեց խաղալ առջևը դրած գրքի թերթերի հետ։

Շահյանն սպասում էր։ Այդ օտարոտի հանգիստ աղջկա խոսելու հանդիսավոր եղանակն ուղղակի սարսափեցնում էր նրա վախկոտ միտքը։

Եվան կանգնել էր հեռու և մեծ հետաքրքրությամբ սպասում էր նույնպես, թե ինչ է ասելու հորեղբոր աղջիկը։

— Ասացեք խնդրեմ,— վերջապես սկսեց Աշխենը և կանգ առավ։— Ներողություն,— միջանկյալ ասաց նա,— որ ես ուզում եմ դառնալ ձեր շոշափած հարցին, հենց թեկուզ միայն նրա համար, որ մի որոշ եզրակացության բերենք Եվային։— Նա բարձրացրեց գլուխը, նայեց Եվային, ժպտաց և, նորից հանգիստ կերպարանք ընդունելով, շարունակեց խաղալ գրքի թերթերի հետ։— Ասացեք խնդրեմ, պարոն Շահյան, ընդհանուր բացարձակ ունայնության գիտակցության տակ — ինչպես դուք ասացիք — չճնշվելու դեմ մի՞թե դուք միջոց չգիտեք։

— Միջո՞ց:

— Այո։

— Ո՞րն է այդ միջոցը։

— Այդ միջո՞ցը։ Ես կարծում եմ ա՛յն պիտի լինի, որ կոչվում է ձգտում։

— Ձգտո՞ւմ:

— Այո՛, ձգտում։

— Ի՞նչ ձգտում։ Ձգտումներ շատ կան։

— Այդ միևնույն է։ Հենց թեկուզ, օրինակի համար, այնպիսի մի ձգտում, որի իրագործումը կարող էր երջանկություն բերել ոչ թե լոկ ձեզ, այլև ուրիշի համար, որքան կարելի է՝ շատերի, օրինակ՝ այն հասարակության կամ ազգի համար, որին պատկանում եք դուք... Մի՞թե դուք այդպիսի ձգտում չունիք։

Շահյանի ձեռքերը դարձյալ բարձրացան դեպի ակնոցը։

— Մի՞թե այդպիսի ձգտումը կամ առհասարակ որևէ ձգտում կարող է դեղ լինել ունայնության դեմ... այսինքն ուզում էի ասել — ունայնության գիտակցության ճնշման դեմ,— ասաց նա և ինքն էլ չհասկացավ, թե ինչու ժպտաց։

Աշխենը նայեց նրան։ [ 71 ]

— Ես կարծում եմ, որ կարող է,— պատասխանեց նա և նույնպես ժպտաց. բայց նա հասկացավ, թե ինչու ժպտաց:

Շահյանն էլ հասկացավ նրա ժպիտի իմաստը և զգաց, որ տաք արյունը հանկարծ սկսեց այրել իր դեմքը։ Այնուամենայնիվ հարցրեց այս անգամ մեքենայաբար.

— Ինչպե՞ս։

Աշխենը գիրքը ետ քաշեց առաջից։

— Շատ հասարակ կերպով։ Ձգտումներ ունեցող մարդը ժամանակ չի ունենում ունայն բաների մասին մտածելու, հետևաբար նրա մեջ ունայնության գիտակցության ճնշում էլ չի լինում։ Եթե չեմ սխալվում, այդպես է։

Եվ Աշխենը նորից ժպտաց։ Որքան մեղմ, նուրբ էր նրա ժպիտը, այնքան ավելի սպանիչ էր Շահյանի համար։

Շահյանը, մահվան ցնցումների մեջ եղած մարդու նման, հավաքեց իրեն և վերջին ճիգը թափեց, որ պահպանի իրեն կատարյալ անկումից։

— Բայց... ունայնության մեջ... ի՞նչ ձգտում... և ինչի՞ է պետք այդ,— թոթովեց նա։

Աշխենն այլևս չէր դադարում ժպտալուց։ Նա կարծես երեխայի հետ էր խոսում։

— Իսկ ես ձեզ կասեմ, պարոն Շահյան, թե ձգտումների մեջ ի՞նչ ունայնություն և ինչի՞ է պետք այդ մասին մտածելը...

Ամեն ինչ կատարյալ էր։ Վարագույրի վերջին ծալքն էլ բացվեց, և Շահյանը նվաստացած տեսնում էր, որ ուրիշի աչքերից այնքան խնամքով ծածկած իր ներքին ոչնչությունը դրված է բեմի վրա այդ երկու օրիորդների առաջ, որոնցից մեկը նայում է և ժպտում, մյուսը նայում և ապշում։

Նա այլևս ապարդյուն համարեց այդ նյութի մասին խոսելը կամ, ավելի ճիշտն ասած, նրան այլևս չխոսեցրին այդ մասին։ Զգաց, որ իրեն հասկանում են և խղճում։

Աղախինը ներս բերեց թեյը։ Շահյանը մեքենայաբար վերցրեց իր բաժակը, թեև մի ումպ խմելու էլ ախորժակ չէր զգում։

Աշխենը վարպետությամբ փոխեց խոսակցության նյութը և, զարմանալի է, այս անգամ խոսողը գրեթե նա էր միայն։ Մեղմ ժպիտն ամենևին չէր հեռանում նրա խաղաղ [ 72 ] դեմքից. նա կարծես նստած էր երեխաների մեջ և մանկական զվարթ հեքիաթ էր պատմում նրանց զբաղեցնելու համար։ Բայց այդ հեքիաթի զվարթությունը գուցե ինքն էր միայն, որ զգում էր։

Եվան նորից նստել էր նրա մոտ և այլևս ոչ մի աշխույժ չէր ցույց տալիս։ Նրա այնքան շարժուն դեմքը սառել, բայց ավելի շնորհալի գեղեցկություն էր ստացել։ Նա գրեթե չէր խոսում այլևս, այլ միայն խոշոր, լուրջ աչքերով նայում էր Շահյանի ակնոցին համառորեն, կարծես մտածում էր զարմանքով, թե ինչո՞ւ է այդ ակնոցը դրված նրա աչքերին։

Շահյանն իր ուղտի տաժանելի համբերությամբ հաշվում էր րոպեները և սպասում էր, թե ե՞րբ պիտի հասնի այն հարմար րոպեն, երբ ինքը կարող կլինի վեր կենալ և հեռանալ այդ անտանելի պատժարանից։

Եվ հասավ, վերջապես, այդ րոպեն, և փախավ նա։

Դա տղամարդու բարոյական ոչնչության մի փախուստ էր կնոջ, հետևաբար ավելի զորեղ, բարոյական ուժի հալածանքից։

10

Մի կատարյալ դժոխք էր, որ այդ երեկո Շահյանը տարավ իր մեջ Եվայի և Աշխենի մոտից։ Այդ չարաբաստիկ երեկոն դրոշմվել էր նրա ուղեղի մեջ իբրև մի անտանելի ծանր հիշատակ, որ շուտ չի մոռացվում։ Նրա ինքնասիրությունը չափից դուրս նեղ էր և զգայուն. նա չափից դուրս ներքին, փակ կյանքով էր ապրում, որպեսզի այդ երեկոյի հիշատակը երկար ժամանակ սպանիչ ազդեցություն չունենար նրա վրա։ Ամեն րոպե, ամեն վայրկյան զգում էր, թե դեռևս նստած է Աշխենի սենյակում, տեսնում է Աշխենին ու Եվային այն դրությամբ, ինչպես որ դրանք ներկայանում էին նրան այդ երեկո — մեկին՝ մեղմ, խորհրդավոր կերպով ժպտալիս, մյուսին՝ հիասթափության ապշությամբ իրեն դիտելիս։ Տեսնում էր և իրեն՝ դասը չիմացող աշակերտի պես ողորմելի դրության մեջ կուչ եկած, լեզուն հազիվ շարժելիս, անդադար կարմրելիս։ Ի՜նչ խայտառակ դրություն... [ 73 ]

Դա մահ էր, բարոյական մահ՝ թելադրված այն գիտակցությունից, որ իր հոգեկան ու մտավոր սնանկությունը հրապարակ էր հանվել իբրև ծաղրի, հիասթափության ու խղճահարության առարկա։ Եվ հրապարակ հանողներն ովքե՞ր էին.— երկու աղջի՜կ... իսկ իր անունը երիտասա՜րդ էր, տղամա՜րդ... Բարոյական մի թեթև հարվածով այդ երկու աղջիկը տեղից շարժել էին անշարժության մեջ փտած երիտասարդին, ցնցել էին նրա թմրած ուղեղը և միմիայն այն պատճառով, որ իրենք կին էին և իրենց կին տեղովը նրան կյանքի նպատակն էին ցույց տալիս — տակնուվրա էին արել նրա ամբողջ էությունը։

Ամոթը սպանում էր Շահյանին։ Սեփական ապիկարության գիտակցությունը շիկացած երկաթի պես շանթում էր նրա ուղեղը։

Թերևս այդ փտած երիտասարդի մեջ ևս խոսում էր տղամարդու անձնապաստանությունը,— դարերից ի վեր որոշ հանգամանքների շնորհիվ տղամարդու մեջ զարգացած այն մեծամտությունը, թե կինը կարող չի իր հասկացողությամբ, ոգով ու գաղափարներով բարձր լինել տղամարդուց։

Իր հոգու ամբողջ կարողությամբ Շահյանն սկսեց ատել իրեն։ Նրա նեղ ինքնասիրությունն իր ողորմելի անզորության մեջ դարձավ իր հակառակ ծայրին — փոխվեց ինքնատյացության։

Սակայն նրա ատելությունն իրենով միայն չսահմանափակվեց. նա սկսեց միաժամանակ ատել ամենքին և ամեն ինչ, և ամենից ավելի նրանց, որոնք իր պես մի անհյութ ու անալի արարած էին լույս աշխարհ բերել, կարծես, նրա համար միայն, որ մարդիկ խղճահարության մի առարկա ունենային։

Այժմ նա արդեն կատարյալ պատիժ դարձավ իր ծնողների գլխին. բառիս բուն նշանակությամբ նա լացացնում էր հորն ու մորը, և, կարծես, մխիթարվում էր նրանց արտասուքով։ Շատ անգամ չէր ուզում տեսնել նրանց երեսը և սպառնում էր կատաղած, որ եթե նրանք այս կամ այն կերպ կանհանգստացնեն իրեն, կգնա ջուրը կըկնի կխեղդվի, ատրճանակ կպարպի իր ճակատին, թույն կխմի, մի խոսքով, [ 74 ] վերջ կտա իր ատելի և անտանելի կյանքին, որպեսզի, վերջապես, ազատվի նրանց և աշխարհի ձեռքից։

Շահյանր գլխից իսպառ հանեց Մարությանների հետ իր բարեկամությունը շարունակելու միտքը։ Այդ ընտանիքը, որի մասին հրճվանքով էր մտածում իր նոր ծանոթացած ժամանակ, այժմ միանգամից կորցրեց նրա աչքում իր բոլոր գրավչությունը։ Այժմ ոչ միայն չէր ցանկանում Մարությաններին այցելել, ոչ միայն չէր ձգտում թափառել նրանց տան մոտակա փողոցներում՝ նրանց գեթ հեռվից տեսնելու տենչով լցված, այլև, եթե հնար լիներ, իսպառ կջնջեր այդ ընտանիքն իր հիշողությունից և նորից կդառնար իր նախկին կյանքին, ուր թեև մխիթարական և ցանկալի ոչինչ չկար, բայց և չկար գոնե սեփական ոչնչության գիտակցության և անձնաքննության ծանր ճնշում։

Շահյանի մեջ վառվող ինքնատյացության զգացումը, կամաց-կամաց բթանալով, փոխվեց խոր մելամաղձության։ Այդ այն զարհուրելի մելամաղձությունն էր, որի ժամանակ մարդու հոգին կաշկանդվում է, միտքը թմրում, զգացմունքները բթանում, աշխարհը մութն է թվում, կյանքն՝ անտանելի, մահը՝ ցանկալի։

Շահյանի համար նոր չէր հոգեկան այդ դրությունը. համարյա պատանեկան հասակից նա շատ հաճախ ենթարկվում էր այդ դրության, որը մի տեսակ հոգեկան պարբերական հիվանդություն էր դարձել նրա համար և միշտ երևան էր գալիս այն ժամանակ, երբ կյանքի մի որևէ նոր երևույթ, նոր ծանոթություն առիթ էր տալիս նրան անձնաքննության։ Երբեմն ամբողջ օրեր շարունակ այդ դրության մեջ էր լինում, այնպես որ սարսափում էր, թե միգուցե խելագարվի։ Իսկ նա ոչ մի բանից այնքան չէր սարսափում, որքան խելագարությունից։

Աշխարհից հեռացած ճգնավորի պես Շահյանը փակվեց իր սենյակի չորս պատերի մեջ, փակվեց այնպես, որ, կարծես, մտադիր չէր այլևս դուրս գալ այնտեղից։ Անձնատուր եղած ծանր և ճնշող մտածմունքների, գրեթե ամբողջ օրը նստած էր մնում լուսամուտի առաջ և ապակու միջից մռայլ հայացքով նայում էր դուրս։ Եվ դուրսը ուրախառիթ ոչինչ չէր գտնում։ [ 75 ]

Դաժան ձմռան գուժաբեր աշունն օր-օրի վրա խստանում էր։ Արևը, զրկված իր կենարար ջերմությունից, չէր համարձակվում դուրս նայել պղտոր ամպերի ետևից, որոնց ցուրտ քամին, պատառ-պատառ անելով, ցան ու ցիր էր անում, սակայն երբեք թույլ չտալով, որ նրանք բաց անեն երկնքի կապուտակը։ Երբեմն քամին տեղի էր տալիս հանդարտ եղանակի. բայց այդ հանդարտ եղանակն ավելի ևս մռայլ էր լինում, արճճագույն մառախուղը թանձր գոլորշու նման վաղ առավոտից ծանրությամբ իջնում էր ներքև, ծածկում էր ամբողջ տարածությունն երկնքի և երկրի միջև, շարժվում էր անախորժ սառնությամբ և իր թանձր խոնավությունից փոշենման անձրև էր կտրվում տեղն ու տեղը։ Բնությունն էլ, կարծես անիծելով իր կյանքը, ողբում էր իր գոյությունը, ինչպես իր անմիտ գոյությունը ողբում էր Շահյանը։ Շահյանին թվում էր, թե մի չար ձեռքով իր հետ ստեղծված բնությունն էլ տանջվում է իր ոչնչության գիտակցությունից և երջանիկ կլիներ, եթե զրկվեր իր մեջ ապրող և իրեն ապրեցնող կենսական ուժից և սառեր, անհետ կորչեր տիեզերքի և ժամանակի անվերջ տարածության մեջ։

Շահյանը հիշեց իր սիրած հոռետես փիլիսոփաներին, որոնց առժամանակ մի կողմն էր դրել և կարդում էր գլխավորապես այն ժամանակ, երբ իր անշարժ, միակերպ կյանքն արդեն չափից դուրս տաղտկալի էր թվում նրան։ Իր դատարկ հոգու մխիթարությունը դրանց գրվածքների մեջն էր գտնում։ Համաշխարհային թշվառության և բացարձակ բացասության այդ ողբերգակներն իսկ և իսկ նրա սրտիցն էին ջուր խմում, և նա ագահությամբ լափում էր դրանց մռայլ ուղեղի մռայլ արտադրությունները, չնայելով, որ դրանք շատ տեղ այնքան խորիմաստ էին, որ նրա սահմանափակ և դժվարաշարժ ուղեղը միայն անորոշ ու մութ հասկացողություններ էր դուրս բերում։

Մի գիշեր, երբ, անկողնում պառկած, կարդում էր Շոպենհաուերի վարդապետությունը բացատրող ռուսերեն մի գրվածք, հանկարծ խելքին փչեց, որ թարգմանի այդ գրվածքը։ Այդ միտքը կամաց-կամաց այնպես պաշարեց նրան, որ վերջ ի վերջո վեր կացավ անկողնից, լամպը տեղափոխեց գրասեղանի վրա և նստեց, որ գործն սկսի։ Այդ գիշեր մեծ [ 76 ] տանջանքով և անդադար բառարանների նայելով թարգմանեց մոտ երկու երես, մինչև որ նրա սաստիկ լարված միտքը բթացավ և աչքերի կոպերը ծանրացան։ Ժամը երեքն էր, որ ճրագը հանգցրեց և պառկեց քնելու իր կատարած գործից գոհ մարդու խաղաղ երջանկությամբ։ Առավոտյան սովորականից վաղ վեր կացավ և թարգմանությունը շարունակեց։

Գրվածքը վերաբերում էր մահվան և անմահության փիլիսոփայական բացատրության։ Շահյանը կարծում էր, որ իր գործն առաջ է գնում անսպասելի հաջող կերպով. գոնե մի առանձին դժվարություն չէր կրում այն տեղերում, ուր հեղինակն առաջ էր բերում խնդրի էմպիրիկական տեսակետը, որովհետև այդ տեղերում շոպնհաուերյան փիլիսոփայությունը հիմնվում էր ամեն մարդու հասկանալի բնական առօրյա երևույթների վրա. իսկ այն տեղերում, ուր խնդիրը քննվում էր մետաֆիզիկայի, հոգեփոխության, զանազան կրոնների և այլ դժվարամարս տեսակետներից, Շահյանը պարզապես բան չէր հասկանում։

Այսպես, թե այնպես, Շահյանն այժմ հոգու կայտառություն էր զգում։ Առաջին անգամն էր, որ ճաշակում էր սեփական աշխատանքի քաղցրությունը։ Իր անընդունակության գիտակցությունն այլևս չէր հալածում նրան. նա տեսնում էր, որ կարող է գործ կատարել և կատարում էր, և զարմանում էր, թե ինչպես կարողացել էր մինչև այժմ սպանել իր ժամանակը պարապ։

Նա այժմ դուրս էր գնում փողոց բաց ճակատով, անցնում էր մարդկանց առաջով հպարտորեն, անցնում էր առանց շտապելու, որովհետև այժմ ամենևին երկյուղ չուներ, թե մարդիկ նրա դանդաղ քայլերից կարող էին եզրակացնել, թե պարապ է. ինքը համոզված էր, որ գործ է կատարում, իսկ թե մարդիկ ի՛նչ կկարծեին,— այդ նրա հոգը չէր այժմ։ Նա միայն մի բանի մասին էր հոգում, այն է՝ որքան կարելի է շուտ վերջացնել թարգմանությունը և տպագրության տալ։ Գրականության մեջ անուն վաստակելու անմեղ փառասիրությունը պաշարել էր նրա բոլոր ուշքն ու միտքը և սկսնակ գրողներին հատուկ անհամբերություն էր ներշնչել նրան։

Նրա աչքն այժմ նորից քաղցրացել էր հոր և մոր վրա, որոնք, այդ բանից ուրախանալով հանդերձ, զարմացել էին, [ 77 ] թե ամբողջ օրն իր սենյակում նստած՝ ի՞նչ է գրում նա: Մի անգամ հայրն այդ մասին հարցրեց նրան, և Շահյանը սկսեց բացատրել նրան Շոպենհաուերի վարդապետությունը, իհարկե, այնպես, ինչպես ինքն էր հասկացել, թեև շատ բան չէր հասկացել։ Հայրը լսեց նրան, լսեց և գրեթե ոչինչ չհասկացավ։

Մի երեկո, համարյա ամբողջ օրը թարգմանության վրա տանջվելուց հետո, Շահյանը դուրս գնաց փոքր-ինչ թարմանալու։ Նա խիստ գոհ էր իրենից, իր կատարած գործից, ուստի հանգիստ խղճով կարող էր զբոսնել, ինչքան քեֆը տար։ Եղանակը ցուրտ էր և չոր։ Քայլերը դանդաղ շարժելով, մտքումը կրկնում էր թարգմանության իր հավանած այս ու այն պարբերությունը, այս ու այն պարադոքսը, երբ հանկարծ լսեց, որ մեկը կանչում է իրեն։ Նա ետ նայեց և տեսավ, որ մեկը արագ քայլերով մոտենում է իրեն։

Դա մոտ երեսուն տարեկան ցածրահասակ, փոքր-ինչ գեր երիտասարդ էր շատ թուխ դեմքով և նկատելի մեծ քթով. հագուստը նոր էր, բայց խիստ անճաշակ. սև կաստորի գլխարկն էր միայն, որ խունացած և սաստիկ ճխլտված էր, իսկ կրկնակոշիկները վաղուց արդեն կորցրել էին իրենց փայլը և ցեխի գույն էին ստացել։

Շահյանն այն ժամանակ միայն ճանաչեց նրան, երբ նա ժպտալով մոտեցավ։

— Մինասյա՞ն...

— Մեծ մարդ ես դառել, չես լսում,— ասաց Մինասյանը, սեղմելով նրա ձեռքը, և նրա թևից բռնած՝ առաջ անցավ։— Քանի անգամ կանչեցի լուսամուտից, չիմացար։

— Ի՞նչ լուսամուտից, ո՞րտեղից,— զարմացավ Շահյանը։

— Ա՛յ, այնտեղ հյուրանոցումն եմ իջած։

— Ես ի՞նչ գիտեի, թե դու այստեղ ես։

— Այսօր առավոտյան եմ եկել։ Ուզում էի գամ քեզ մոտ — չկարողացա. խիստ խառնված եմ։ Ուսումնարանի գործն էլ գլուխ բերի, վերջապես եկել եմ մի վարժուհի տանեմ:

— Ուսումնարա՞ն ես բաց արել գյուղում։ [ 78 ]

— Վա՛հ, բաս նոր ես իմանո՞ւմ։ Չորս տարի է աշխատում եմ դրա համար։ Բայց ասա տեսնենք՝ ո՞նց ես. ի՞նչ ես անում, ինչ չես անում։

— Ոչինչ. օրերս սպանում եմ առաջվա պես։

— Այդ լավ է։ Իսկ ինձ օրերն են սպանում։ Եվ ի՜նչ շուտ են թռչում այս անիծված օրերը։ Երևակայիր. հոկտեմբերն արդեն վերջանում է, և ես դեռ նոր պիտի վազվզեմ վարժուհու ետևից։ Ասենք, բան չկա, ուշ լինի ու նուշ լինի։ Չէ՞։ Գիտե՞ս, հոգիս դուրս եկավ, մինչև որ մեր պնդագլուխ գյուղացիներին հասկացրի ուսումնարանի օգուտը և կարողացա մի քանի կոպեկ կորզել մեր հարուստներից։ Այս էլ ասեմ, որ գործին քիչ արգելք չէին լինում բնական պատահարները. անցյալ երկու տարիները մորեխն իրար վրա ահագին վնասներ տվեց մեր կողմերում, իսկ այս տարվա կարկուտը շատ բերք փչացրեց։ Գյուղացու դրությունը, հիրավի, շատ վատ է։ Բայց ե՞րբ է մեր գյուղացու դրությունը լավ եղել։ Եթե գյուղացու տնտեսական դրությանը նայելու լինենք, առմիշտ պիտի թողնենք նրա կրթության մասին մտածելը։

Մինասյանը երկար և տաք-տաք խոսում էր այդ մասին, այն միտքը պաշտպանելով, թե կրթությունն առհասարակ եթե միակ միջոցը չէ գյուղացու տնտեսական դրության բարվոքման համար, գոնե գլխավոր միջոցներից գլխավորագույնն է։

Շահյանն ամենևին գաղափար չուներ ոչ գյուղացու և ոչ նրա տնտեսական կամ այլ դրության մասին և ամենևին չէր էլ հետաքրքրվում այդպիսի խնդիրներով, ուստի Մինասյանին կատարյալ ազատություն էր տվել իր ուզածին չափ խոսելու և դատելու. իսկ ինքը Շոպենհաուերի փիլիսոփայության թարմ տպավորության տակ մտածում էր, թե ինչ նպատակ կար, որ այդ երիտասարդն այդպես եռանդով խոսում և կաշուց դուրս էր գալիս գյուղացու համար։ Ընդունենք, թե այդպիսի Մինասյաններ գյուղերում ուսումնարաններ էլ բաց արին, գյուղացու տնտեսական դրությունն էլ բարելավեցին,— դրանով վերացա՞վ մարդկության թշվառությունը, ա՛յն թշվառությունը, որին դատապարտված է նա ծնվելու օրից և հավիտյանս հավիտենից... [ 79 ]

Մինասյանը բաժանվեց Շահյանից, ասելով, որ գնում է իր ծանոթ մի վարժուհու մոտ՝ նրանից իր բաց արած ուսումնարանի համար վարժուհու տեղ հարցնելու։

Շահյանը խնդրեց, որ նա անցնի իր կողմը և մինչև անգամ առաջարկեց, որ հյուրանոցից տեղափոխվի իրենց տուն։

— Այդ մեկը լավ ասացիր,— ասաց Մինասյանն առանց նազ ու տուզ ծախելու։— Փողի քյասատություն է, իսկ անիծված հյուրանոցներում փառավորապես կողոպտում են։ Եթե այս գիշեր ուշանամ, վաղը կգամ քեզ մոտ։ Գործերս որ շուտ վերջացնեմ, մի քանի օրից հետո կգնամ։ Առայժմ ցտեսություն և շնորհակալություն առաջարկությանդ համար:

11

Մի ընդարձակ բակի մեջ չորս կարգ, քառանկյունի ձևով, շարված էին վարձու տրված երկհարկ բնակարաններ, որոնց լուսամուտների մեծ մասն արդեն լուսավորված էր, երբ Մինասյանը ներս մտավ բակի դռնից։ Նրա քայլերի ձայնի վրա վերին հարկի պատշգամբից մի փոքրիկ շուն հաչեց։ Այդ շան հաչոցին ձայնակցեց մի ուրիշ շուն՝ բակի հայտնի չէ, որ անկյունից։ Մինասյանը մոտեցավ ներքին հարկի սենյակներից մեկի դռան և ծեծեց։

Դուռը բացվեց, և շեմքում երևաց մի պառավ կին կարճահասակ, գեր մարմնով:

— Ո՞վ է,— հարցրեց նա։

— Ես եմ, մայրիկ, չե՞ս ճանաչում:

— Մինասյա՞ն... այդ դո՞ւ ես,— ճանաչեց պառավը, նրա դեմքը լավ տնտղելուց հետո։

— Հենց ես եմ, որ կամ։

Պառավն ուրախացած ներս հրավիրեց նրան։

— Այս ինչպե՞ս եղավ, որ հանկարծ լույս ընկար։ Քանի՞ տարի է, որ չես եկել մեզ մոտ։

— Չեմ հիշում, մայրիկ։ Կարծեմ չորս տարի։ Եվ չեմ եկել, որովհետև այստեղ չեմ եղել, իսկ այժմ եկել եմ, որովհետև այստեղ եմ։ Լավ է, որ դարձյալ այս տանն եք ապրում, թե չէ վախենում էի, որ դուռն անծանոթ մարդ բաց անի։ [ 80 ]

— Է՛հ, որդի, այնքան երկար ապրել ենք այս տանը, որ կարծում ենք մեր սեփական տունն է։

— Բարև ձեզ, երեխայք,— կանչեց Մինասյանը, դառնալով տասը-տասնմեկ տարեկան մի տղայի և մի աղջկա, որոնք դաս էին պատրաստում նստած թեյի սեղանի մոտ, որի վրա քլքլթում էր մի փոքրիկ մաքուր սամովար. պլպլալով առաստաղից կախված լամպի պայծառ լույսի տակ։— Պո՜, ինչքան մեծացել եք։ Աչքով չտամ։

Երեխաները, որոնք արդեն ոտի էին կանգնել, ամոթխածությամբ ժպտացին։

Մինասյանը մատով խփեց նրանց կզակին և նորից դարձավ պառավին.

— Ուրի՞շ, մայրիկ. ինչպե՞ս եք, ինչպե՞ս չեք։ Օրիորդը տա՞նն է։

— Տանն է, տանը,— լսեց Մինասյանը մի ուրախ ձայն և, շուռ գալով, հարևան սենյակի դռան շեմքի վրա տեսավ օր. Սահակյանին, որը սաստիկ հարուստ կրծքով, ճաշակով հագնված, առողջ, գեր, ոչ-գեղեցիկ և տարիքն արդեն անցրած մի աղջիկ էր — պառավի աղջիկը։

Մինասյանն արագ մոտեցավ նրան։

Օր. Սահակյանն իր ուժեղ բազկով թափահարեց նրա ձեռքը։

— Ոչ թե չորս, այլ հինգ տարին լրանում է, որ դուք այլևս լայեղ չեք անում մեր հին բարեկամությունը մտաբերելու,— ասաց նա։

— Լայեղ բառը չի սազում գյուղացուն,— նկատեց Մինասյանը։— Ուրիշ բան ասացեք։

— Ես ձեզ բան ունեմ ասելու։ Նախ եկեք այստեղ։ Մայրիկ, թեյ պատրաստիր։

Մինասյանը գլխարկն ու վերարկուն ձգեց աթոռի վրա և օր. Սահակյանի ետևից ներս մտավ հարևան սենյակը։

Այնտեղ կլոր սեղանի մոտ, գահավորակի վրա, նստած էր Աշխենը, որ իր խաղաղ հայացքով հետաքրքրությամբ նայեց իրեն անծանոթ հյուրին։

— Աշխեն ջան, խնդրեմ, ծանոթացիր։ Սա այն Մինասյանն է, որի ժողովրդական բանահյուսությունների ժողովածուն [ 81 ] անցյալ օրը կարդում էինք միասին։ Հա՛, լավ միտս եկավ, պարոն Մինասյան. ինչո՞ւ ձեր վերջին հրատարակությունից մի գիրք չուղարկեցիք ինձ։

— Չեմ ուղարկել, որովհետև ինձ միայն մի օրինակ է ուղարկվել գյուղը, իսկ մնացածը բաժանված է այստեղ գրավաճառանոցներին։ Հենց վաղն ևեթ մի օրինակ կվերցնեմ և կբերեմ ձեզ համար։

— Ա՜յ, չլինի՞ թե դրա համար եք եկել Թիֆլիս։

—Ոչ, դրա համար չեմ եկել, բայց ինչի համար որ եկել եմ, էլի ձեզ հետ կապ ունի։

— Հա-ա՞։ Ախր գիտեի, է, որ ուրիշ կերպ չէիք հիշի ինձ։ Դեհ, նստեցեք տեսնենք, այդ ի՞նչ բանի համար եք եկել, որ կապ ունի ինձ հետ։

Մինասյանն առավ օր. Սահակյանի առաջարկած աթոռը և նստեց սեղանի մոտ։ Օր. Սահակյանը մի ուրիշ աթոռ առավ և նստեց նրա մոտ։

— Ես եկել եմ, օրիորդ, ահա թե ինչ բանի համար։ Չգիտեմ ձեզ հայտնի է, թե ոչ, մի քանի տարի է, աշխատում եմ մեր գյուղում ուսումնարան բանալ։

— Այս հինգ տարում ձեր երեսը տեսել ե՞մ, որ իմանայի, թե ինչ եք անում այնտեղ։ Հետո՞։

— Հազար ու մի դժվարություններ հաղթելուց հետո այս տարի գործը, վերջապես, գլուխ բերի։ Ուսումնարանը լինելու է երկսեռ։

— Հիանալի։ Այդ պատիվ է բերում ձեր եռանդին։ Հետո՞։

— Հիմա եկել եմ խնդրելու ձեզ, որ ինձ համար մի լավ վարժուհի ճարեք։

— Ոչ, պարոն, ես ձեզ խորհուրդ կտամ, որ վերադառնաք գյուղ և մի քիչ էլ քնեք։ Լավ վարժուհիները բողկ չեն, որ հոկտեմբերի վերջին էլ կարելի լինի քաղել։ Ո՛ւֆ, այս հայկական դանդաղկոտությունը... Ի՞նչ էիք շինում մինչև հիմա, որ նոր եք հակալ-հակալ ընկել վարժուհու համար։

— Այ ինչ էի շինում, օրիորդ։ Բոլոր հանգամանքները, որ իմանաք, կտեսնեք, որ ավելի վաղ չէի կարող գալ նեղություն պատճառելու։ Ամենից առաջ պետք է ասեմ...

— Ի՞նչ, դուք ուզում եք ինձ երկար պատմությու՞ն անել։ Ազատեցեք ինձ այդ բանից, ի սեր աստծո։ Ես երկար [ 82 ] պատմություններ չեմ սիրում լսել։ Հաշտվենք դրության հետ և, որքան էլ ուշ լինի, կաշխատենք մի բան անել, իհարկե։ Առայժմ գիտե՞ք ինչ եմ ուզում ասել։ Դուք գիտեք, որ ես կեղծել և, մանավանդ, կեղծավորել չգիտեմ։ Մեր երկարամյա բարեկամության միջոցին դառն ճշմարտություններ շատ եմ ասել ձեր երեսին, բայց քաղցր ճշմարտություններն էլ իրավունք չունեմ ծածկելու։ Ես ուզում եմ ասել, որ ձեր եռանդն ինձ ուղղակի հիացնում է։ Մեր ներկա երիտասարդների մասին ես չափից դուրս աննպաստ գաղափար ունիմ, որպեսզի ձեր եռանդն ինձ հրճվանք չպատճառի։ Հենց նոր էր, որ օրիորդի հետ (օր. Սահակյանը մատնանիշ արավ Աշխենի վրա) խոսում էինք մեր երիտասարդների մասին։ Օրիորդը պատմում էր իր նոր ծանոթ մի երիտասարդի մասին, որը գործելու տեղ զբաղված է աշխարհի և մարդու ստեղծագործության խորհուրդը քննելով և այն եզրակացության է եկել, թե որովհետև աշխարհս ունայն է և ամեն բանի վախճանը — ոչնչություն, ուստի ոչ եռանդն է բանի պետք, ոչ ձգտումը, ոչ գործը, ոչ իդեալը — ոչինչ, այլ հարկավոր է միայն ուտել, խմել, քնել և... դարձյալ ուտել, խմել, քնել, մինչև որ մի օր ոտները կձգի իբրև մի անպետք անասուն, որի կաշին անգամ չի կարելի քերթել բանի պետք ածելու համար։

— Ո՞վ է այդ երիտասարդը։

— Ես չեմ ճանաչում։ Ազգն ինչպե՞ս ասացիր, Աշխեն։

— Շահյան։

— Շահյա՞ն,— զարմացավ Մինասյանը։— Լևո՞ն Շահյան։

— Կարծեմ Լևոն է,— ասաց Աշխենը։

— Դա խո իմ ընկերն է, իմ հին և ամենալավ ընկերներից մեկը,— բացականչեց Մինասյանը ծիծաղելով։— Այս րոպեիս պատահեցի նրան փողոցում։

— Պարո՛ն Մինասյան, դուք ուզում եք ինձ զայրացնե՞լ։ Ինչպե՞ս չեք ամաչում այդպիսի դատարկ և ծույլ արարածներին ձեր ընկերն անվանելու։

— Իզուր եք զայրանում, օրիորդ, նա իսկապես իմ ընկերն է։ Ես նրան ճանաչում եմ դեռևս աշակերտական նստարանից։ Ճիշտ է, վերջին չորս-հինգ տարին ես նրան չեմ [ 83 ] տեսել և չգիտեմ, թե ինչպես է եղել, որ նա հանկարծ հոռետես է դարձել, բայց նախկին ծանոթությանս վրա հիմնված կարող եմ ասել, որ նրա պես լավատես մարդ հազիվ թե գտնեք։

— Ուրեմն դու սուտ ես ասել, Աշխեն... պարոնը հերքում է քո ասածները։

— Ամենևին մտքովս էլ չի անցել հերքելու օրիորդի ասածները։ Ասացի խո, որ վերջին չորս-հինգ տարում չեմ տեսել նրան և չգիտեմ, թե ինչպես է եղել, որ նա հանկարծ հոռետես է դարձել։ Եթե այդպիսի մի փոփոխություն կատարվել է նրա մեջ, ապա ես դրա համար ուրիշ բացատրություն չունեմ, բացի այն, որ նա մի քիչ հիվանդոտ է, մի քիչ ծույլ, գործի էլ անընդունակ, աշխարհից հեռու ապրող, թույլ կամքի տեր, երբեք չի փորձել, թե ինչ է նշանակում քաղցած փոր, բայց վերին աստիճանի բարի, բարեխիղճ ու մտածող և հիվանդության չափ ինքնասեր։ Այդպիսի բնավորության տեր մարդիկ առհասարակ տրամադիր են լինում մելամաղձության և հոռետեսության, և եթե խորը քննենք, կտեսնենք, որ այդ մելամաղձությունն ու հոռետեսությունն արդյունք են լինում ոչ թե այն բանի, որ նրանք կյանքն ունայն են համարում, այլ այն գիտակցության, որ իրենց կյանքն ունայն է անցնում, հակառակ իրենց կամքի և ցանկության։

— Խոսք չկա, դուք լավ փաստաբան կլինիք։

— Փաստաբան լինելու հարկ չկա. պետք է միայն ճանաչել մարդու։ Ինչևիցե։ Այս թողնենք և գանք իմ գործին։

Մինասյանը հայտնեց, թե վարժուհին ինչ առարկաներ պիտի ավանդե, քանի դաս պիտի ունենա և, բնակարան, վառելիք ու լուսավորություն ունենալով հանդերձ, որքան ռոճիկ պիտի ստանա։

Օր. Սահակյանը գտավ, որ ռոճիկը շատ քիչ է, որ այդքան ռոճիկով ոչ մի վարժուհի չի համաձայնիլ գյուղ գնալ։

Մինասյանը պատասխանեց, որ ինքն էլ այդ շատ լավ գիտե, բայց ճար չկա. ժողովուրդը աղքատ է։

— Լավ, վարժուհի՞ն ինչ մեղավոր է,— բացականչեց օր. Սահակյանը։— Վարժուհի որ ուզում եք, այն էլ լավ վարժուհի, հապա ապրուստի միջոց չպիտի՞ տաք։ Ես զարմանում [ 84 ] եմ ձեզ վրա, որ դուք գործի վրա նայում եք ոչ թե ուսուցչի, այլ հոգաբարձվի աչքով։

— Իսկ ես զարմանում եմ ձեզ վրա, օրիորդ, որ դուք շահադիտական տեսակետից եք նայում գործի վրա։ Վարժուհին այնքան կստանա, որ բոլորովին բավական կլինի իր ապրուստի համար և, եթե ուզենա, դեռ մի բան էլ կարող է ետ ձգել։ Էլ ի՞նչ եք ուզում։ Գյուղ է, քաղաք խո չէ՞, որ մեծ ծախսեր ունենա։ Ես, ահա, բոլորովին ձրի պիտի ծառայեմ։ Բայց բանն այդ չէ։ Մի՞թե չի կարելի մի փոքրիկ զոհաբերություն անել գործի սիրույն։

— Զարմանալի է. դուք այնպես եք խոսում, որ կարծես թե ինձ հետ եք պայմանավորվում։ Բայց ես հասկանում եմ ձեզ. դուք իդեալական վարժուհի եք ուզում։ Այդպիսի դեպքում սխալվել եք. ինձ մոտ գալու տեղ պիտի գնայիք ոգիների աշխարհը։

— Դժբախտաբար, ճանապարհը չգիտեմ,— ծիծաղեց Մինասյանը։

— Ի՞նչ գործի սեր, ի՞նչ զոհաբերություն, ի՞նչ եք ասում, որտե՞ղ եք ապրում,—շարունակեց օր. Սահակյանը տաքացած։— Դուք կարծում եք, թե ամենքը ձեզ պե՞ս են։ Մոտակա վիրախոս հայ գյուղերից մեկում մասամբ իմ և մասամբ ուրիշների ջանքով աղջկանց ուսումնարան է բացված. ուզում եմ մի ներկայացում սարքել այդ ուսումնարանի օգտին, և ի՞նչ եք կարծում, ո՛ւմ դիմում եմ, որ մասնակցեն ներկայացմանը, համարյա ամենքն էլ մերժում են։ Այստեղ խո, իսկապես, զոհաբերություն էլ չկա, բայց չեն ուզում մասնակցել։ Ի՞նչ կարող ես անել։ Մերժողներից մեկն էլ, ահա՛, մեր այս օրիորդն է։

Աշխենը թեթև կարմրեց։

— Վարո, ինչո՞ւ ես այդպես,— հանդիմանությամբ նկատեց նա կամաց։— Ասացի քեզ, որ ընդունակություն չունեմ, չեմ կարող բեմ դուրս գալ։

— Լավ, լավ, լավ, կատակ եմ անում,— բացականչեց օր. Սահակյանը ծիծաղելով։— Գիտեմ, որ դու փախչում ես հասարակության աչքին երևալուց, գիտեմ, որ դու չես կարող բեմ դուրս գալ։ Բայց ես խոսում եմ նրա՛նց մասին, որոնք կարո՛ղ են, բայց սրտերում համակրության կայծ չունին [ 85 ] և չեն ուզում ունենալ դեպի գործը, նպատակը։ Իրենք, փառք աստծո, լավ ապրում են, իրենց ոչինչ պակաս չէ. է՛հ, շա՞տ են հոգում, թե մի որևէ վիրախոս հայ գյուղի ուսումնարան աղքատ է և, եթե չօգնես, կփակվի։ Ինչևիցե, այս թողնենք և գանք դարձյալ մեր գործին։ Ուրեմն այդպես, պարոն Մինասյան. թեև առաջուց ձեզ ասում եմ, որ ձեր առաջարկած պայմաններով չեմ կարող վարժուհի ճարել, բայց և այնպես վաղն ևեթ կխոսեմ մեկի հետ, որին առայժմ ի նկատի ունիմ։ Պատասխանն էլ, հույս ունիմ, վաղն ևեթ տամ ձեզ։ Առայժմ... Մայրի՛կ, թեյն ի՞նչ եղավ։

— Իսկույն բերում եմ,— լսվեց հարևան սենյակից փոքրիկ աղջկա ձայնը։

— Առայժմ մենք կսկսենք թեյ վայելել, պարոն Մինասյան, և դուք կպատմեք մեզ ձեր գիտցած նորություններից։ Չէ՛, ավելի լավ է պատմեցեք ձեր գյուղական գործերից։ Թեև ասացի, որ երկար պատմություններ չեմ սիրում, բայց և այնպես, երբ դուք խոսում եք գյուղի մասին, ես միշտ հաճույքով եմ լսում ձեզ։

Մինասյանն սկսեց պատմել այն դժվարությունները, որոնց հանդիպել էր ուսումնարանը հիմնելու գործում։ Եթե մի բան կա, որի պատճառով գյուղացին անտարբեր է դեպի կրթությունն առհասարակ, այդ նրա տնտեսական ծանր դրությունն է միայն։ Հացի խնդիրը կլանել է գյուղացուն ամբողջապես. նա ուրիշ բաների մասին ժամանակ չունի մտածելու։ Մինասյանը մանրամասնորեն պատճառաբանեց, որ գյուղացու տնտեսական նեղ դրությանը որքան բնական պատահարներն են նպաստում, պակաս չեն նպաստում նաև վաշխառուները, գյուղական բանկերի բացակայությունը, երկրագործության և գյուղատնտեսության հին մեթոդը և այլն։ Նա ասաց, որ մի տարուց ի վեր ինքն իր տնտեսության մեջ մտցրել է եվրոպական գործիքներ, որոնք, մեր լեռնոտ երկրի առանձնահատկությունների համար մի քանի հարմարություններ չունենալով, թեև սպասված արդյունքը չեն տալիս, բայց և այնպես, իհարկե, մեծ առավելություններ ունին ասիական գործիքների դեմ, այնպես որ գյուղացիներից քիչ-շատ ունևորները ցանկություն են հայտնել, որ իրենք էլ բերել տան եվրոպական գործիքներ։ [ 86 ]

Մինասյանը խոսում էր ազատ և բարձր. նրա ձայնը ձգողական ուժ ուներ։ Գյուղացու մասին խոսելիս գրական լեզուն համեմում էր գեղջկական բառերով ու դարձվածքներներով, այդ պատճառով նրա ոճը պարզության ու ինքնուրույնության առանձին կնիք էր կրում։ Նա զարմանալի ընդունակություն ուներ իր պատմությունը հետաքրքրական դարձնելու մինչև անգամ այնպիսի բաների մասին խոսելիս, որոնք հազար անգամ ծամված-ծամծմված են. օրինակ՝ վաշխառության և պանդխտության մասին խոսում էր այնպես, որ կարծես բոլորովին անծանոթ բան էր պատմում։ Իսկույն երևում էր, որ նա հոգով գյուղացի է և սիրում է գյուղն ու գյուղացուն, թեև վերջինս հասարակական-բարոյական բարքերը շատ բաներում նկարագրում է վերին աստիճանի տգեղ գույներով։

Օր. Սահակյանն էր միայն, որ մասնակցում էր նրա խոսակցությանը, մինչդեռ Աշխենը գրեթե բոլոր ժամանակ լուռ էր։ Իր սովորական հանդարտ հայացքով նայում էր Մինասյանի համակրելի թուխ դեմքին և լսում էր նրան առանձին հետաքրքրությամբ։ Նրա խաղաղ հայացքի մեջ տխուր մտահոգություն էր նշմարվում։ Մինասյանի պատմությունը վերարտադրել էր նրա մեջ մերձակա անցյալից մի հիշատակ, որ նա միշտ աշխատում էր հանել իր մտքից, սրտից, հոգուց և իսպառ մոռանալ, որպեսզի վերջնականապես մարեր իր ամբողջ էությունը լափող մի սաստիկ հուր, որը երբեմն կատարյալ հուսահատության էր հասցնում նրան... Մինասյանը, այդ եռանդուն, գործունյա երիտասարդը, գյուղացու թշվառ կյանքը պատմելիս, նրան հիշեցնում էր մի այլ երիտասարդ՝ նույնպես եռանդուն, նույնպես գործունյա, վեհ ձգտումներով, որոշ իդեալի տենչով լցված, որը կամովին ձգել էր իրեն դեպի հեռավոր երկիր, բայց դարձյալ հայրենակիցների, համարյուն եղբայրների մեջ՝ նրանց ծանր լուծն յորովսանն թեթևացնելու... Որքան որ քաղցր և անձնական ազնիվ հպարտության համար հաճելի էր, որ նա իր միտքը, սիրտն ու հոգին նվիրել էր մի այդպիսի երիտասարդի, այնքան ավելի հուսահատական էր նրա համար, որ չէր կարող պատկանել այդ երիտասարդին, նրա հետ միատեղ օդ շնչել, նրա հետ ձեռք ձեռքի տված գործել [ 87 ] և մեռնել միասին... Հերոսական կամք և ասպետական համբերություն էր հարկավոր այդ դրությանը դիմանալու համար. բայց նա դիմանում էր և այնքա՛ն անտրտունջ, որպիսի՜ խոհեմությամբ, որպիսի՜ անձնազոհությամբ...

Խոսակցությունն անցավ Թրքա-Հայաստանում նոր երևան եկած շարժումներին ընդհանրապես, և Կում-Կափուի դեպքին մասնավորապես։ Օր. Սահակյանն սկսեց սաստիկ հարձակում գործել պատրիարքի վրա, որ գործն այդպիսի խայտառակ դրության էր հասցրել, թեև, մյուս կողմից, նա չէր պաշտպանում ցուցարարներին, որոնց վարմունքն անխոհեմ էր համարում։ Աշխենը նկատեց, որ վերջին դեպքերին թեթև աչքով չպետք է նայել, որովհետև այդպիսի ծանր դեպքերն առանց արդարացուցիչ պատճառների չէ՛ որ երևան են գալիս։ Մինասյանն ասաց, որ գործին լավ ծանոթ չլինելով, ինքը դժվարանում է որևէ կարծիք հայտնել։

Բավական ուշ էր, որ Աշխենը վեր կացավ տուն գնալու. ուշագրավ և կենդանի խոսակցության մեջ նա չէր նկատել, թե ինչպես անցել էր ժամանակը։

12

Մինասյանն այդ գիշեր անհարմար համարեց Շահյանի մոտ տեղափոխվել։ Հետևյալ առավոտ վերցրեց իր ջարդված ճամպրուկն ու հնացած յափնջին և գնաց ընկերոջ տուն։ Այդ միջոցին Շահյանը զբաղված էր իր թարգմանությամբ։ Իմանալով, որ եկողը Մինասյանն է, մի րոպե իր սովորական մտավախությամբ ուզեց թղթերը հավաքել և պահել, բայց մեկ էլ մտածեց, որ հիմարություն կլինի այդ, քանի որ ինքը լոկ թարգմանություն էր անում և, իր համոզումով, այնքան էլ անհաջող չէր թարգմանում, որ երկյուղ ունենար ընկերոջ կողմից նկատողություններ ստանալու։ Նա շտապեց միայն բառարանները հեռացնելու գրասեղանի վրայից։

— Վա՛հ, գրականությա՞մբ ես զբաղվում,— կանչեց Մինասյանն իր բամբ ձայնով, գրասեղանի վրա թափթփված թղթերը տեսնելով։

Շահյանն ամոթխածությամբ ժպտաց։

— Այո, թարգմանում եմ պարապ չմնալու համար։ [ 88 ]

— Ի՞նչ ես թարգմանում։

Այս ասելով, Մինասյանը բաց արեց տետրակի առաջին երեսը և կարդաց.

— «Շոպենհաուերը մահվան և անմահության մասին»: Բո՜, զոռբա բան ես թարգմանում,— ասաց նա և, թերթը շրջելով, կարդաց թարգմանության առաջին տողերը։

— «Մահն է, իսկապես, ոգևորիչ հանճար, փիլիսոփայության մուսան»։ Ի՞նչ։ Բան չհասկացա։ Ռուսերենի՞ց ես թարգմանում։ Տեսնեմ։

Նա բաց արեց բնագիրը և կարդաց.

— «Смерть есть, собственно, вдохновительный гений, муза философии»: Հիմա հասկացա։ Քոնը բառացի թարգմանություն է, դրա համար անճոռնի է դուրս եկել։

Մինասյանը շարունակեց կարդալ Շահյանի թարգմանության հետևյալ տողերը, առանց նկատելու, որ իր ամեն մի նկատողությունը այլայլում է ընկերոջը։

— «Չլիներ մահը, դժվար թե կարելի լիներ մինչև անգամ փիլիսոփայություն անել»։ Խոր և խելացի միտք։ Մինչև անգամ կարելի էր ասել, որ եթե մարդը մահկանացու չլիներ, հազիվ թե նա ընդունակ լիներ նույնիսկ մտածելու... Հա՛, լավ հիշեցի։ Ինչպես երևում է, դու չես բավականանում այս մեծ հոռետեսի թարգմանությամբ միայն, այլև բերանացի քարոզում ես սրա մտքերը։

— Քարոզո՞ւմ,— զարմացավ Շահյանը։— Որտե՞ղ եմ քարոզել:

— Օր. Սահակյան կա, նա էր ասում։

— Օր. Սահակյա՞ն...

— Դա այն վարժուհին է, որի մոտ գնացի երեկ երեկո, քեզանից բաժանվելուց հետո։ Նրա մոտ մի ուրիշ օրիորդ կար. նրան ես ուզել քարոզել։

Շահյանը զգաց, որ կարմրում է, և իսկույն գլխի ընկավ, որ այդ ուրիշ օրիորդը կամ Եվան պիտի լիներ, կամ Աշխենը, բայց հարկ համարեց այնպես ցույց տալ, թե այդ բանից ամենևին տեղեկություն չունի։

— Ի՞նչ օրիորդ,— հարցրեց նա։

— Ազգը չեմ հիշում. բայց անունը, կարծեմ, Աշխեն է։ [ 89 ]

— Հա՜,— կեղծ անտարբերությամբ երկարացրեց Շահյանը։

— Նա այնքան էլ հիմար աղջիկ չէր երևում, և, երևի, ջախջախել է քեզ։ Հը՞,— ծիծաղեց Մինասյանը մտերմական բարեսրտությամբ։

Շահյանը վիրավորվեց. նրա անձնասիրության համար անտանելի էր ընկերոջ ծաղրը։

— Ինչի՞ց գիտես, թե ինձ ջախջախել է, որ այնքան հիմար աղջիկ չէ՞ր երևում... Կամ, գուցե նա ի՞նքը քեզ այդպես ասաց։

— Չէ՛, ամենևին չէ։ Իզուր ես բարկանում։ Ես նրա համար եմ այդպես կարծում, որովհետև քո այդ Շոպենհաուերը հենց ինքն էր առաջինը, որ ծաղրում էր իր քարոզած մտքերը։ Նա կյանքն անտանելի թշվառություն էր համարում, բայց ինքը փառավորապես օգտվեց այդ կյանքից ամբողջ յոթանասուն տարի։ Մարդկությանը նա դեպի մահ էր հրավիրում, բայց ինքը շարունակ ատրճանակ էր ման ածում հետը անձնա... չկարծես անձնասպանության, ո՛չ — անձնապաշտպանության համար։ Մարդկության թշվառության աղբյուրը նա կանանց էր համարում, բայց ինքը շարունակ կանանց գրկումն էր երջանիկ ժամեր գտնում և վերջը, կարծեմ, ապօրինի զավակներ թողեց։

— Զարմանալի է. ինչ ես դու նրա կյանքն օրինակ բերում իր մտքերի դեմ։

— Նրանը չլինի, իմը լինի, քոնը լինի։ Եթե գտնում ես, որ կյանքն անտանելի է, և մեռած ժամանակ միայն մարդ կարող է երջանիկ լինել,— էլ ինչո՞ւ ես ապրում. մեռիր, էլի՛։ Փառք աստծո, շատ բան հարկավոր չէ, մի գնդակ և մի վայրկյան, ուրիշ ոչինչ: Կամ, եթե գնդակից վախենում ես — ջուր կա. եթե ջրից վախենում ես — թոկ կա, եթե թոկից էլ վախենում ես — թույն կա։ Կամ թե չէ, ուզո՞ւմ ես, Բուդդայի պես նստիր ծառի տակ և շարունակ նայիր քթիդ ծայրին, մինչև որ սպանես քո մեջ ա՛յն, որ քո այդ սիրելի Շոպենհաուերը «ապրելու անգիտակից կամք» է անվանում։

Շահյանն ակամա ծիծաղեց։

— Ի՞նչ ես ծիծաղում. ես կատակ չեմ անում։ Ինքդ մտածիր, եղբայր. հենց միայն այն հանգամանքը, որ մարդ [ 90 ] իր ակներև մահվան ամենավերջին րոպեում անգամ ամեն ջանք գործ է դնում, որ մի քիչ էլ ապրի,— այդ արդեն պարզ ապացույց չէ՞, որ կյանքը շատ էլ վատ բան չէ, և իզուր է քո այդ Շոպենհաուերը ստիպում, որ մարդ ուրիշ կերպ նայի կյանքի վրա։ Ի՞նչ ես կարծում, այդպես չէ՞։

— Ուրեմն, քո կարծիքով, ավելո՞րդ է թարգմանությունս,— առանց նրա հարցին պատասխանելու, հարցրեց Շահյանը կարճ մտահոգությունից հետո։

— Բոլորովին ավելորդ է։ Մեզ համար, ես կարծում եմ, դեռ շատ վաղ է այդպիսի բաներով զբաղվելը։ Մեր առաջ մեծ գործ կա կատարելու. նախ մտածենք ա՛յն բանի մասին, թե ինչպես անենք, որ նպաստած լինենք այդ մեծ գործի կատարմանը, նախ հոգանք մեր ժողովրդի թշվառության մասին, աշխատենք նրան փոքրիշատե բարօր վիճակի հասցնել, այնուհետև արդեն պարապ ժամանակ շատ կունենանք ընդհանուր մարդկային թշվառության մասին մտածելու... Մի բան էլ ասեմ. Շոպենհաուերին հասկանալը, ախր, հեշտ չէ, իսկ թարգմանելը — առավել ևս։

Եվ Մինասյանը, խորհրդավոր կերպով նայելով ընկերոջ ակնոցներին, մեղմորեն ժպտաց։

Շահյանը ոչինչ չպատասխանեց։ Նա ամաչում էր նայել Մինասյանի դեմքին, բնազդմամբ զգալով, որ ընկերն իր մտերմական բարեսրտությամբ կարող է շատ դառն հաբեր կլլեցնել իրեն։

Կես Ժամից հետո երկու ընկերները աղա Կարապետի և Թամարի հետ սեղանատանը նստած՝ խմում էին առավոտյան թեյը։ Աղա Կարապետը գովում էր Մինասյանի եռանդը, բայց գտնում էր, որ ավելի նպատակահարմար կլիներ ծխական դպրոցի տեղ բանալ գյուղատնտեսական դպրոց։ Մինասյանն ասաց, որ այդ բանը իր իդեալն է, որ ծխական դպրոցը լինելու է ապագա գյուղատնտեսական դպրոցի մի էտապը, իսկ այդ պակասը առայժմ լրացնում է իր սեփական փորձադաշտով, որտեղ գյուղացիները քիչ բան չեն սովորում։

Թեյից հետո Մինասյանը շտապեց գնալ գրավաճառանոց, ուր դասագրքեր և դասական ուրիշ պիտույքներ գնեց նոր ուսումնարանի համար, առավ իր վերջին հրատարակությունից [ 91 ] երկու օրինակ — մեկը օր. Սահակյանին, մյուսը Շահյանին նվիրելու, հետո գնաց սրբազան առաջնորդի և թեմական տեսչի մոտ ուսումնարանին վերաբերող մի քանի կարևոր գործերի համար, ժամը 3-ին ճաշեց Շահյանենց տանը և երեկոյան գնաց օր. Սահակյանի մոտ վարժուհու մասին պատասխան ստանալու։

Աշխենն այս անգամն էլ ընկերուհու մոտ էր։

Երբ Մինասյանը ներս մտավ, օր. Ս ահակյանը տաք-տաք խոսում էր Աշխենի հետ։

— Ես ձեզ չասացի՞, որ ձեր առաջարկած ռոճիկով անկարելի է վարժուհի ճարել,— բարկացած կանչեց նա։

— Ի՞նչ է, չհաջողվե՞ց։

— Իհարկե, չհաջողվեց։ Զարմանալի է, որ դուք այդքան խամություն եք անում։ Ոչ թե մեկի, այլ երեք հոգու մոտ եմ գնացել, ոչ ոք չհամաձայնեց ձեր առաջարկած ռոճիկով գյուղ գնալ։ Դեռ ծիծաղեցին էր: Մեր տանն, ասացին, ավելի լավ կարող ենք ապրել։

— Բաս ի՞նչ պետք է անենք։

— Ինչ ուզում եք՝ արեք։ Դեռ ձեր պատճառով կռվեցի էլ:

— Իմ պատճառո՞վ։

— Ես զայրացած խփեցի նրանց երեսին, որ նրանք ուզում են միայն լավ ապրել, որ նրանք ուրիշ նպատակ չունին, բացի լավ ապրելուց, որ նրանք անարժան են իրենց կոչմանը, որ եթե այսօր մի հարուստ պառավ մարդ խնդրի նրանց ձեռքը, նրանք ամեն բան կմոռանան և ուրախությամբ կվազեն այդ հարուստ պառավի տանը լավ ապրելու։

— Լավ, ես մեղավո՞ր եմ, որ այդ խոսքերը շպրտել եք նրանց երեսին։

— Բաս ե՞ս եմ մեղավոր,— աղաղակեց օր. Սահակյանը։— Եթե չհանձնարարեիք ինձ, որ վարժուհի ճարեմ ձեզ համար, կկռվեի՞ նրանց հետ։

— Ես ձեզ խնդրեցի, որ վարժուհի ճարեք, խո չխնդրեցի, որ կռվեք։

— Պարոն Մինասյան, շատ մի բարկացնեք, թե չէ, աստված է վկա, ձեզ հետ կկռվեմ։ [ 92 ]

— Տեսնում եք, որ մեղավորը ես չեմ, այլ ձեր բնավորությունը։ Բայց կատակը մի կողմ մնա, օրիորդ. ինձ, ախր, վարժուհի է հարկավոր։ Ես չեմ կարող այստեղ երկար մնալ։ Թեմական տեսուչը չի ուզում խառնվել այս գործին, որովհետև մեր մեջ անձնական հաշիվներ կան։ Հայտարարություն տամ, գիտեմ, բան չի դուրս գալ։ Մի ճար պետք է անե՞ք, թե չէ:

Օր. Սահակյանը մտահոգության մեջ ընկավ։ Նրա դեմքը մինչև անգամ տխուր արտահայտություն ստացավ։

— Ինչո՞ւ ինձ առաջուց իմաց չտվիք, որ ուսումնարան եք բաց անում և վարժուհու պետք կունենաք,— ասաց նա կարճ լռությունից հետո։— Այն ժամանակ ես կգայի։

— Դո՞ւք։

— Զարմանո՞ւմ եք։ Այո, ե՛ս։ Այստեղ, ճիշտը ձեզ ասեմ, ձանձրացել եմ. կուզեի օդը, միջավայրը փոխել։ Հիմա էլ կարող եմ հրաժարական տալ և ձեզ հետ գյուղ գալ, բայց...

— Ի՜նչ եք ասում... Ես երբեք չէի ցանկանալ, որ դուք այդպիսի զոհաբերություն անեիք։

Օր. Սահակյանը տխրորեն ժպտաց։

— Դուք այնպես եք խոսում, որ այդ զոհաբերությունը կարծես ձեզ համար պիտի անեի,— նկատեց նա։

— Գիտեմ, որ այդ զոհաբերությունը գործի համար պիտի անեիք, բայց... գյուղում և այն չնչին վարձատրությամբ ծառայելն անկարելի պիտի լինի ձեզ համար, որովհետև... ի՞նչ պիտի անեք ձեր պառավ մորը, ձեր եղբոր երկու փոքրիկ որբերին, որոնց պահողն ու կերակրողը դուք եք միայն։ Անհարմարություններ շատ կան, օրիորդ։

— Եվ կարծում եք, թե այդ անհարմարությունները գոյություն չունի՞ն ուրիշների համար, որոնցից երեկ դուք զոհաբերություն էիք պահանջում։ Մենք մեզ հակասում ենք, պարոն Մինասյան, և անաչառ չենք։ Բայց բանն այդ չէ: Գործողն ա՛յն ժամանակ է միայն գործող, երբ նա անհարմարությունների և դժվարությունների մեջ է գործում։ Բայց դուք գործող ասացեք, գործող: Մեր վարժուհիները... Ի՞նչ են մեր վարժուհիները.— դատարկագլուխ, ծույլ ու բթամիտ արարածներ, որոնք իրենք էլ չեն իմանում, թե ինչպես է [ 93 ] պատահել, որ վարժուհի են դարձել: Չես կարող փոքրիշատե լուրջ բանի մասին վիճաբանել հետները։ Իրենց խոսքերը քալփաթինով պիտի հանես բերաններից, իսկ քոնը մուրճով պիտի ցցես նրանց գլուխը, որ մտնի։ Ժողովներում նստում են փայտի պես, բայց որ իրենք իրենց մեջ են մնում, տեսնեք, թե ինչպիսի կչկչան կաչաղակներ են դառնում.— ամենքը սկսում են խոսել միանգամից, կատակներ են անում, բամբասում են, սրան են ծաղրում, նրան են ծաղրում, մեկին մի անուն են կպցնում, մյուսին՝ ուրիշ անուն, բութ սրամտություններ են անում, ծիծաղում են, հռհռում, իրար կողք են բզում, ծկլթում... մի խոսքով՝ այնպիսի հիմարություններ, որ երեխաներն էլ չեն անիլ: Եվ սրանք են կազմում հայ ինտելիգենտ կանանց այն դասը, որ գործում է հասարակական ասպարեզի վրա, մանուկ սերունդ է կրթում։ Ասելս այն է, որ այսպիսի մտավոր և բարոյական սնանկներից ի՞նչ գործ, առավել ևս — հանուն այդ գործի ի՞նչ զոհաբերություն կարող ենք պահանջել։ Այս այնպիսի մի ցավալի դրություն է, որ լավ մտածում եմ, ինքս ինձնից, իմ վարժուհի լինելուցս իսկ ամաչում եմ։

— Ներեցեք, օրիորդ,— նկատեց Մինասյանը ժպտալով,— ինձ թվում է, թե դուք մի քիչ չափազանցնում եք։

— Ի՞նչ, դուք չե՞ք հավատում։ Ապացույցի համար, որ ես չեմ չափազանցնում, կհրավիրեմ այստեղ մի յոթ-ութ հոգի վարժուհի, ձեզ էլ կբերեմ կնստեցնեմ այստեղ, կսկսենք խոսել հասարակական կամ նույնիսկ մանկավարժական որևէ խնդրի մասին, և ինքներդ կտեսնեք, թե քանի՞սն է նրանցից փայտի պես նստած, քանի՞սն է կարծիք հայտնում և ինչպիսի՞ կարծիք։ Այնուհետև դուք վեր կկենաք, իբր թե գնում եք. ես ձեզ թաք կկացնեմ հարևան սենյակում, և այնտեղից ականջ կդնեք, թե ձեր դուրս գնալուց հետո ինչի մասին կսկսեն խոսել.— նրանք ձեր քթի մասին կխոսեն, պարոն Մինասյան։

Մինասյանը պինդ ծիծաղեց։

Աշխենը նայեց նրա մեծ քթին և ակամա ժպտաց։

— Ի սեր աստծո, օրիորդ,— բացականչեց Մինասյանը,— ինչպիսի վարժուհի ուզում եք ճարեցեք, միայն թե ինձ ազատ պահեցեք քթի մասին դասախոսող վարժուհիներից։ [ 94 ]

Օր. Սահակյանի ծիծաղը սաստիկ բռնեց։

— Ձեր պայմաններում, ասենք, դժվար թե ազատ մնաք... նրանք մշտապատրաստ նյութ կունենան իրենց աչքի առաջ,— սաստիկ ծիծաղի միջից հազիվ կարողացավ արտասանել նա։— Բայց ես վախենում եմ, որ դուք ինձ էլ քթի մասին դասախոսող վարժուհիների կարգը դասեք, ուստի թողնենք այս մասին խոսելը։

Եվ օր. Սահակյանը, արագությամբ զսպելով իր ծիծաղը, նորից լուրջ դեմք ընդունեց։

— Դուք իմ անձնական անհարմարությունների մասին մի մտածեք, պարոն Մինասյան,— ասաց նա, դառնալով առաջվա խոսակցությանը։— Ես գիտեմ, թե ինչպես կշտկեմ այդ անհարմարությունները։ Բայց այս տարի չէ, եկող տարի, ձեզ խոսք եմ տալիս, առաջուց, ինքս կգամ գյուղը։ Ուրիշ բան է, թե դուք չէիք ցանկանալ ինձ վարժուհի ունենալ ձեր ուսումնարանում,— ավելացրեց նա կատակով, բայց դարձյալ առաջվա մեղմ-տխուր ժպիտով։

— Դուք կատակ եք անում, օրիորդ, բայց հավատացնում եմ ձեզ, անչափ գոհ կլինեի, եթե ինձ պատահեր մի այնպիսի վարժուհի, որ եթե ձեզ պես անձնվեր չլիներ, գոնե մի քիչ սիրեր գործը, որովհետև գիտեք, թե մանավանդ ուսուցչական ասպարեզում որքա՛ն մեծ նշանակություն ունի գործի սերը։ Ձեր առաջարկությունը ես ընդունում եմ, իհարկե, ամենայն սիրով, բայց այս տարվա համար պիտի օգնեք — առանց վարժուհու չպետք է թողնեք։ Ճարներս ի՞նչ։ Միանգամից խո չե՞նք կարող նոր դրություն ստեղծել. պետք է բավականանանք եղածով։ Հույսս ձեզ վրա է։ Երևակայեցեք, որ հազար ու մի դժվարություններով հիմնված ուսումնարանը վարժուհու պատճառով միայն կարող է փակ մնալ, իսկ այդ բանը կարող է ժողովրդին սառեցնել:

— Գիտե՞ք ինչ կա, պարոն Մինասյան,— ասաց օր. Սահակյանը։— Վաղն ես կխոսեմ մի ուրիշի հետ. եթե համաձայնեց խո լավ, իսկ եթե ոչ, այն ժամանակ, ճար չկա, պետք է մի կերպ ավելացնեք ռոճիկը, թե ինչպես, այդ արդեն ձեր գործն է։ Ես իմս արած կլինեմ, և դուք ինձնից դժգոհ լինելու իրավունք չեք ունենալ։ [ 95 ]

— Լավ,— ասաց Մինասյանը և մտքումը վճռեց, որ եթե բանը չհաջողվի, երեսը պնդի և դիմի Շահյանին կամ ուղղակի նրա հորը օգնություն խնդրելու։

Մինչ այդ խոսակցությունը տեղի էր ունենում օր. Սահակյանի և Մինասյանի միջև, Աշխենը, իր սովորության համեմատ, նստած էր բոլորովին լուռ։ Նկատելի էր, որ նա խորասուզված է ինչ-որ մտածմունքի մեջ։ Այդ մտածմունքից նրան հանեց օր. Սահակյանը։

— Աշխեն, ի՞նչ ես մտածում,— հարցրեց նա։

Աշխենը նայեց նրան և սթափվեց։

— Ե՞ս, ոչինչ։

— Հա՛, պարոն Մինասյան, գիտե՞ք, որ մեր այս օրիորդն էլ վարժուհի է, բայց կամավոր վարժուհի, ինչպես որ կամավոր զինվորներ են լինում. չքավոր մարդկանց երեխաներին ձրի դասեր է տալիս տնավարի։ Դուք այսպիսի իդեալական վարժուհի եք ուզում, բայց աստված տա։

Աշխենը չկամեցավ, որ ընկերուհին երկար խոսի այդ մասին. ուստի, դիմելով Մինասյանին, խոսք բաց արեց նրա ժողովրդական նյութերի ժողովածուի մասին։

— Հա՛, պարոն Մինասյան, բերի՞ք ձեր գիրքը,— հարցրեց օր. Սահակյանը։

Մինասյանը վեր կացավ և վերարկուի գրպանից հանելով օր. Սահակյանի համար այդ օրը գրավաճառանոցից վերցրած իր վերջին հրատարակությունը, հանձնեց նրան, Աշխենին էլ խոստացավ, որ մի գիրք էլ վաղը նրա համար կվերցնի։

— Ինչպես երևում է, պարոն Մինասյան,— ծիծաղելով նկատեց օր. Սահակյանը,— հայ հեղինակներդ, ավելի շատ նվիրում եք ձեր գրքերը, քան թե վաճառում։

13

Աշխենն, այդ երեկո օր. Սահակյանի մոտից վերադառնալով տուն, ուղղակի մտավ իր սենյակը, նստեց գրասեղանի մոտ, վերցրեց մի գիրք, որ կիսատ թողած ընթերցանությունը շարունակի, բայց թողեց և մտածության մեջ ընկավ: [ 96 ]

Անցավ համարյա մի ժամ, որ նա գլուխը ձեռքին հենած անթարթ նայում էր մի կետի։ Նրա ուղեղը զբաղված էր մի խնդրով, որ վճռելու համար խիստ տատանվում էր։ Այդ խնդիրը նրա գլխում ծագել էր դեռ նախորդ օրվանից, և նա շարունակ մտածում էր այդ մասին, և որքան շատ էր մտածում, այնքան ավելի տատանվում էր։

Դուռը կամաց բացվեց։

Աշխենը ցնցվեց և նայեց դռան կողմը։

Հանդարտ քայլերով ներս մտավ Եվան. վերցրեց մի աթոռ և նստեց նրա մոտ։

— Աշխեն, այս երեկո խիստ տխուր եմ,— ասաց նա մելամաղձոտ ձայնով։

Աշխենը զարմացած նայեց նրա դեմքին։ Հիրավի, երբեք այդ սիրուն, այդ չարաճճի դեմքն այդպես տխուր, հանդարտ և մելամաղձոտ չէր ներկայացել նրան։

— Ինչո՞ւ,— հարցրեց նա։

— Մտածում եմ եղբորս մասին։

— Արմենակի՞ մասին։

— Այո։

Աշխենը նկատելի կերպով գունատվեց։

— Ի՞նչ է պատահել... նոր նամա՞կ կա նրանից,— անհանգստությամբ հարցրեց նա։

Եվան նայեց նրան զարմացած։

— Ինչո՞ւ այդպես վախեցած ես հարցնում։

— Որովհետև դու այնպես ես խոսում, որ կարծես նրան բան է պատահել... Հա՞։

— Նրան ոչինչ չի պատահել։

— Հապա ի՞նչ ես ասում։

— Զարմանալի է։ Ես կարծեմ ոչինչ չասացի։ Ասացի միայն, որ տխուր եմ և մտածում եմ նրա մասին։ Աշխենը հանգստացավ և ձեռքը մտախոհ կերպով շփեց ճակատին։

— Ի՞նչ ես մտածում նրա մասին,— հարցրեց նա կամաց, կարճ լռությունից հետո։ Նա այլևս չէր նայում Եվային։

— Ուզում եմ, որ նա այստեղ լինի։

— Դու այդ միշտ էլ ուզել ես։ [ 97 ]

— Բայց ոչ այնպես, ինչպես այժմ։ Այնպե՛ս կարոտել եմ, այնպե՜ս կարոտել... Զարմանալի է. կարծես երբե՛ք այնպես չեմ սիրել նրան, ինչպես այժմ, այս րոպեիս։ Պատկերը ձեռքիս էր. նայեցի, նայեցի և... լաց եղա,— ինքս էլ չգիտեմ ինչու։ Այսպիսի բան երբեք չէր պատահել ինձ։ Այս ի՞նչ նախազգացում է, չեմ հասկանում... Ո՛ւֆ, պետք է նամակ գրեմ, որ գա։ Դու էլ գրիր։ Դու էլ խո սիրում ես նրան։

Աշխենը վեր կացավ և պինդ փակեց լուսամուտի վատ փակած փեղկը, որ քամին շարժում էր։

— Հետո գո՞րծը,— հարցրեց նա, նստելով Եվայից հեռու,— մի ուրիշ աթոռի վրա, այնպես, որ նրա դեմքը լույսի հակառակ կողմն էր։

— Ա՛խ, ա՛յդ է, որ ինձ հուսահատեցնում է,— բացականչեց Եվան։— Ես գիտեմ, որ ա՛յն գործը, որի համար գնացել է նա, ավելի է սիրում, քան թե ինձ, քեզ, հայրիկին, մայրիկին, Սուրենին... Հիշո՞ւմ ես, ինչպե՛ս ոգևորված խոսում էր նա այդ մասին...

— Եվ մի՞թե դրա համար դատապարտում ես նրան։

— Ա՜խ, ո՞վ է ասում,— նեղսրտությամբ արտասանեց Եվան։— Ես այս ասում եմ, որովհետև կարոտել եմ նրան, սաստի՜կ կարոտել, հասկանո՞ւմ ես թե ոչ։ Երևակայիր, որ նա այնտեղ մենակ է, բոլորովին մենակ. ո՛չ մի, ո՛չ մի սրտակից չունի մոտը։ Չէ՞ որ հազար ու մի ձախորդություններ կան, հիվանդություն կա... Վերջապես, այնտեղ, ինչպես երևում է, ծանր խառնակություններ են տիրում... Մի՞թե այս բոլորի մասին կարող եմ հանգիստ մտածել։

Աշխենը, ինքն էլ չիմացավ թե ինչպես, վեր կացավ, մոտեցավ նրան, պինդ գրկեց նրա գլուխը և քիչ մնաց, որ լաց լինի։ Նա անհուն սիրով ու քնքշորեն համբուրեց Եվայի շրթունքները և նորից նստեց իր առաջվա տեղը, Եվայի մոտ։

— Երբե՛ք երբե՛ք քեզ այնպես չեմ սիրել, ինչպես այս րոպեիս,— կամաց, շատ կամաց արտասանեց նա, առնելով Եվայի ձեռքերը և պահելով իր ձեռքերի մեջ։— Չես կարող երևակայել, թե որքա՛ն զգացված եմ այս րոպեիս, որ եղբորդ համար այդպես հոգում, այդքան մտածում ես։ Հոգա՛, մտածի՛ր, սիրելիս, որովհետև եղբայրդ այնքա՛ն... անգին եղբայր է, որպիսին... ոչ ո՛ք չունի։ Ինքս հոգովս չափ... [ 98 ] հարգել եմ նրան և երկյուղածությամբ խոնարհել նրա հաստատուն կամքի և ա՛յն գաղափարների առաջ, որ նա այնպես ջերմ կերպով պաշտպանում, այնպես ոգևորությամբ քարոզում էր։ Անձնուրացություն թշվառի բարօրության օգտին, անձնազոհություն հայրենիքի համար — այս էր նրա քարոզը։ Եվ այդ ո՛չ թե լոկ խոսքով, այլև գործով, որ նա այժմ ապացուցանում է։ Խոսքը գործով ապացուցել — այդ այնպիսի մի հերոսություն է, որպիսին ո՞ւր էր, թե ամենքն ունենային։ Այս րոպեիս ինչ որ գիտեմ, ինչ որ սովորել եմ և ինչ որ ուզում եմ անել, այդ բոլորի համար մեծապես պարտական եմ նրան։ Եվ եթե գիտենաս, սիրելիս, որքա՜ն հպարտանում եմ, որ նա իմ մոտիկ ազգականն է, իմ հարազատը, իմ...

Աշխենը լռեց, և Եվայի փոքրիկ ձեռքերը ցնցողաբար սեղմելով իր երկայն մատների մեջ, տխրորեն ժպտաց։

— Տեսնո՞ւմ ես, սիրելիս, ինչքան ոգևորվեցի,— արտասանեց նա։

— Երևում է, որ դու ինձնից ավելի ես սիրում եղբորս,— ասաց Եվան, որ մինչև այդ ժամանակ անմեղ լրջությամբ նայում էր Աշխենի վառված աչքերին, լայն, պարզ ճակատին։

— Մի՞թե այդ հանցանք է... չէ՞ որ նա և ի՛մ եղբայրն է։

— Իհարկե։ Նա էլ քեզ շատ էր սիրում։

— Գուցե նախանձո՞ւմ ես։

— Նախանձո՞ւմ։ Իհարկե, չէի կամենալ, որ եղբայրս ինձնից պակաս սիրվեր, քան թե քեզնից կամ մի ուրիշից, չնայելով, որ ես... Ա՜խ, ես նրան շատ եմ սիրում, Աշխեն, չափից դուրս շատ եմ սիրում... Որ գիտենաս՝ ինչքա՜ն վատ մտքեր էին պաշարում ինձ այս գիշեր, ինչքա՜ն վատ նախազգացումներ... Ո՜ւֆ, այլևս չպետք է կարդամ այդ անիծված հեռագրերը...

Երկյուղի նման մի մռայլ բան անցավ Աշխենի դեմքի վրայով, և նա կաշկանդված՝ մի րոպե անթարթ նայեց Եվայի տխրած աչքերին։ Հետո հազիվ նկատելի կերպով ցնցվեց և կամաց վեր կացավ տեղից։

— Դատարկ բան է,— արտասանեց նա, կարծես ինքն իրեն սրտապնդելու համար, և սկսեց անցուդարձ անել սենյակում:— [ 99 ] Ճշմարիտ է, հեռագրերն այնքան էլ խաղաղ չեն ներկայացնում այնտեղի դրությունը, բայց... ոչ մի լուրջ առիթ չկա երկյուղ կրելու... Վերջապես, մի՞թե պիտի հուսահատվենք և մեզ հետ նրան էլ հուսահատեցնենք։ Ինչի՞ նման կլինի այդ։ Եվ այդ ա՛յն ժամանակ, երբ դեռ ոչինչ չի արված իսկապես, երբ գործը նոր է սկսվում... Այդ վախկոտություն և հանցանք կլինի մեր կողմից, մեծ հանցանք, աններելի հանցանք... Ընդհակառակը, սիրտ պետք է տալ նրան, պետք է խրախուսել, ամեն կերպ խրախուսել: Եվ այդ պարտքն ամենից առաջ մեզ վրա է ընկնում։ Մենք հպարտանում ենք, որ նրա պես մի եղբայր ունինք։ Ինչու այնպես չանենք, որ նա էլ մեզնով հպարտանա։ Լինինք նրան արժանավոր քույրեր, և այդ էլ բավական է, որ նա սիրտ առնի, ոգևորվի։

Աշխենը խոսում էր կարծես ինքն իր հետ, և նրա ձայնի մեջ լսվում էր ինչ-որ արտասովոր ջղայնոտություն։ Թեթև քայլերով նա անցուդարձ էր անում սենյակում և ամենևին չէր նայում Եվային։

Եվան աչքերով հետևում էր նրան սենյակի մի անկյունից մյուսը՝ զարմացած։

— Մի՞թե մենք նրա արժանավոր քույրերը չենք,— հարցրեց նա։

— Ո՛չ, մենք արժանի չենք նրա քույրը կոչվելու։ Ինչո՞վ ենք արժանի։ Նրանո՞վ, որ նստած ենք անգործ. նրանո՞վ, որ պարազիտի դեր ենք կատարում, ուտում, պճնվում, պարում, զբոսնում ու սպասում, թե ե՞րբ պետք է գա մեկը, որ մեզ հավանի ծախու ձիու պես և մեր սանձից բռնած՝ տանի իր ախոռում կապելու։ Սրանո՞վ արդյոք, այս ամոթալի՞ կյանքով... Իսկ նա այնտեղ անձնական ամեն հանգստություն, ամեն վայելք մոռացած, իր հարազատներից, իր սիրելիներից կտրված, ձգել է իրեն կյանքի ահարկու հորձանքի մեջ, ապրում է ո՞վ գիտե ի՛նչ պայմաններում, լուսացնում է ո՞վ գիտե որ ձորում, որ անտառում, օտար երկնքի տակ, ահը միշտ սրտում, մահը միշտ աչքի առաջ, բայց արհամարհելով այդ ահն էլ, այդ մահն միշտ էլ...

Աշխենի ջղայնոտությունը սաստկացել էր։ Նա խոսում էր զսպված, բայց խոսքերը նրա բերանից դուրս էին թռչում [ 100 ] հատու և ուժեղ շեշտերով։ Նրա դժգույն դեմքի մկանունքները ձգձգվում էին։ Նա արագացրել էր քայլերը և առաջվա նման չէր նայում Եվային։

Իսկ Եվան վեր էր կացել և մնացել էր արձանացած։ Նա պարզապես ապշել էր, որովհետև երբեք Աշխենին չէր տեսել այդպես տաքացած։ Երբ Աշխենը լռեց, նա դեռ երկար ժամանակ կանգնած էր նույն դրության մեջ, կարծես սպասելով, որ հորեղբոր աղջիկը դեռ պիտի շարունակի իր ասելիքը։

— Աշխեն, լսիր ինչ եմ ասում,— վերջապես ասաց նա, տեսնելով, որ Աշխենն այլևս ոչինչ չի ասում և ջղային քայլերով շարունակում է անցուդարձ անել սենյակի մի անկյունից մյուսը։— Տեսնում եմ, որ մի բան ուզում ես ասել, բայց չես ասում։ Միտքդ ի՞նչ է. պարզ և ուղղակի ասա։ Դու գիտես, որ ես միշտ հետևում եմ քո խորհուրդներին։ Եթե գտնում ես, որ ես պարազիտից և ծախու ձիուց ավելի մի բան չեմ և անարժան քույր եմ եղբորս համար, սովորեցրու, թե ինչով կարող եմ արժանի լինել նրան։

— Միայն դու չես, ես է՛լ անարժան եմ նրան... ե՛ս առավելապես...

— Լավ, ինչո՞վ կարող ենք արժանի լինել նրան։

— Նրանով, որ մենք էլ գնանք նրա ընտրած ճանապարհով։

— Այսի՞նքն։

— Չգիտեմ... Միայն թե այսպես ապրել այլևս անկարելի է։ Պետք է ամենից առաջ վերջ տալ այս ձրիակերությանը, պետք է թողնել այս անօգուտ, այս վատ կյանքը, որի մեջ փտում ենք անգործությունից։ Պետք է բան անել, պետք է գործ շինել, օգուտ պետք է տալ հենց թեկուզ մեր խղճի հանգստության համար...

— Ես ամեն բանի պատրարստ եմ։ Բայց ասա, ի՞նչ անենք, ի՞նչ կարող ենք անել։

Աշխենը հանկարծ կանգ առավ և նայեց Եվային տարօրինակ հայացքով, հետո մոտեցավ և առավ նրա ձեռքերը:

— Ներիր, սիրելիս, եթե մի քիչ խիստ խոսեցի։ Բայց ես խոսում էի գլխավորապես իմ մասին։ Ինչ վերաբերում է այն բանին, թե ինչ պետք է անենք և ինչ կարող ենք անել,— այդ մասին այս րոպեիս ոչինչ չեմ կարող ասել: [ 101 ] Դեռ չեմ որոշել, դեռ պիտի մտածեմ։ Մի բան կա, որ վաղը կվճռվի։ Համբերություն ունեցիր մինչև վաղը։ Կհամբերե՞ս, հա՞։

Եվան ապշած նայում էր Աշխենի աչքերին, որոնց մեջ ինչ-որ խորհրդավոր բան էր կարդացվում։

— Դու գրգռում ես հետաքրքրությունս,— ասաց նա։— Այս երեկո ուրիշ, շատ ուրիշ տեսակ ես երևում... Շատ լավ, կսպասեմ մինչև վաղը։

Աշխենը ժպտաց և Եվայի փոքրիկ ձեռքերը քնքշությամբ սեղմեց իր կրծքին, կարծես շնորհակալ լինելով, որ համբերություն էր հայտնում մինչև վաղը սպասելու։

14

Հետևյալ օրը, վաղ առավոտյան, Աշխենը մի քանի տող նամակ գրեց և տվեց ծառային, որ շտապով տանի օր. Սահակյանին տա, քանի դեռ նա ուսումնարան գնացած չէր լինիլ: Նամակը հետևյալն էր.

«Սիրելի Վարո.

Ամբողջ գիշեր մտածելով եմ անցկացրել և ահա գրում եմ հետևանքը։ Արդյոք հարմար չե՞ս գտնիլ պ. Մինասյանին առաջարկել, որ վարժուհու պաշտոնն ինձ հանձնի իր բացած ուսումնարանում։ Շտապով հայտնում եմ քեզ այս մասին, որպեսզի թերևս ավելորդ գտնես ուրիշի հետ պայմանավորվել։ Կուզեի, առանց մեր սովորական երեկոյան տեսակցությանը սպասելու, այսօր այս մասին խոսել քեզ հետ ուսումնարանում։ Միայն չգիտեմ, այսօր ազատ դաս ունի՞ս, թե ոչ և եթե ունիս՝ ո՞ր ժամին։ Գրիր։

Քո Աշխեն»։

Կես ժամից ծառան վերադարձավ և օր. Սահակյանից բերեց հետևյալ պատասխանը, որ նա շտապով գրել էր Աշխենի նամակի մյուս երեսի վրա.

«Եթե նամակիդ հենց սկզբումը գրած չլինեիր, թե ամբողջ գիշերը մտածելով ես անցկացրել, կկարծեի, թե փառավորապես քնած ես եղել և փառավոր էլ երազ ես տեսել։ Բայց և այնպես, արի տեսնենք այդ ի՞նչ սիրուն քամի է [ 102 ] փչել գլխիդ։ Այսօր ազատ եմ ժամը 11½-ի և 12½-ի միջև»։

Ժամը 11½-ից մի քանի րոպե անց Աշխենը բարձրանում էր ուսումնարանի սանդուղքով։ Դասարաններից լսվում էր դասամիջոցից հետո հենց նոր ներս մտած աշակերտուհիների սովորական ճիչն ու ծկլթոցը. ուսուցիչներն ու ուսուցչուհիները՝ ցուցակները ձեռքներին, շտապում էին իրենց դասարանները։ Ուսուցչուհիներից մի քանիսի հետ ծանոթ լինելով, Աշխենը բարևեց նրանց և նրանցից իմանալով, որ օր. Սահակյանն ուսուցչական սենյակումն է, գնաց նրա մոտ։

Օր. Սահակյանը մենակ էր։ Նա նստած էր կապույտ մահուդով ծածկված երկայն սեղանի առաջ, և կաթով սուրճ էր խմում ու լրագիր կարդում։

— Ա՜, եկա՞ր, գյուղական վարժուհի,— բացականչեց նա Աշխենին տեսնելուն պես։— Նստիր տեսնենք ամբողջ գիշերն ինչպես ես մտածել։

Աշխենը ժպտաց և նստեց նրա մոտ։

— Ուրեմն դու վճռել ես ինձ այսօր ազատել կռվելուց։

— Ո՞ւմ հետ։

— Այն վարժուհու, որի հետ պետք է խոսեի այսօր։

Աշխենը ծիծաղեց։

— Դե՜հ, խոսի՛ր, խոսի՛ր,— անհամբերությամբ վրա տվեց օր. Սահակյանը, լրագիրը ձգելով սեղանի վրա։— Սուրճ ուզո՞ւմ ես։

— Չէ, շնորհակալ եմ։

— Ես, իհարկե, հասկանում եմ, սիրելիս, թե որտեղից է ծագել վճիռդ, և այդ պատճառով այնքան էլ չեմ զարմանում։ Բայց հետաքրքրական է, թե այժմ ի՞նչ պիտի ասես ինձ։

— Առանձին ոչինչ չունեմ ասելու։ Միայն այս էի ուզում հարցնել, թե ի՞նչ պետք է անեմ, որ ուսուցչության իրավունք չունեմ։

— Այսինքն, ուզում ես ասել ցանկի մեջ չկա՞ս։

— Այո։

— Այդ դատարկ բան է. մի օրում կարելի է թեմական առաջնորդից իրավունք ձեռք բերել, բայց մի տարվա համար միայն, որովհետև նա մի տարուց ավելի իրավունք տալու [ 103 ] իրավունք չունի. իսկ այնուհետև վկայականներդ կուղարկենք Էջմիածին և այնտեղ ցանկի մեջ կմտցնեն։

— Բայց չի՞ ուշանալ առաջնորդից իրավունք ձեռք բերելը:

— Ասացի, որ մի օրում կարելի է: Այդ կողմից անհոգ կաց։ Թեմական տեսուչն այստեղ է. ես ինքս կխնդրեմ, որ միջնորդի։ Նա ինձ հետ լավ է։ Դու ուրիշ բան ասա։

— Հետո այս էի ուզում հարցնել։ Վարո։ Ի՞նչ ես կարծում, ես... կարո՞ղ եմ արդյոք... ծառայել այն գործին, որին վճռել եմ ինձ նվիրել։

— Այդ դու ինձանից ավելի լավ պետք է գիտենաս, սիրելիս, էլ ինձ հարցնելդ ավելորդ չէ՞։

— Չէ։ Քեզ հարցնում եմ, որովհետև դու փորձված ես և ճանաչում ես ինձ։ Գուցե իմ մեջ կա այնպիսի մի պակասություն, որ ես չեմ տեսնում, բայց դու կարող ես նկատած լինել իբրև դիտող։ Ուսուցչությունն առհասարակ ինձ չափից դուրս դժվար և պատասխանատու պաշտոն է ներկայանում, որին չեմ կարող թեթևությամբ վերաբերվել։ Այդ պատճառով խիստ անվստահ եմ... վախենում եմ, որ ոչինչ չկարողանամ շինել և ամոթահար մնամ Մինասյանի առաջ։ Այդ բանը պարզապես անտանելի կլինի ինձ համար, որովհետև ես հիվանդության չափ ինքնասեր եմ... Ահա այս մասին է, որ Մինասյանին խոսք տալուց առաջ ուզում եմ իմանալ քո կարծիքը։

— Իմ կարծի՞քը։ Իսկույն կասեմ,— ասաց օր. Սահակյանը, դատարկելով սուրճի մնացորդը։— Փորձառությունից, իհարկե, շատ բան է կախված, բայց ո՞ր ուսուցիչը կամ ուսուցչուհին կրթական ասպարեզ է մտել հենց սկզբից փորձված։ Ոչ ոք։ Մեկն էլ դու այդպիսիներից, չնայելով որ ուսուցչական ասպարեզում կարելի է քեզ մասամբ փորձված համարել, քանի որ դու ահա քանի ժամանակ է, որ մասնավոր դասերով ես պարապում, իսկ չէ՞ որ այդ էլ այսպես թե այնպես նշանակություն ունի ապագա գործունեությանդ համար։ Այդպե՞ս է, թե ոչ։

— Ճշմարիտ է։ Այս րոպեիս հինգ աշակերտուհի ունիմ, որոնց հետ ամեն օր պարապում եմ։ Հենց սկզբից ուշադրությունս դարձած է եղել այն բանին, որ նրանց տարբեր [ 104 ] ընդունակությունների մեջ մի ընդհանուր գիծ գտնեմ, որպեսզի դրա վրա հիմնված՝ կարելի լինի դասավանդումը բոլորի համար միատեսակ դյուրամատչելի դարձնել։ Թեև այդ դեռ չի հաջողվել ինձ, բայց թվում է, թե անկարելի չէ։

— Օ՜, երբ որ այդպես է, դա մեծ նշանակություն ունի, սիրելիս։ Հենց այդ ուշադրությունդ միայն, որ մեր, եթե կարելի է այսպես ասել, պաշտոնական վարժուհիների մեջ ճրագով պետք է որոնենք, ցույց է տալիս, որ դու օրինակելի վարժուհի կարող ես լինել։ Վերջապես ուսուցչական պաշտոնին այդպես պատկառանքով և երկյուղածությամբ վերաբերվելդ մի՞թե գրավական չէ, որ պիտի առաջադիմես, որ դու իսկապես գործ պիտի կատարես։ Ինքնասիրությունդ էլ, որ ասում ես, դա պակասություն չէ, դա առավելություն է։ Ո՞ւր էր, թե մեր վարժուհիներն այնքան ինքնասիրություն ունենային, որ գեթ կարմրեին, երբ տեսուչը նկատում է նրանց. «Օրիորդ, դուք բան չեք շինում», «օրիորդ, դուք միշտ ուշանում եք», «օրիորդ, դուք շուտ-շուտ եք հիվանդանում»։ Կրկնում եմ. գիտեմ որտեղից է ծագել վճիռդ և պետք է ասեմ, որ ավելի խելացի կերպով չէիր կարող վարվել։ Ինչպիսի՜ եռանդ և ավելի մեծ տոկունություն պիտի ստանա նա, երբ իմանա, որ դու անմիտ և հուսահատ անգործության մեջ չես սպանում ժամանակդ...

Աշխենի աչքերի կոպերը դողդողացին. նա պինդ սեղմեց շրթունքները և դեմքը դարձրեց օր. Սահակյանից։

Օր. Սահակյանը տեսավ այդ և հասկացավ, որ ավելորդ էր հին հիշատակները նորոգել, ուստի շտապեց խոսքը փոխել։

— Ուրեմն այս երեկո կհայտնեմ Մինասյանին քո առաջարկը։ Նա, իհա՛րկե, կընդունի ամենայն ուրախությամբ, և՛ վաղվանից կանենք ամեն բան, ինչ որ հարկավոր է։

— Բայց, իհարկե, ռոճիկի մասին ոչինչ չես ասիլ,— ասաց Աշխենը։— Ինչ որ որոշված է, ես նրանով էլ գոհ կլինեմ։

— Գիտեմ, գիտեմ, որ գու «լավ ապրելու» նպատակով չպետք է ծառայես, այս գիտեմ։ Բայց գոլ ինձ այս ասա, սիրելիս. ձերոնց հայտնե՞լ ես վճիռդ։ [ 105 ]

— Դեռ ոչ։

— Եվ նրանք արգելք չե՞ն լինիլ։

— Չեմ կարծում։ Գիտես, որ տանն ինձ բավական հարգում են։

— Գիտեմ, բայց ինչ ուզում է լինի, էլի քիչ ու միչ խորթ կթվա։ Հորեղբայրդ — ոչինչ. նա հիմար մարդ չէ և շատ էլ բարի է. բայց նրա կինը...

— Նա էլ է ինձ հարգում, թեև բծախնդիր է և, կարծեմ... շատ էլ... չի սիրում ինձ։ Ասենք նա սահմանափակ և նախապաշարված հասկացողությունների տեր կին է և եթե անհամ խոսքեր ասի, չեմ նեղանալ։ Ես վախենում եմ միայն Եվայից. նա ինձ շատ է սիրում և կարող է հիմարություններ անել։ Երեկ երեկո մի քիչ նախապատրաստեցի նրան, բայց նա, երևի, մտքովն անգամ չի անցկացնում, որ ես կարող եմ հեռանալ իրենից։ Ինչևիցե։ Հույս ունիմ մերոնց հետ բանը վերջացնելու առանց խոշոր անհարմարությունների և ուրախ եմ, որ վերջապես կարող եմ անկախ դիրք ստեղծել ինձ համար և ինքս իմ աշխատանքով ապրել, որովհետև վաղուց ի վեր ճնշվում եմ այն գիտակցությունից, որ ես մի տեսակ բեռ եմ հորեղբորս համար։

— Մեղք է, Աշխեն, այդ մի ասիր։ Հորեղբայրդ...

— Գիտեմ, գիտեմ, որ նա շատ բարի է և իմ կերած մի կտոր հացը նրա համար ոչ մի նշանակություն չունի, բայց ես խոսում եմ իմ հոգեկան դրության մասին։ Ես չեմ կարող ուրիշի բարությունը շահագործել, թեկուզ այդ ուրիշը լինի իմ հարազատը։ Դա դեմ է իմ խղճին։

— Ինչքա՜ն գոռոզ ես, չնեղանաս,— նկատեց օր. Սահակյանը ծիծաղելով։

— Խո ասացի, որ ես հիվանդության չափ ինքնասեր եմ, և դու այդ պակասություն չհամարեցիր, այլ առավելություն,— պատասխանեց Աշխենը ժպտալով և վեր կացավ։— Դե, հիմա ի՛նչ ենք անում։

Օր. Սահակյանը նույնպես վեր կացավ։

— Մեր անելիքը ահա թե ինչ կլինի,— ասաց նա։— Երեկոյան կգաս ինձ մոտ, Մինասյանի հետ երես առ երես կխոսենք ինչ որ հարկավոր է, նրա հետ բանը կվերջացնենք, հետո վաղը կամ ես, կամ նա քեզ հետ միասին կգնանք [ 106 ] թեմական տեսչի և առաջնորդի մոտ, վկայականներդ կներկայացնենք, ուսուցչության իրավունք կստանանք քեզ համար, հետո մյուս օրը կամ չորրորդ օրը,— այդ քեզնից և Մինասյանից կլինի կախված,— կնստեք երկաթուղի և ճանապարհ կընկնեք։ Այս է։

— Խոսքով ի՜նչ հեշտ է շինվում ամեն բան,— ծիծաղեց Աշխենը։

— Անվստահներն են միայն, որ գործով էլ ոչինչ չեն կարողանում շինել։

Օր. Սահակյանը մինչև ուսումնարանի բակի դուռը ճանապարհ ձգեց Աշխենին, բակում էլի երկար խոսելով նրա հետ։

15

Այդ գիշեր բավական ուշ էր, որ Աշխենն օր. Սահակյանի տնից վերադարձավ իրենց տուն։ Նա մտավ իր սենյակը, շտապով մոտեցավ Եվայի սենյակի դռան, բաց արեց և ներս նայեց։

— Դեռ քնած չե՞ս, Եվա,— հարցրեց ուրախ ձայնով։

Եվան նստած էր սեղանի մոտ և լամպի լույսի տակ գլխագրեր էր կարում թաշկինակի վրա։

— Մի քիչ էլ, որ ուշ գայիր, ավելի լավ կանեիր,— ասաց նա չոր-չոր, առանց գլուխը կարի վրայից բարձրացնելու։

— Ի՞նչ անեմ, սիրելիս, ուզում էի վաղ գալ, բայց Վարոն զոռով պահեց ընթրիքի։

Այս ասելով, Աշխենը գլխարկը վերցրեց, վերարկուն հանեց, մտավ Եվայի սենյակը և նստեց նրա մոտ ժպտուն աչքերով։ Պարզ երևում էր, որ նա արտասովոր ուրախ տրամադրության մեջ է։

— Ի՞նչ ջանասեր աղջիկ ես. ամենքը քնած են, իսկ դու դեռ նստած կարում ես։ Երևի ինձ էիր սպասում, հա՞։

Եվան չպատասխանեց. նա գլուխն ավելի կախեց կարի վրա։ Նրա կենտրոնացած հայացքից և սառն դեմքից երևում էր, որ նեղացած է Աշխենից։

— Եվ դու չվախեցար այս կեսգիշերին մենակ գալ,— նկատեց նա հանգիստ։ [ 107 ]

— Ո՞վ ասաց, թե մենակ եմ եղել։ Ես ուղեկից ունեի, սիրելիս:

— Չի՞ կարելի իմանալ ով էր ուղեկիցդ։

— Ինչո՞ւ չէ. նա մի գյուղատնտես է, որի հետ այս երկու օրս եմ ծանոթացել Վարոյենց տանը։ Դու ճանաչում ես նրան, թեն ամենևին չես տեսել նրան։

Եվան գլուխը բարձրացրեց, զարմացած նայեց Աշխենի Ժպտացող աչքերին և նորից գլուխը կախեց կարի վրա, առանց մի խոսք ասելու։

Աշխենը կամաց ծիծաղեց։

— Սպասիր, այս վաղն էլ կարող ես կարել,— ասաց նա և Եվայի ձեռքից առնելով թաշկինակն ու ասեղը՝ դրեց սեղանի վրա։— Նայիր աչքերիս։ Այդպես։ Ինչո՞ւ չես հարցնում, թե ով է այդ գյուղատնտեսը։

— Ինչ հարցնեմ, քանի որ ինձնից թաքուն ինչ-որ բաներ ես բռնում այնտեղ,— առաջվա պես չոր-չոր պատասխանեց Եվան և ուզեց վեր կենալ, բայց Աշխենը բռնեց նրա ձեռքերից և պահեց իր տեղում։

— Կաց, մի փախչիր... և դարձյալ նայիր աչքերիս։ Այդպես։ Ի՞նչ թաքուն բաներ։

— Ես ի՞նչ գիտեմ։ Երեկվա տարօրինակ խոսակցությունդ, այսօր առավոտյան վաղ գնալդ չգիտեմ ուր, այժմ այսպես ուշ վերադառնալդ...

— Եվ դրա համար է, որ այդպես փքվել ես, հա՞։

Եվան հանկարծ մի խիստ շարժում գործեց, և նրա աչքերը փայլեցին զայրագին։

— Լսիր, Աշխեն, եթե դու կշարունակես ինձ դարձյալ չարչարել և այս րոպեիս չես ասի ամեն բան, աստված է վկա, այնպե՜ս կխռովեմ, այնպե՜ս կխռովեմ, որ այլևս երբեք չեմ խոսիլ քեզ հետ։ Լսո՞ւմ ես։

Աշխենը խոնարհվեց նրա դեմքի վրա, ձեռքերն անցկացրեց նրա թևերի տակով և գրկեց նրա մեջքը։

— Լսում եմ, հոգյակս, լսում եմ։ Բայց վախենում եմ, որ եթե բանը հայտնեմ, ավելի պինդ խռովես։

— Ո՜ւֆ, արդեն անտանելի է... Չե՛մ ուզում, էլ ոչինչ մի ասիր։ [ 108 ]

Եվ Եվան, վերին աստիճանի զայրացած, աշխատեց ազատվել հորեղբոր աղջկա ձեռքերից, բայց Աշխենը մատները հյուսեց իրար մեջ և թույլ չտվեց, որ վեր կենա։

-Եվա ջան, լսիր, ա՛յ, ասում եմ, լսիր։ Ես վճռել եմ գյուղական վարժուհի լինել և մի քանի օրից հետո գնալու եմ գյուղ։

Եվան մի ակնթարթում սառեց նստած տեղը։ Նրա աչքերը սաստիկ մեծացան և հառած մնացին Աշխենի շարունակ ժպտող աչքերի վրա։

— Տեսնո՞ւմ ես, ապշեցիր։ Այդ սկիզբն է,— ծիծաղեց Աշխենը։— Այժմ լսիր մանրամասնությունները։

Եվ Աշխենը սկսեց մանրամասնորեն պատմել, թե ինչպես ծանոթացավ Մինասյանի հետ, որին ինչպես ինքը, նույնպես և Եվան, արդեն ճանաչում էին նրա գրական երկերից. պատմեց, որ իրենց գյուղում նոր ուսումնարան հիմնելով, Մինասյանը եկել էր օր. Սահակյանի միջոցով վարժուհի ճարելու. թե ինչպես օր. Սահակյանն անհաջողություն էր կրել իր միջնորդության մեջ և թե ինչպես, վերջ ի վերջո, ինքը՝ Աշխենը, վճռել էր հանձն առնել հիշյալ ուսումնարանի վարժուհու պաշտոնը և այնուհետև ընդմիշտ նվիրվել այդ պաշտոնին։ Պատմեց նույնպես այդ օր առավոտյան օր. Սահակյանի հետ ունեցած տեսակցությունը, և այն, որ այդ երեկո օր. Սահակյանի տանը խոսակցություն էր ունեցել Մինասյանի հետ. Մինասլանը նրա առաջարկն ընդունել է ջերմ համակրանքով և շնորհակալությամբ խոստացել է վաղն ևեթ աշխատել նրա համար ուսուցչության իրավունք ձեռք բերելու։

— Այդպես ուրեմն, Եվա ջան, երկու կամ, շատ-շատ, երեք օրից հետո մնաս բարյավ կասեմ քեզ և կգնամ այնտեղ, ուր հույս ունիմ գեթ փոքր-ինչ օգտակար լինելու։ Վարոն այսօր ինձ խիստ խրախուսեց։ Այժմ սպասում եմ քո դատավճռին։ Ինչ կասես։

— Ես քեզ ա՛յն կասեմ, որ դու... խելագարվել ես,— ծանր ու հաստատ ձայնով արտասանեց Եվան, առանձնապես շեշտելով վերջին բառը, և աշխատեց իրանն ազատել նրա ձեռքերից։

Բայց Աշխենն ավելի պինդ գրկեց նրա մեջքը և ժպտուն [ 109 ] դեմքն այնքան մոտեցրեց նրա դեմքին, որ նրանք զգում էին իրար շնչառությունը։

— Շատ կարելի է, իմ անգին, իմ աննման Եվա,— շշնջաց նա.— բայց մի՞թե այդպիսի խելագարությունն արժանի չէ խրախուսանքի:

— Խելագարությունն առհասարակ կարեկցության է արժանի,— վրա բերեց Եվան,— բայց քո խելագարությունը... Դու չպե՛տք է գնաս, հասկանո՞ւմ ես, թե ոչ,— հանկարծ կանչեց նա բարկությամբ և ոտը պինդ խփեց հատակին։ Նրա աչքերի մեջ արտասուքի կաթիլներ ցոլացին։

Աշխենն այս անգամ թողեց նրա իրանը, ժպիտը չքացավ դեմքից։

— Մի՞թե կատակ չես անում, Եվա,— հարցրեց նա զարմացած։

— Ամենևին միտք էլ չունեմ կատակ անելու, քանի որ ինքդ կատակ չես անում։

— Հապա երեկ գիշերվա մեր խոսակցությունը...

— Այո՛, երեկ գիշերվա մեր խոսակցությունն այն մասին չէր, որ դու փախչես այստեղից, որ ինձ... մենակ թողնես։ Դու... դու անգութ ես։ Դու ինձ երբեք չես սիրել... այժմ էլ չես սիրում։ Այո՛, չես սիրում։

Եվան այլևս չկարողացավ զսպել իրեն, նա դարձավ աթոռի վրա, գրպանից հանեց թաշկինակը, սեղմեց աչքերին և հեկեկաց։

Որքան էլ որ անակնկալ չէր Աշխենի համար Եվայի այդ վարմունքը, այնուամենայնիվ սկզբում նա սառած մնաց։

— Դու ինձ խիստ զարմացնում ես, Եվա։ Բոլորովին չեմ հասկանում, թե այդ ի՞նչ բացատրություն ես տալիս վճռիս և... լաց ես լինում։ Դա արդեն երեխայություն է։

— Իհարկե, երեխայություն կլինի, քանի որ դու ինձ միշտ երեխա ես համարել։ Ուզում ես ինձ հավատացնել, թե սիրում ես ինձ, մինչդեռ, ընդհակառակը, միշտ սառն ես վարվում ինձ հետ... Եվ ոչ միայն ինձ, այլև... հայրիկի հետ... մայրիկի հետ։ Կարծես թե օտար լինես մեր տանը, կարծես թե մենք քեզ... [ 110 ]

Եվան խոսքը չվերջացրեց և, թաշկինակն ավելի պինդ սեղմելով աչքերին, աշխատեց զսպել սաստկացող հեկեկանքը։

Աշխենը դառնությամբ ժպտալով, գլուխը շարժեց։

— Տեսնո՞ւմ ես, Եվա,— ասաց նա իրեն հատուկ հանդարտ ձայնով.— դու ինձ այնպիսի բաներ ես ասում և այնպիսի բաներ ես ուզում ասել, որ... չեմ կարող չվիրավորվել։ Հարկ չկա, իհարկե, որ ինքս ինձ պաշտպանեմ, այդ կնշանակեր քեզ իրավունք տալ այդպես բաներ ասելու ինձ։ Ես միայն զարմանում եմ, թե ինչպես դու թույլ ես տալիս քեզ այդպիսի մեղադրանքներ բարձելու ինձ վրա։

— Հապա ինչո՞ւ ես փախչում։

— Դե, բավական է կրկնես այդ հիմար խոսքը,— բացականչեց Աշխենը հանկարծական բռնկումով։— Եվ թո՛ղ այդ երեխայական լացն, ի սեր աստծո։ Երեկ գիշեր ինչպե՛ս էինք խոսում, այժմ — ինչպե՛ս։ Ուրախ-ուրախ եկա քեզ մոտ կատարելապես հավատացած, թե պիտի քաջալերես ինձ, իսկ դու... դու միայն աշխատում ես ինձ վիրավորել։

Եվ Աշխենը սառնությամբ վեր կացավ նրա մոտից։

Նույն վայրկյանին վեր թռավ տեղից նաև Եվան։

— Ես քեզ չե՛մ վիրավորում, հասկանո՞ւմ ես, թե ոչ,— զայրացած կանչեց նա։— Այդ դո՛ւ ես, որ այդպիսի բացատրություն ես տալիս խոսքերիս։ Դու, իհարկե, ազատ ես. ինչ ուզում ես, կարող ես անել. ուր ուզում ես, կարող ես գնալ։ Իսկ ես, իսկ ես... Այսքան տարի միասին ապրելուց հետո հանկարծ թողնում հեռանում ես. Եվ հե՞շտ ես կարծում, ինչ է, ինձ համար քեզնից բաժանվելը։ Եղբայրս գնացել է, դու էլ ես գնում, իսկ ես... իսկ ե՞ս ինչ անեմ մենակ։ Բուի պես նստեմ գլուխս վա՞յ տամ։ Կամ ինձ էլ տար հետդ, կամ այստեղ ճարիր՝ ինչ գործ, որ ուզում ես, միայն թե ես քեզ մոտ լինեմ, դու ինձ մոտ լինես, որովհետև առանց քեզ ես չեմ կարող դիմանալ։ Ես ա՛յդ եմ ուզում ասել, և ոչ թե նպատակս է, որ քեզ վիրավորեմ։ Եվ մի՞թե իրավունք չունիմ զարմանալու, որ դու, ինչպես տեսնում եմ, միայն քո մասին ես մտածել, իսկ իմ մասին,— ամենևին։ Մինչդեռ երեկ գիշեր ի՞նչ էինք խոսում... Հա՛, Ժպտա, ժպտա, չէ՞ որ ես երեխա եմ։

Աշխենը ժպտալով մոտեցավ նրան։ [ 111 ]

— Այո՛, սիրուն, խելացի, մեծ երեխա, որի աչիկները կուզեի այս րոպեիս համբուրել։

— Խնդրեմ, թո՛ղ այդ փաղաքշական խոսքերը,— զայրացած կանչեց Եվան։

— Մի նեղանար, սիրելիս, նեղանալով ու զայրանալով բան չենք հասկացնիլ իրար։ Ավելի լավ է նստենք և հանգիստ խոսենք։ Նստիր։

Աշխենը համարյա բռնի կերպով նստեցրեց Եվային և ինքը նստեց նրա մոտ։

— Ամենիր առաջ քեզ մի բան ասեմ, Եվա ջան, չնեղանաս։ Դու եսասիրության նշաններ ես ցույց տալիս. ուզում ես, որ փեշս փեշիդ կարեմ և չբաժանվեմ քեզնից միմիայն նրա՛ համար, որ առանց ինձ չես կարող դիմանալ։ Այդ նշանակում է, որ ես պետք է քեզ համար զոհաբերեմ ոչ թե միայն ինձ, իմ ձգտումները, իմ կամքը, այլև այն գործը, որին հույս ունիմ գեթ մազի չափ օգուտ տալու։ Կուզե՞ս, որ այդպիսի բան անեմ։ Իհարկե, ոչ։ Բացի դրանից մարդուն արդեն խոսք եմ տվել, այժմ մերժե՞մ, և կուզե՞ս, որ մերժեմ։ Իհարկե, ոչ։ Ասում ես, թե քեզ չեմ սիրում։ Կարո՞ղ ես կրկնել այդ խոսքերը ձեռքդ խղճիդ վրա դրած։

Եվան նստած էր լուռ և աչքերը խոնարհած. նա պարզապես ճնշված էր Աշխենի կտրուկ խոսքերի ազդեցության տակ։

— Ինչ վերաբերում է այն բանին, թե ես միայն իմ մասին եմ մտածել և քեզ մոռացել, այդ բանումն էլ սխալվում ես, Եվա ջան։ Ինչպե՛ս կարող էի քո մոռանալ երեկ գիշերվա խոսակցությունից հետո։ Միայն այժմ չթողեցիր, որ քո անելիքի մասին էլ խոսեմ։ Դու էլ ես գործ ուզում։ Շատ բարի։ Ահա՛, թե դու էլ ինչ կարող ես անել։ Իմ գնալուց հետո վերցրու իմ աշակերտուհիներին և իմ տեղ դու դաս տուր նրանց։ Դու այդ կարող ես, որովհետև թեև փորձված չես, բայց շատ շուտ կարող ես փորձվել, եթե գործին սիրով կպչես, որի մասին տարակույս չունիմ։ Նրանք բոլորն էլ, ինչպես գիտես, շատ աղքատ ծնողների զավակներ են, և ես նրանցից ոչ թե միայն ոչինչ չէի առնում, այլև չէի խնայում ունեցածս նրանց տալու։ Արա դու նույնը, ինչ որ ես էի անում, և կտեսնես, որ մի բարի գործ կատարած կլինես։ Բայց եթե այդ բանը քեզ չնչին է [ 112 ] երևում, կարող ես մի ուրիշ շատ օգտակար գործ էլ կատարել։ Մենք շատ ծանոթ ընտանիքներ ունինք, որոնց աղջիկները, որոնք քո մոտիկ ընկերուհիներն են, ոչ թե միայն զուրկ են հայկական կրթությունից, այլև հազիվ հայերեն խոսել ու կարդալ գիտեն։ Հավաքիր հայությունից խորթացած այդ հարուստ աղջիկներին, շաբաթը մի կամ երկու անգամ գրական երեկույթի պես մի բան սարքիր, կարդա նրանց մոտ հայերեն գրքեր, տուր այդ գրքերից, որ իրենք էլ կարդան, ծանոթացրու նրանց մեզ հուզող ազգային-հասարակական խնդիրների հետ, խոսեցեք, վիճեցեք... մի խոսքով՝ արա ինչ որ կարող ես, որպեսզի օտար ոգով կրթված այդ ապագա հայ մայրերի մեջ հայության, ազգային ինքնաճանաչության կայծ վառվի։ Մի սերմ, մի հատիկ սերմ էլ բավական է, որ ձգես նրանց մեջ, և այնուհետև հավատացած եղիր, որ այդ սերմն երբեք ապարդյուն չի անցնիլ, ինչքան էլ փոքր, աննշան լինի։ Դա շատ էլ փոքր գործ չէ, եթե կարողանաս գլուխ բերել։ Բայց ես համոզված եմ, որ կարող ես, որովհետև նրանք ամենքն էլ սիրում են քեզ և սիրով էլ կընդունեն քո առաջարկը։ Քեզ բավական կնպաստի այն հանգամանքը, որ նրանք տգետ չեն, և վերջին ժամանակներս մեր կյանքում երևան եկած շարժումներն անշուշտ փոքրիշատե հետաքրքրություն են զարթեցրել նրանց մեջ։ Այս է իմ կազմած ծրագիրը քեզ համար: Հավանո՞ւմ ես։

Եվան իսկույն չպատասխանեց։ Նրա դեմքը խիստ լուրջ արտահայտություն էր ստացել։

— Այդ բոլորը լավ ես մտածել,— ասաց նա։— Միայն... այսպես հանկարծ, այսպես անպատրաստ... Ես ի՞նչ գիտեմ, որ ինչ սովորեցնեմ։

— Ուրեմն դու ինձ չհասկացար, Եվա ջան։ Ես խո չեմ ասում, որ կանոնավոր դասընթացներ սարքիր, դասախոսություններ արա։ Իհարկե, դու այդ չես կարող անել։ Եվ թույլ էլ չեն տալ։ Բայց խո կարո՞ղ ես հայերեն պարզ գրել-կարդալ սովորեցնել, խոսել նրանց հետ հայերեն, օգնել նրանց իրենց չհասկացածը հասկանալու, ծանոթացնել նրանց մեր գրականության, մեր մամուլի, մեր գործիչների հետ։ Վերջապես, գործն ինքը ցույց կտա, թե ինչ կարող ես անել և [ 113 ] ինչ պետք է անել։ Փառք աստծո, խոսել գիտես և սիրում ես, ինքդ խիստ հետաքրքիր ես և բնատուր ընդունակություն ունիս գրավելու։ Սրանք այնպիսի առավելություններ են, որոնցով դու հրաշք կարող ես գործել քո շրջանում։ Այժմ հասկացա՞ր ինձ, Եվա ջան։

Եվան նստած էր լուռ։ Նրա կենտրոնացած հայացքից երևում էր, որ նրա մտավոր աչքերի առաջ հանկարծ բացվել է մի հորիզոն այնքան ընդարձակ, այնքան նոր ու գրավիչ, որ վախենում է մինչև անգամ հեռու նայել չշշմելու համար։ Եվ երբ Աշխենը կրկնեց իր վերջին հարցը, նա ասաց կարծես ինքն իրեն.

— Զարմանալի է, ինչո՞ւ այդ բանն իմ գլխովս չի անցկացել մինչև այժմ։ Ես խո այդ կարո՛ղ էի անել։

16

Չնայելով օր. Սահակյանի և Մինասյանի աշխատանքին, այնուամենայնիվ համարյա մի շաբաթ տևեց, մինչև որ Աշխենը ստացավ ուսուցչության իրավունք։

Եվան հորն ու մորը հայտնել էր Աշխենի որոշումը, առանց սպասելու, որ Աշխենն ինքը հայտնե նրանց։

Մարությանը, որ շատ լավ էր ճանաչում եղբոր աղջկա բնավորությունն ու գաղափարները, այնքան էլ չզարմացավ։ Բայց Թեկլեն սկզբում ապշեց, հետո խիստ զայրացավ։

— Ինչպե՞ս,— բացականչեց նա.— նա վճռել է ուսուցչուհություն անել և այն էլ գյուղո՜ւմ... Գժվե՞լ է, ի՛նչ է, թե մեզ է ուզում խայտառակել։ Ով լսի, ի՞նչ կասի։ Հացի ու ջրի կարո՞տ է մնացել, որ այդպիսի միջոցների է դիմում։ Տուն չունի՞, տեղ չունի՞, չենք պահո՞ւմ, դուրս ենք անո՞ւմ, որ ուզում է վարձկան վարժուհի դառնալ։ Տե՛ր աստված, այդ աղջիկը խելքը կորցրել է բոլորովին։

— Բարկանալդ ավելորդ է, Թեկլե,— նկատեց ամուսինը հանգիստ։— Ավելի լավ է...

— Դո՞ւ ինչ ես ասում, չեմ հասկանում,— նրա վրա էլ բարկացավ Թեկլեն։— Օրը ցերեկով ուզում են մեր անունը խաղք ու խայտառակ անել, և դու ուզում ես, որ չբարկանամ էլ։ Ի՞նչ կասեն, որ էգուց էլօր ամենքը վեր կենան ու [ 114 ] ասեն, թե՝ ա՛յ, տեսա՞ք, մի որբ ունեին, չպահեցին, դուրս արին, որ այսօր ստիպված է գյուղերն ընկնել ապրուստի միջոց ճարելու համար։ Ես զարմանում եմ, որ դու այդ մասին իսկի չես մտածում։

— Չեն ասիլ, չէ, մի վախենար։

— Չե՜ն ասիլ, չէ՜... որ ասե՞ն։

— Չեն ասիլ, որովհետև ամենքը գիտեն, որ մենք նրան մեր հարազատ որդու պես ենք պահել, և այնքան ճանաչում են նրան, որ կհասկանան, թե ինչու է նա գյուղը գնում վարժուհու պաշտոնով։

— Ես չեմ հասկանում, ուրիշը որտեղի՞ց կարող է հասկանալ։

— Ա՛յ, ես քեզ իսկույն կբացատրեմ։

— Հա՛, հիմա դու գնա ուրիշներին էլ բացատրիր, թե բանն այդպես չէ, այլ այսպես է։

Մարությանն այլևս չկարողացավ զսպել իրեն. նա էլ իր հերթին բարկացավ կնոջ վրա։

— Դե, երբ որ այդպես է,— բացականչեց նա,— մեր որդու համար էլ պետք է ասեն է՛լի, թե՝ չկարողացան պահել, դուրս արին, որ գլուխն առավ կորավ։

— Ասում են, բաս չե՞ն ասում։

— Գլուխները քարերով են տալիս, որ ասում են։ Այստեղ գործ կա, ձգտում կա, նպատակ կա. ա՞յդ ինչու չեն ասում։ Ամենքի ասեկոսեին որ ականջ դնենք, այդ ո՞ւր կգնա։

— Դու այդպես ես ասում, բայց հենց այդ ասեկոսեն է, որ մարդու տուն է քանդում։

- Իսկի էլ չի քանդում։ Քեզպեսներն են, որ ասեկոսեներին նշանակություն տալով, կարծում են, թե այս է՝ տունները քանդվեց գնաց։ Փոխանակ ուրախանալու և պարծենալու, որ Աշխենի պես լավ ձգտումների տեր մի որբ աղջիկ ես պահել մեծացրել, դու ինչ-որ հիմար ասեկոսեների մասին ես մտածում և ուզում ես արգելք լինել նրա ամենալավ ձգտումներին։ Նա մեր անունը բարձրացնում է, և ոչ թե խաղք ու խայտառակ անում։

— Դե, դու որ այդպես ես խոսում, ես էլ ի՞նչ ասեմ,— նկատեց Թեկլեն և, սաստիկ ջգրած, դուրս գնաց, դուռը պինդ շրխկացնելով ետևից։ [ 115 ]

Եվան, որ մի կողմ քաշված՝ ամենայն ուշադրությամբ լսում էր հոր ու մոր միջև տեղի ունեցող այդ խոսակցությունը, մոր դուրս գնալուց հետո մոտեցավ հորը և լուռ համբուրեց նրան։

Հոր ու մոր միջև տեղի ունեցած այդ խոսակցությունը Եվան պատմեց Աշխենին։ Աշխենն ուրախացավ, որ նա իրեն ազատել էր հորեղբորն ու նրա կնոջն իր տալիք ծանր բացատրությունից։ Նա տեսավ, որ ամեն ինչ կատարվում էր այնպես, ինչպես կանխատեսել էր ինքը. հորեղբայրը համակրում էր իրեն, նրա կինը հակառակ էր, իսկ Եվայի հետ արդեն վերջացրել էր բանը։ Այժմ մնում էր միայն ձևական թույլտվությունը խնդրել Մարության ամուսիններից և Մինասյանի հետ ճանապարհ ընկնել:

Բայց այդ ձևական թույլտվությունը խնդրելուց էլ նա ազատ մնաց, որովհետև նույն օրն ևեթ Մարությանը նրա մենակ եղած ժամանակ մտավ նրա սենյակը և ասաց իրեն ոչ-հատուկ լրջությամբ.

— Եվան ասաց, որ վճռել ես վարժուհի լինել և այդ նպատակով գյուղ ես գնում, ճի՞շտ է։

— Այո, հորեղբայր,— պատասխանեց Աշխենն անհամարձակությամբ, մի բան, որ երբեք չէր պատահել Մարությանի հետ խոսելիս։ Նա նայեց հորեղբոր լուրջ, մինչև անգամ սառը դեմքին և զգաց, թե հանցավոր է նրա առաջ։

— Լավ, երբ որ այդպիսի մի բան մտադրում և վճռում էիր, ինչո՞ւ մի անգամ, գեթ ձևի համար, խորհուրդ չհարցրիր մեզնից,— նկատեց Մարությանը, աշխատելով կարելույն չափ մեղմ արտահայտություն տալ իր խոսքերին։— Փառք աստծո, օտար չենք, և մեր խորհուրդը եթե օգտակար չլիներ, կարծում եմ, վնասակար էլ չէր լինիլ։ Համաձայնիր, որ դա վիրավորական է մեզ համար։ Դու վարվել ես այնպես, որ ուզենք, չուզենք, պետք է կարծենք, թե մեզ... բանի տեղ չես դրել։

Աշխենը նկատելի կերպով կարմրեց։

— Ներեցեք ինձ, հորեղբայր,— ասաց նա, աչքերը վայր թողած, բայց հանգիստ և հաստատուն ձայնով։— Ես կատարելապես զգում եմ, որ այնպես չեմ վարվել, ինչպես հարկն [ 116 ] էր, բայց բանի տեղ չդնել... Դուք այդ խոսքերը չպետք է արտասանեիք, հորեղբայր... Այդ շատ ծանր մեղադրանք է ինձ համար...

— Լավ, լավ, մի հուզվիր այդպես։ Ես ներողություն եմ խնդրում և ետ եմ վերցնում իմ խոսքերը։

— Ախ, ո՛չ, ինչպե՞ս կարելի է... ես խո այդ չէի՞ ուզում ասել։ Ես ուզում էի խնդրել միայն, որ ինձ խնայեք և իզուր չդատապարտեք։ Ես, իհարկե, պարտավոր էի մտադրությունս հայտնել ամենից առաջ ձեզ։ Բայց եթե մինչև այժմ այդ չեմ արել և խորհուրդ չեմ հարցրել ձեզնից, այդ,— աստվա՛ծ է վկա, հորեղբայր, հավատո՞ւմ եք խոսքիս,— այդ նրա՛ համար է եղել միայն, որ... քաշվում էի ձեզնից, հետաձգում էի, որովհետև ինքս իմ որոշմանս վրա վստահ չէի։ Սակայն, իհարկե, վերջ ի վերջո, պետք է հայտնեի, խո չէ՞ի կարող գնալ առանց ձեր խորհրդի, առանց ձեր օրհնությունը ստանալու. չէ՞ որ այս րոպեիս դուք եք իմ ծնողը և անչափ երախտիք ունիք ինձ վրա։

— Ինչևիցե, այդ թողնենք։ Այժմ, երբ խոսք է ընկել գնալուդ մասին, կարծում եմ, կարող ես պատմել, ինչ որ հարկավոր է:

Աշխենը հանգստացավ և համառոտ կերպով պատմեց եղելությունը։

Մարությանը մինչև վերջը լսեց նրան լուռ և ուշադիր և, երբ Աշխենը վերջացրեց իր պատմությունը, կարճ ժամանակ մտահոգության մեջ ընկավ, ապա վեր կացավ։

— Ե՞րբ ես գնում,— հարցրեց նա։

— Վաղը։

— Այ, տեսնո՞ւմ ես. դու ամեն բան արդեն վերջացրել ես և գնալու ես վաղը, իսկ ես մինչև օրս ոչինչ չգիտեի։ Այդպիսի բան կարելի՞ է, քեզ եմ հարցնում։ Եվ իրավունք չես տալիս ինձ, որ նեղանամ։ Ինչևիցե, այս էլ թողնենք։ Երկաթուղով եք գնալու, չէ՞։

— Այո։

— Գիշերվա՞ գնացքով։

— Այո։

— Հետո... ի՞նչ ես տանում հետդ։

— Դե, ինչ որ ունիմ։ Ինձ շատ բան հարկավոր չէ։ [ 117 ]

Մարությանն այլևս ոչինչ չհարցրեց և ուղղվեց դեպի դուռը։

Աշխենը նայեց նրա ետևից, մեքենայաբար մի քանի քայլ առաջ դրեց և կանգ առավ։

— Հորեղբայր,— շշնջաց նա անհամարձակությամբ։

Մարությանն արագ դարձավ դեպի նա։

— Ի՞նչ է. բա՞ն ունիս ասելու։

Աշխենն աչքերը վայր թողեց։ Նրա ականջների ծայրերը կարմիր վարդ էին կտրվել։

— Ինձ թվում է, թե... չհաջողվեց ինձ արդարանալ ձեր առաջ։

— Ա՛յ քեզ բան,— բացականչեց Մարությանը զարմացած։— Եթե գիտենայի, որ դու այդ աստիճան կասկածամիտ ես, գի՜ժ էի, ինչ է, որ արտասանեի այն խոսքերը։ Ի՜նչ մի մեծ հանցանք ես գործել, որ դեռ արդարանալու էլ կարիք ես զգում։ Կնշանակի ինձ դեռ լավ չես ճանաչում, աղջիկս,— ավելացրեց Մարությանը, մոտենալով նրան։— Դու գիտես, որ ես քեզ իմ Եվայից ոչնչով չեմ զանազանել և, բացի դրանից, հարգել եմ քեզ, հարգել եմ քո կամքը, քո ազատությունը, որովհետև գիտեմ, որ դու երեխա չես, որ դու խելոք աղջիկ ես և գիտես, թե ինչ ես անում։ Այժմ էլ ամենայն հարգանքով եմ վերաբերվում քո կամքին, քո ազատությանը։ Եթե հենց սկզբից ներշնչած չլինեիր ինձ այս հարգանքը, որ տածում եմ դեպի քեզ, և այն համոզումը, որ դու առանց լուրջ կերպով կշոադատելու ոչինչ չես անիլ,— ճիշտը քեզ ասեմ, երբեք թույլ չէի տալ, որ հեռանաս իմ տնից, որովհետև թույլ տուր նկատեմ, որ ծնողների վերահսկողությունն ինչքան էլ որ ծանր թվա որդիներին, այնուամենայնիվ հարկավոր է, շատ անգամ ուղղակի անհրաժեշտ է նույնիսկ իրենց, որդիների համար։ Բայց քանի որ այդ հարգանքն ու համոզումը դու մի անգամ ընդմիշտ ներշնչել ես ինձ, ես ավելորդ եմ համարում խառնվել քո գործերին. դու կատարելապես ազատ ես ցանկացածդ անելու։ Եթե սկզբում մի քանի ավելորդ խոսքեր ասացի, այդ պետք է վերագրես իմ բարությանը և այն բանին, որ վճիռդ ինձ մի տեսակ հանկարծակիի էր բերել։ Այս դեպքում, որ դու վարժուհու պաշտոնով գյուղ ես գնում, ես կարող եմ միայն իմ [ 118 ] անկեղծ համակրությունը հայտնել, խրախուսել քեզ, օրհնել ճանապարհդ իբրև հայր և ի սրտե հաջողություն մաղթել գործիդ։ Գնա՛, որդիս, գնա՛ այն ճանապարհով, ինչ ճանապարհով, որ գնացել է որդիս, և թող աստված անբաժան լինի քեզնից:

Աշխենը կամաց խոնարհվեց, առավ հորեղբոր ձեռքը և սեղմեց շրթունքներին։

Մարությանը զգաց, որ արտասուքի երկու տաք կաթիլ ընկավ իր ձեռքի վրա։ Նա թեթև կերպով ցնցվեց, խոնարհվեց, համբուրեց Աշխենի մազերը գագաթի վրա, ձեռքը դուրս քաշեց նրա ձեռքի միջից և շտապով դուրս գնաց, մի տարօրինակ փսփսոց արձակելով քթից:

17

Գիշերվա ժամը երկուսից անց էր։ Մարությանների տանը վաղուց արդեն ամենքը քնած էին։ Այդ ժամին Աշխենն էր միայն արթուն։ Նա նստած էր իր սենյակում և նամակ էր գրում։ Կնոջ գրին հատուկ, բարակ, փոքրիկ, իրարից բաժան-բաժան գրերն արագ-արագ շարվում էին իրար ետևից, լցնելով փոստի թղթի ամբողջ երեսներ։ Նա գրում էր համարյա առանց կանգ առնելու, կարծես գրելիքն առաջուց անգիր էր արել։ Մազերից մի երկայն, բարակ փունջ կախ էր ընկել թղթի վրա, և ստվերը խաղում էր ձախ ձեռքի վրա, որով պահում էր թուղթը։ Նամակը վերջացնելուց հետո ստորագրության տեղը խաչ դրեց, հետո կարդաց սկզբից մինչև վերջը, մի քանի տեղ շտապ գրելուց բառեր էր բաց թողել՝ ավելացրեց, մի քանի տեղ էլ բառեր էր կրկնել՝ ջնջեց, փակեց ծրարի մեջ, հասցեն գրեց և պահեց սեղանի վրա դրված գրքերից մեկի մեջ։

Անկողին մտնելով, իսկույն չկարողացավ քնել, չնայելով որ գիշերից արդեն բավական անցել էր և ինքն էլ այդ օրը շատ հոգնած էր զգում իրեն։ Նա գտնվում էր այն սովորական անհանգիստ դրության մեջ, որի մեջ լինում է նա՛, որին կյանքի նոր եղանակ, նոր ասպարեզ է սպասում, որը շուտով պիտի թողնի իր ծննդավայրը, տունը, տեղը, ծանոթ ու սրտակից անձերը և առաջին անգամ պիտի գնա [ 119 ] ուրիշ, անծանոթ տեղ, ուր մարդիկ և իրեր ներկայանում են երևակայության ստեղծած ուրույն կերպարանքով: Ինչ-որ թախիծ էր զգում սրտի մեջ, անորոշ, ծանր թախիծ, ինչպես ա՛յն մարդը, որ իր ամբողջ էությամբ ձգտում է ինչ-որ անհասկանալի և անորակելի երջանկության, բայց միևնույն ժամանակ համոզված է, որ այդ երջանկությունը անհասանելի ցնորք է միայն։ Նա դեմքը թաղեց բարձի մեջ, և նրա մտքերը կենտրոնացան այն անձի վրա, որի ձեռքը պիտի հասներ նամակը։ Երբեք այդ անձի պատկերը չէր ներկայացել նրա աչքերի առաջ այնպես վառ ու կենդանի, ինչպես այժմ։ Նա մտքում կրկնում էր նամակի այն կտորները, որոնք անմիջական զեղումն էին այն վառ զգացմունքի, որ նա այնքան ժամանակ զսպում էր հուսահատական տանջանքով։

Լուսադեմին հազիվ կարողացավ քնել։ Քունը շատ անհանգիստ էր։ Ուղեղը դեռևս շարունակում էր գործել, ինչպես ձգված լար, որը, մի անգամ ուժգին շարժվելուց հետո, դեռ երկար ժամանակ ցնցվում, դողդողում է, չկարողանալով միանգամից հանգստանալ։ Նամակի բառերը շարվում էին նրա ուղեղի մեջ անկապ, անորոշ, տանջող կերպով։

Չնայելով որ ուշ քնեց, բայց և այնպես վեր կացավ սովորականից վաղ. պետք է գնար օր. Սահակյանի մոտ իր ուղևորության մասին մի քանի կարևոր բան հարցնելու. շտապում էր, որպեսզի օր. Սահակյանին տանը գտնի, այլապես հազիվ թե այդ օրը այլևս ժամանակ ունենար նրան առանձին տեսնելու, որովհետև ճանապարհի պատրաստություններ պիտի տեսներ։

Տանը դեռևս ամենքը քնած էին։ Աշխենը շտապով լվացվեց, հագնվեց, առավ գիշերը գրած նամակը, որպեսզի օր. Սահակյանի մոտից վերադառնալիս ձեռքով փոստ ձգի և դուրս գնաց։

Նրա գնալուց մի քառորդ ժամ հետո ցավագար աչքերով ծառան, երբ երկար խոզանակը ձեռքին՝ ավլում էր նախասենյակի սանդուղքը, փողոցի դռան մոտ նամակի մի ծրար գտավ։ Վերցրեց ծրարը, դես շուռ տվեց, դեն շուռ տվեց, նայեց վրան գրված հասցեին և, որովհետև կարդալ չգիտեր, բան չհասկացավ։ Նա զարմացավ միայն, թե ինչու [ 120 ] փոստային ցրիչը ծրարը չէր ձգել նամակների և լրագրերի համար դռան վրա շինված արկղիկը, ինչպես անում էր միշտ, այլ ներս էր ձգել դռան ճեղքից։ Սակայն դուռը դիտելով տեսավ, որ չկար այնպիսի մի ճեղք, որտեղից կարելի լիներ ներս ձգել այնքան հաստ ծրարը, ուստի այդ բանի վրա էլ զարմացավ։ Նորից մանրամասնորեն զննեց դռան չորս բոլորքը և, վերջապես, այն եզրակացության եկավ, որ ծրարը կարող էր ներս ձգված լինել դռան տակից, որովհետև այդտեղ կես մատնաչափ բացվածք էր մնում։ Զարմանքը փարատելուց հետո ծրարը ծոցը դրեց և շարունակեց սանդուղքն ավլել։

Որովհետև այդ օրը, ըստ սովորականին, հորից ու մորից վաղ վեր էր կացել Եվան, ուստի ծառան գտած նամակը նրան հանձնեց, հայտնելով, թե որտեղ էր գտել։

Եվան նայեց հասցեին և իսկույն ճանաչեց Աշխենի գիրը։ Նամակն ուղղված էր իր եղբորը՝ Արմենակին։ Ծառայից իմանալով, որ Աշխենը դուրս է գնացել վաղ առավոտյան, իսկույն գլխի ընկավ, որ ծրարը պատահմամբ ընկել է նրա գրպանից։

Այս դեպքը չափազանց զարմացրեց Եվային։ Նա գիտեր, որ Աշխենը երբեք իր կողմից առանձնապես նամակ չէր գրել Արմենակին։ Մարությանների կողմից հեռացած որդուն հաճախակի գնացող նամակները սովորաբար գրում էր կամ ինքը՝ Մարությանը, կամ Եվան,— առավելապես վերջինս,— իսկ ընտանիքի մյուս անդամներն իրենց կողմից մի քանի խոսքով բարևներ էին ավելացնում իրենց ստորագրությամբ, այնպես որ այդ նամակներն ընդհանուր բնավորություն ունենալով հանդերձ, բովանդակությունն էլ հայտնի էր լինում ամենքին։ Այս հանգամանքն ի նկատի ունենալով, Եվային խիստ անախորժ թվաց Աշխենի ծածկամտությունը, որը նա պարզ կերպով տեսնում էր թե գտնված նամակի փակ ծրարից և թե այն բանից, որ Աշխենը չէր հայտնել, թե ինքը նամակ է գրելու կամ արդեն գրել է Արմենակին և, ինչպես երևում է, ամենևին չպետք է էլ հայտներ, որովհետև պարզ է, որ նամակը գրել է ծածուկ և վերցրել է հետը, որ փոստը ձգի, հատկապես դրա համար դուրս գալով տնից այն ժամանակ, [ 121 ] երբ ամենքը քնած են եղել։ Բայց ի՞նչ է գրել նամակի մեջ, որ կամեցել է ծածուկ պահել։ Այս հարցն ահագին հետաքրքրություն զարթեցրեց Եվայի մեջ այն աստիճան, որ քիչ մնաց ծրարը պատռեր և նամակը կարդար։ Հազար ու մի կասկածներ անցան նրա գլխով, մեկը մյուսի ետևից վատ, հուզող և գրգռող։

18

Լսվեց զանգակի և ապա զգուշավոր քայլերի ձայն։ Եվան իմացավ, որ Աշխենն է։ Այդ միջոցին նա սանրում էր մազերը։ Էլ չսպասեց, որ վերջացնի, անհամբերությամբ դեն շպրտեց սանրը, շտապով առավ նամակի ծրարը և դուրս գնաց հորեղբոր աղջկա սենյակը։ Երբ նա մտավ, Աշխենը շտապով և նկատելի անհանգստությամբ ինչ-որ բան էր որոնում գրասեղանի վրա դարսված գրքերի մեջ։ Եվային տեսնելուն պես ցնցվեց և իր շտապ ու անհանգիստ որոնումը դանդաղեցրեց։

Եվան տեսավ այդ և առաջ չգնաց։ Կարճ ժամանակ լուռ ու փորձող հայացքով նայեց Աշխենին, հետո հարցրեց ծանրը ու հանգիստ ձայնով.

— Այդպես վաղ ո՞ւր էիր գնացել։

— Ուզում էի գնալ Վարոյի մոտ։

— Ուզո՞ւմ էիր գնալ... Չգնացի՞ր։

— Ո՛չ։ Կես-ճանապարհից ետ դարձա։

— Ինչո՞ւ։

— Որովհետև... նա ինձ մոտ մի գիրք ունի, մոռացել էի, որ հետս վերցնեմ իրեն տալու... չգիտեմ որտեղ եմ դրել...

Եվան ոչինչ չասաց։ Նրա վրա վատ տպավորություն գործեց այն հանգամանքը, որ Աշխենը սուտ էր խոսում, որ Վարոն նրա մոտ ոչ մի գիրք չուներ և նա ամենևին գրքի համար չէր եկել։

Ինքն՝ Աշխենը, առանց նրան նայելու, միմիայն նրա լռությունից զգաց, որ նա հասկացավ իր սուտը, և կարմրեց:

— Ես քեզ այսօ՛ր, ա՛յս առավոտ միայն ճանաչեցի, Աշխեն,— վերջապես ասաց Եվան զսպված ձայնով։— Դու ծածկամիտ և... ստախոս ես։ [ 122 ]

Աշխենի շառագունած դեմքը մի ակնթարթում դժգունեց և նորից, բայց առաջվանից ավելի շառագունեց։

— Ե՞ս,— շշնջաց նա և մինչև անգամ աշխատեց ցույց տալ, թե խիստ զարմացած է։

— Այո՛, դո՛ւ,— շեշտեց Եվան և համարձակ հայացքը ձգեց նրա վրա։— Ինչո՞ւ ուղիղ չես ասում, որ ա՛յս նամակն ես կորցրել և սրա՛ համար է, որ կես-ճանապարհից ետ ես դարձել։

Եվ, գրպանից հանելով ծրարը, ձգեց սեղանի վրա։

Աշխենը մեքենայաբար վրա ընկավ նամակին։ Մի ակնթարթում նրա դեմքը մեռելի գույն ստացավ։ Նայեց ծրարին և տեսնելով, որ փակ է, ազատ շունչ քաշեց։

— Ճիշտ չէ՞, այդ նամակի համար չէ՞, որ ետ ես եկել,— հարցրեց Եվան ուշի-ուշով հետևելով նրա դեմքի փոփոխություններին։

— Այո։

— Ուրեմն սուտ չէի՞ր խոսում, թե գրքի համար ես ետ եկել։

— Սուտ էի ասում։

— Ինչո՞ւ։

Աշխենը չպատասխանեց։ Նա չէր նայում Եվային:

— Որովհետև չէիր ուզում, որ իմանայի, թե այդպիսի նամակ ես գրել եղբորս, չկարծելով, որ այդ նամակն իմ ձեռքին է, այնպե՞ս չէ։

— Ուրեմն բա՞ց ես արել,— հազիվ լսելի ձայնով շշնջաց Աշխենը։

— Տեսնում ես, որ փակ է։ Ինչպես որ ծառան դռան մոտ գտել և հանձնել է ինձ, այնպես էլ քեզ եմ դարձնում։

— Հապա ինչո՞ւ ես ասում այդպիսի նամակ։

— Հապա ինչո՞ւ դու այդպես այլայլվում ես։

Աշխենը նկատելի տանջանքով դեմքը շրջեց Եվայից։

— Եվա, ասա միանգամից, ինչ որ ասելու ես. տեսնում ես՝ տանջվում եմ։

— Իսկ ինչո՞ւ ես տանջվում։ Որովհետև զգում ես, որ մեղավոր ես, չէ՞. որովհետև ինքդ էլ հասկանում ես, որ գրածդ... զրպատրտություն է, չէ՞։ [ 123 ]

Աշխենը տարակուսանքով նայեց Եվայի զայրացկոտությունից վառվող աչքերին։

— Զրպարտությո՞ւն։

— Այո՛, զրպարտություն,— ջեշտեց Եվան, ձայնը բարձրացնելով։— Ի՞նչ է. չլինի՞ թե ուզում ես ուրանալ, որ զրպարտություն չես գրում այդ նամակի մեջ։

— Ի՞նչ զրպարտություն, Եվա... ո՞ւմ մասին։

— Մե՛ր մասին։

— Ձեր մասի՞ն...

— Այո՛, մե՛ր մասին՝ հայրիկի մասին, մայրիկի մասին, վերջապես ի՛մ մասին։

Աշխենն ապշությունից մինչև անգամ ժպտաց։

— Ի՞նչ ես ասում, Եվա...

— Ի՞նչ է, սուտ է՞, որ այդ նամակի մեջ չես գանգատվում, թե մենք ճնշում, նեղում ենք քեզ, թե ամեն րոպե երեսովդ ենք տալիս մեր բարերարությունը, և դրանից է, որ փախչում ես...

— Աստված է վկա, Եվա, դու գժվել ես այսօր։

— Ես չեմ գժվել, այլ ճշմարտությունն եմ ասում։ Եթե դու լավ աղջիկ ես, եթե որևէ բանի համար նեղացած ես մեզնից, ուղղակի մեզ կհայտնեիր դժգոհությունդ, և ոչ թե զրպարտություններ գրելով կաշխատեիր Արմենակին կռվեցնել մեզ հետ։

— Եվա, այդ դո՞ւ ես... այդ հիմարությունները դո՞ւ ես ասում։

— Մենք քեզ ոչինչ չենք արել։ Մենք մինչև անգամ ամեն կերպ աշխատել ենք քեզ հետ վարվել այնպես, որ դու ամենևին չզգաս, թե մեր տանն ապրում ես իբրև բարերարված մի որբ, իսկ դու... Դու վատ աղջիկ ես... Դու... դու ապերախտ ես...

— Դե, բավական է, Եվա,— աղաղակեց Աշխենը ծանր վիրավորանքի հանկարծական բռնկումով, և նրա աչքերը փայլեցին կատաղի զայրացկոտությամբ:— Ինչպե՞ս ես համարձակվում ինձ այդպիսի բաներ ասել... Հիմա՛ր, կոպի՛տ, անտա՛շ։ Ի՞նչ է նշանակում բարերարված որբ... Ի՞նչ է նշանակում ապերախտ... Հասկանո՞ւմ ես այդ բառերի իմաստը... մտածո՞ւմ ես, թե որքան վիրավորական է այդ ինձ համար... [ 124 ] Այդ բառերը, որ մտքովդ անցնում են, ինչպե՞ս լեզուդ զոռում է արտասանել... Ես խո կմորթեի ինձ, եթե առաջուց իմանայի, որ ինձ վրա այդպիսի աչքով եք նայում... Ես կգնայի՝ մուրացկանություն կանեի փողոցում և, եթե քաղցած մեռնելիս լինեի, ձեր հացը կուտեի միմիայն նրա՛ համար, որ խեղդվեի... Ա՜խ, Եվա, Եվա, այս ինչե՜ր ես ասեցնել տալիս ինձ, այս ինչե՜ր ես ասեցնել տալիս,— հառաչեց Աշխենը և, նստելով սեղանի մոտ, գլուխը սեղմեց ձեռքերի մեջ անտանելի տանջանքով։

Եվան տեղնուտեղը ցամաքել էր։ Պարզ երևում էր, որ ամենևին չէր սպասում, թե իր խոսքերը կարող են այդպիսի փոթորիկ առաջ բերել։ Նա ուզեց խոսել, արդարացնել իրեն, բայց խոսելու տեղը հանկարծ լաց եղավ։

Աշխենը նայեց նրան տարակուսանքով, ուսերը վեր քաշեց և գլուխը նորից սեղմեց ձեռքերի մեջ։

— Հապա ինչո՞ւ նամակդ ծածուկ էիր պահում,— ասաց Եվան հեծկլտալով, թաշկինակն աչքերին սեղմած։

— Որ գաղտնի էի պահում, նշանակում է, թե զրպարտություննե՞ր եմ գրել ձեր մասին, և դու իրավո՞ւնք ունի և ինձ վիրավորելու,— նկատեց Աշխենն այս անգամ հանգիստ ձայնով:

— Մեղավո՞ր եմ, որ ծածկամտությանդ համար այդ ենթադրությունն եմ արել։

— Շատ վա՛տ ես արել։ Մեծ հիմարություն ես արել։ Ինչո՞ւ հակառակ ենթադրություն չէիր անում. չէ՞ որ ձեզնից շնորհակալ լինելուս և ձեզ գովելու դեպքումն էլ համեստությունս չէր թույլ տալ ինձ, որ նամակս ցույց տայի ձեզ։ Ինչ որ հաստատ հայտնի չէ, անպատճառ պետք է վատ մտքո՞վ բացատրել։

Աշխենը խոսում էր հանգիստ, բայց վերին աստիճանի դառնացած։ Եվան դադարել էր հեծկլտալուց և մնացել էր արձանացած։ Նա լիովին զգում էր իր հանցանքը, ամաչում էր և չէր իմանում ինչպես անի, որ ուղղի իր սխալը։

Աշխենը հանկարծ վեր կացավ, ուղղեց գլխարկը: Նամակը գրպանը կոխեց և դիմեց դեպի դուռը, առանց մի խոսք անգամ արտասանելու։ [ 125 ]

Եվան անհամարձակորեն նայեց նրա ետևից։

— Դու գնո՞ւմ ես,— հարցրեց կամաց։

— Այո։

— Ո՞ւր։

— Վարոյի մոտ։

— Սպասիր մի րոպե։

Աշխենը կանգ առավ դռան մոտ։

— Բա՞ն ունիս ասելու։

— Այո։

— Ի՞նչ։

Եվան իսկույն չպատասխանեց։ Նայում էր հատակին և թաշկինակը ճմռում էր ձեռքին։

— Խի՞ստ վիրավորվեցիր ինձնից,— հարցրեց վերջապես։

Աշխենը զարմացած դարձավ դեպի նա։

— Դեռ հարցնո՞ւմ ես։ Կյանքիս մեջ ոչ ոք չի վիրավորել ինձ այնպես, ինչպես դու։

— Եթե ներողություն խնդրեմ...

— Ի՞նչ օգուտ, երբ որ արդեն փշրեցիր սիրտս։

— Ուրեմն... ուրեմն այս գիշեր խռովա՞ծ պիտի բաժանվես ինձնից։

— Ինչո՞ւ խռոված, երեխա՞ եմ, ինչ է։ Բայց քեզ հետ այսուհետև շատ խիստ կվարվեմ, որպեսզի ինձ հարգես։

Եվան հանկարծ զայրացած ոտը պինդ խփեց հատակին։ Արձակ մազերից մի երկայն փունջ թռավ ուսի վրայից և ընկավ կրծքի վրա։

— Ես քեզ չե՞մ հարգում, որ այդպես ես խոսում,— բացականչեց արտասուքն աչքերին։— Խո հասկանում ես, որ վիրավորեցի անգիտակցաբար. վիրավորեցի իմ հիմարությունից և զղջում եմ։ Ուրիշ ի՞նչ ես ուզում։

— Ես ուզում եմ, որ սովորես նախ լավ մտածել և ապա ասել այն, ինչ որ ուզում ես ասել։

— Այսուհետև այդպես կանեմ, հիմա՞։

— Վախենում եմ, որ այդպես չանես, եթե խիստ չվարվեմ քեզ հետ։

Եվան զսպած զայրացկոտությամբ դեմքը դարձրեց նրանից։ [ 126 ]

— Գնա՛, լավ. այլևս հարկավոր չէ քո ներումը, քանի որ, ինչպես երևում է, ընդունակություն չունիս անկեղծությունը հասկանալու,— ասաց՝ կրծքի վրա ընկած մազերի փունջը բարկացած ետ ձգելով։— Դու պեդանտ ես, և ես զարմանում եմ ինձ վրա, թե ինչպե՞ս կարողացել եմ քեզ այսքան սիրել, քանի որ մեր բնավորություններն այսքան հակառակ են իրար, և դու կարծես զոռով աշխատում ես, որ քեզ ոչ ոք չսիրի։ Մի՞թե չես հասկանում, որ քո մի հասարակ, քաղցր խոսքն այս րոպեիս ավելի ազդու և խրատական կարող էր լինել ինձ համար, քան թե այդ սառն, հպարտ վարմունքը։ Եվ այդպիսի չորացած սրտով ուզում ես նվիրել քեզ մի գործի, որին ծառայելու համար ջերմ զգացում, վառ սեր, փափուկ սիրտ է հարկավոր...

Նա լռեց վիրավորված հպարտությամբ, հեռացավ դեպի լուսամուտը և, նայելով դեպի դուրս, սկսեց հյուսել արձակ մազերն արագ-արագ և մեքենայաբար։

Երկար ժամանակ լռություն տիրեց:

Եվան սպասում էր, թե Աշխենը կխոսի, բայց Աշխենի ձայնը չէր լսվում։ Ոչ միայն այդ, այլև ոչ մի բանից չէր երևում, թե նա ներկա է սենյակում։ Եվային թվաց, թե նա գնացել է, բայց, ետ նայելով, զարմանքով տեսավ, որ նա կանգնած է դռան մոտ, արձանի նման և նայում է իրեն խիստ օտարոտի հայացքով։ Այդ հայացքն այլևս առաջվա սառն, հպարտ հայացքը չէր, այլ ինչ-որ անակնկալ հայտնություն գտած և այդ հայտնագործությունից ապշած մի հայացք, որ ուղղված է դեպի ներս, դեպի սեփական հոգու խորքը։

— Գնա, էլի՛, ի՞նչ ես կանգնել,— նկատեց Եվան, ավելի ու ավելի զարմանալով։

Աշխենը դարձյալ մի րոպե նայեց նրան նույն հայացքով, հետո մեքենայաբար նստեց հենց այնտեղ, դռան մոտ դրված աթոռի վրա և տեղնուտեղը սառեց։ Այս անգամ նա թույլ կերպով վայր թողած ձեռքերով, հատակին հառած մտախոհ հայացքով և անշարժ դրությամբ նմանում էր անմխիթար մի սգավորի։

Եվան կատարելապես ապշել էր։ Նա չէր հասկանում, թե հանկարծ ինչ մի հեղաշրջում էր կատարվել հորեղբոր [ 127 ] աղջկա մեջ, որ նրան այդպես կերպարանափոխել էր։ Նա այլևս չէր համարձակվում ձայն հանել և չռած աչքերով նայում էր Աշխենին սպասողական դրության մեջ։

— Չորացած սրտով... չորացած սրտով,— վերջապես արտասանեց Աշխենը շատ կամաց, մտքով ինքն իր մեջ կենտրոնացած։— Դու իրավունք ունիս... Սրտիս ըմբռնողությունը չորացել, բթացել, անզգա է դարձել... Այո՛, իրավունք ունիս ինձ հանդիմանելու, որ քեզ իսկույն չհասկացա...

Նա ձեռքը ձգեց աթոռի միջովը և աչքերը պինդ սեղմեց կռան վրա։

— Բայց մեղավորը ես չեմ, այլ... այն դժբախտ հանգամանքը, որ այսպես ավերել, ծերացրել է սիրտս...

Նրա ձայնն արագորեն խլացավ և հանկարծ կտրվեց։ Եվային թվաց, թե արտասուքը խեղդում է նրան, և նա մեծ ջանք է գործ դնում, որ չհեկեկա։ Նա մեքենայաբար մի քանի քայլ առաջ գնաց, բայց հանկարծ կանգ առավ փշաքաղվելով. Աշխենի նիհարած ուսերը և մեջքը ցնցվում էին ջղաձգաբար։ Եվ նորից առաջ վազեց։

— Աշխեն ջա՛ն... դու լալիս ես,— արտասանեց, չոքելով հորեղբոր աղջկա առաջ և քնքշությամբ գրկելով նրա ծնկները։

Այս անգամ Աշխենի ամբողջ մարմինը ցնցվեց։ Նա աչքերն ավելի պինդ սեղմեց կռան վրա, բայց և այնպես զսպած հեկեկանքը, կարծես կուրծքը պատռելով, դուրս ժայթքեց նրա սեղմած բերանից։ Եվան այս անգամ ուղղակի կպավ նրա ծնկներին, և նրա աչքերը լցվեցին խոշոր արցունքով։

— Աշխեն ջան, մի՞թե քեզ դարձյալ վիրավորեցի... Հա՞, վիրավորեցի՞։ Բայց չէ՞ որ ես հիմար եմ, և մի՞թե արժե նեղանալ ինձնից։ Աղաչում եմ, մի՛ լար... Բավական է... Աստված է վկա, ես երբե՛ք, երբեք չեմ վիրավորիլ քեզ... Դե, բավական է, ասում եմ... Աշխեն ջան, լսո՞ւմ ես։

Աշխենը նստեց ուղիղ, երկու ձեռքով պինդ փաթաթվեց Եվայի վզովը, և գլուխը կպցրեց նրա գլխին։

— Ինչո՞ւ ես կարծում, թե ես նրա համար եմ լալիս, որ դու վիրավորել ես ինձ,— խեղդող հեկեկանքի միջից արտասանեց նա։— Ո՛չ, ո՛չ։ Եվա ջան։ Ես լալիս եմ, որովհետև [ 128 ] այլևս չեմ կարող չլալ... լալիս եմ, որովհետև այս արցունքը վաղուց է, որ ծանրացել է սրտիս վրա. դու միայն առիթ եղար, որ այլևս չկարողացա զսպել ինձ... Որ գիտենաս, թե ինքս իմ մեջ կենտրոնացած, ամենքից, այո՛, ամենքից, նույնիսկ քեզնից ծածուկ հոգեկան ինչպիսի՛ տանջանքներ եմ կրել ես... Ինչպիսի՛ դառն, ինչպիսի՛ սպանիչ թախիծ շարունակ կրծել է սիրտս... Ամեն րոպե, ամեն վայրկյան ստիպված եմ եղել ճնշել, մեռցնել մանուկ սրտիս բաղձանքները, վառ երևակայությանս թռիչքը... Գիտակցությունս անողոք դահիճի պես շարունակ ջախջախել է իմ մեջ ա՛յն, ինչ որ կյանքի հետ մի անգամ է միայն տրվում մարդու... Այդ է պատճառը, որ ես հոգով ու սրտով այդպես չորացել, այդպիսի անհյութ ու անալի արարած եմ դարձել... Քո մանուկ սիրտն է միայն, որ կարողացել է այդպիսի սիրով կապված մնալ ինձ հետ...

Աշխենը դադարեց հեկեկալուց, արագ շարժումով թողեց Եվայի վիզը և բռնեց նրա ձեռքերից։ Արտասուքից կարմրած աչքերը ներքին հուր և միևնույն ժամանակ սաստիկ տանջանք էին արտահայտում։ Նա, կարծես, տենդի մեջ էր։

- Լսի՛ր, Եվա,- շարունակեց նա ձայնն այնպես ցածրացնելով, որ համարյա շշնջում էր։— Լսիր. քեզնից այլևս չեմ կարող թաքցնել։ Ես սիրում եմ քո եղբորը... սիրում եմ ոչ այնպես, ինչպես որ դու մինչև այժմ կարծել ես... Նա էլ ինձ է սիրում... Մենք բաժանվեցինք իրարից, որովհետև մեր միացումն անկարելի էր... Նա հեռացավ... Ես էլ հեռանում եմ... Մի ամբողջ տարի, տարուց էլ ավելի է, որ մենք իրար հետ առանձնապես ո՛չ մի հաղորդակցություն չենք ունեցել, որովհետև խոսք ենք տվել իրար մոռանալ... Բայց այդ հեշտ չէ, այդ անկարելի է... Գոնե ես չեմ կարողացել մոռանալ նրան և չեմ կարող... Գիշեր-ցերեկ, ամեն ժամ, ամեն րոպե, չնայելով ինքս ինձ զսպելուս, ամբողջ սրտովս, ամբողջ էությամբս դեպի նա եմ ձգտել... Կարոտը, սաստիկ կարոտն անասելի տանջանք է պատճառել ինձ... Իսկ երեկ գիշեր այդ կարոտն այն աստիճան հասավ, որ չկարողացա խոստումնազանց չլինել և գրեցի այդ նամակը, որ այսօր քո ձեռքն է ընկել... Ճշմարիտ է, այդ նամակն ուզում էի ինչպես ամենքից, այնպես և քեզնից ծածուկ պահել, որովհետև... ա՜խ, Եվա, իմ անգի՛ն Եվա, մի՞թե կուզեի քեզ [ 129 ] կորցնել, մի՞թե կուզեի, որ սառեիր ինձնից, մի՞թե կուզեի, որ ուրիշ աչքով նայեիր ինձ, չէ՞ որ այդ մահ կլիներ ինձ համար, թեև, երդվում եմ արևովս, այն՝ ինչ որ տածում եմ դեպի քո եղբայրը, սուրբ է, սրբությունից էլ բարձր և այդպես էլ կմեռնի, եթե միայն կմեռնի... հանցավո՞ր եմ արդյոք այդ սիրո մեջ և այն բանում, որ աշխատել եմ այդ սերը ծածուկ պահել քեզնից, չգիտեմ, քո դատաստանին եմ ապավինում, բայց...

Նա խոսքը չվերջացրեց և դեմքը ծածկեց ձեռքերով։

Եվան՝ ինչպես որ չոքած էր նրա առաջ, այնպես էլ մնացել էր արձանացած։ Աշխենի խոստովանությունն այնքան անակնկալ, այնքան հեռու էր նրա մտքից, որ նրան թվում է, թե երազումն է։ Նրա դեմքը սառել, աչքերը չռած էին մնացել անմիտ արտահայտությամբ։

— Նամակի մեջ գրում եմ այն, ինչ որ այժմ հայտնեցի քեզ,— շշնջաց Աշխենը, ձեռքերը դեմքից չհեռացնելով։— Հայտնում եմ, որ գնում եմ գյուղը և խորհրդածություններ են առհասարակ կնոջ և մասնավորապես իմ ապագայի գործունեության մասին։ Ուզում ես, տամ կարդա։

Եվան վեր կացավ նրա առջևից և մեքենայաբար թափ տվեց փեշերը։

— Ոչ, ի՞նչ հարկավոր է,— ասաց սառած ձայնով։

— Որպեսզի չկասկածես։

— Ոչ, հարկավոր չէ,— կրկնեց Եվան և հանգիստ քայլերով դիմեց դեպի իր սենյակի դուռը։

Աշխենը արագությամբ վեր կացավ, ուզեց բան ասել, բայց նորից ընկավ աթոռի վրա և դեմքը նորից ծածկեց ձեռքերով։

Եվան, առանց ետ նայելու, նույն հանգիստ քայլերով դուրս գնաց և դուռը կամաց ետ դրեց իր ետևից։

19

Եվայի առաջ իր խոստովանությունն անելով, Աշխենը կարծում էր, թե պիտի թեթևանա երկար ժամանակից ի վեր իր սրտի վրա ծանրացած գաղտնիքը. բայց ընդհակառակը — նրա տանջանքների վրա նոր տանջանք ավելացավ։ Տեսնելով, [ 130 ] առավելապես զգալով այն անկարեկից սառնությունը, որով Եվան ընդունեց իր խոստովանությունը, նրան թվաց, թե անդառնալի կերպով կորցրեց մի թանկագին բան. կորցրեց իր հեղինակությունը Եվայի առաջ, կորցրեց նրա սիրտը, կորցրեց նույնիսկ նրա հետ ունեցած ազգակցական բարոյական կապը։ Այժմ նա լիովին զգաց, որ վերին աստիճանի կեղծ պիտի լինի իր դրությունն այդ տան մեջ և ապրել այնտեղ այլևս անհնարին կլինի իր համար։ Նրան մխիթարում էր այն հանգամանքը միայն, որ այդ գիշեր պետք է հեռանար։

Աղախինը մտավ և ասաց, որ նրան սպասում են թեյ խմելու։

Ոչ թեյի ախորժակ ուներ, ոչ էլ ցանկություն Մարությանների մոտ գնալու։ Երկյուղի և ամոթի նման մի անդիմադրելի զգացում ստիպում էր նրան խույս տալ Մարությանների աչքին երևալուց։ Թեև ամենևին չէր կարծում, թե Եվան այնքան հիմար կլինի գտնված, որ իր խոստովանությունը հայտնած կլինի ծնողներին, այնուամենայնիվ նրան թվում էր, թե ամբողջ տունն արդեն իմացել է իր գաղտնիքը, և ամենքը խիստ թշնամական աչքով պիտի նայեն իրեն։ Այդ ծանր տեսակցությունից գեթ առժամանակ ազատ մնալու համար ուրախությամբ կգնար օր. Սահակյանի մոտ, եթե արդեն ուշ չլիներ։ Բայց սենյակում փակվելն էլ միտք չուներ. դրանով կարող էր կասկածի առիթ տալ։ Ուստի գւխարկը վերցրեց, վերարկուն հանեց և դուրս գնաց դեպի սեղանատուն, աշխատելով ընդունել իր սովորական անտարբերությունը, որը, սակայն, այս անգամ հուսահատական համարձակության էր նմանում։

Սեղանի վրա քլթքլթում էր փոքրիկ մաքուր հեշտաեռը։ Թեկլեն արդեն լցրել էր թեյի բաժակները և ջուր էր ավելացնում թեյնոցի մեջ։ Նրա մոտ նստած էր փոքրիկ Սուրենը և մեղր ու կարագով հաց էր ուտում։ Եվան նստած էր սեղանի ծայրին և այդ օրվա լրագիրը սեղանի վրա փռած՝ ամբողջ մարմնով խոնարհվել էր նրա վրա։ Մարությանը խալաթը հագին, նստած էր հեռու՝ լուսամուտի մոտ և նույն օրվա մի ուրիշ լրագիր էր կարդում: [ 131 ]

Ներս մտնելով, Աշխենը սովորական բարևը տվեց Մարության ամուսիններին և նստեց Եվայի դիմաց, սեղանի հակառակ ծայրին, ուր նստում էր միշտ։ Եվան մինչև անգամ գլուխը չբարձրացրեց լրագրի վրայից։ Նրա դեմքը դժգույն էր և վերին աստիճանի խաղաղ։ Աշխենը նայեց նրան և այն կենտրոնացած հայացքից, որ նա հառել էր լրագրի վրա մի կետի, հասկացավ, որ նա ոչ միայն չի կարդում, այլև չի տեսնում իր առաջ փռած լրագիրը։

Մարությանը ձեռքին բռնած լրագիրը ծալեց, դրեց լուսամուտի տախտակի վրա և, աթոռը հետը վերցնելով, գնաց նստեց սեղանի մոտ, կնոջ դիմաց։ Նա անմիջապես խոսք բաց արեց Աշխենի ուղևորության մասին և ավելորդ չհամարեց մի քանի խորհուրդ տալ նրան մի առանձին լրջությամբ, ինչպես առհասարակ խոսում էր եղբոր աղջկա հետ։ Նա ցավ հայտնեց, որ գործերի խառն դրության պատճառով չի կարող ուղեկցել Աշխենին, թեև շատ է հոգում նրա ապահով կերպով տեղ հասնելու համար։

Աշխենը շնորհակալություն հայտնեց և հանգստացրեց նրան, ասելով, որ նրա ուղեկցությունն ավելորդ է, քանի որ ինքը մենակ չի գնում։

Այնինչ Թեկլեն զսպած դժգոհությամբ մի քանի նկատողություններ արեց Աշխենին և ուզում էր շարունակել, բայց ամուսինը մեղմությամբ սաստեց նրան, և Թեկլեն այլևս ոչինչ չասաց և մինչև վերջը, իբրև բողոքի ցույց, լռություն պահպանեց համառորեն և վիրավորված։

Իսկ Եվան ամենևին ձայն չէր հանում։ Լրագիրը շպրտել էր հարևան աթոռի վրա և մեջքից խոնարհված, գլուխը կախ՝ խպշտում էր թեյը, առանց բաժակը բարձրացնելու։ Աշխենն ամբողջ ժամանակ երկյուղով դիտում էր նրան և չտեսավ, որ նա գեթ մի անգամ նայեր իրեն։

Հազիվ թեյը վերջացնելով, Աշխենը քաշվեց իր սենյակը։ Երկար ժամանակ անցուդարձ էր անում ծանր մտատանջության մեջ, հետո արագ մոտեցավ վառարանին, որ հենց նոր վառել էր ծառան, գրպանից հանեց նամակը և շպրտեց բոցերի մեջ։

Նույն րոպեին դուռը կամաց բացվեց։

Նա դողաց և արագ դարձավ դռան կողմը։ [ 132 ]

Շեմքում կանգնած էր Եվան և անշարժ, համարյա անզգա հայացքով նայում էր ծրարին, որը կրակի բոցերի մեջ ծանր կերպով կարմրեց, սևացավ, ծայրերից ոլորվեց և ապա բոցավառվեց։

— Այն նամակն էր,— ասաց Աշխենը, կարծես պաշտպանելով իրեն մի բանի դեմ։

Եվան հայացքը նրա վրա դարձրեց։

— Ինչո՞ւ այրեցիր։

— Այրեցի, որովհետև... այդ նամակը եղավ պատճառը, որ իմ ու քո միջև բացվեց այս... անդունդը։

— Ի՞նչ անդունդ։

— Չգիտեմ, բայց ինձ թվում է, ես զգում եմ, որ մեր միջև արդեն ինչ-որ անդունդ է բացվել... թվում է, թե ես արդեն օտար և ատելի եմ քեզ համար։ Չէ՞ որ դու արդեն գիտես, որ եղբորդ հեռանալու, իր ընտանիքից, իր հարազատներից անջատվելու գլխավոր պատճառն ես եմ, ե՛ս, որ այդ բանից հետո դեռ երես եմ ունեցել ձեր խնամքը վայելելու...

Աշխենի ձայնը հնչում էր խաղաղ. նա այդպես խոսում էր, ամենևին միտք չունենալով, թե ուզում է իրեն վիրավորված ցույց տալ կամ վիրավորել։

Եվան ոտը ներս դրեց շեմքից, դուռը փակեց և, արագ քայլերով մոտենալով Աշխենին, կանգ առավ ուղղակի նրա առաջ։

— Լռիր, Աշխեն,— համարյա շնչասպառ շշնջաց նա։— Այդ դո՞ւ ես այդպես մտածում, թե քեզ թվում է, թե՞ դու համոզված ես, որ ե՛ս եմ այդպես մտածում։

Աշխենը դեմքը դարձրեց նրանից։

— Դու ես այդպես մտածում... Եվ կատարյալ իրավունք ունիս...

— Իրա՞վ, իրա՞վ, դու այդպե՞ս ես համոզված։

Աշխենն իսկույն չպատասխանեց։

Եվան սպասում էր անհամբեր։

— Հապա ինչո՞ւ, որ խոստովանեցի, այնպես սառեցիր,— վերջապես արտասանեց Աշխենը, և նրա ձայնը դողաց։— Ինչո՞ւ մի խոսք, կարեկցության, սփոփանքի մի խոսք անգամ չասացիր... [ 133 ]

— Չասացի, որովհետև.. ի՞նչ կարող էի ասել,— արագ վրա բերեց Եվան։— Չասացի, որովհետև... հիմա էլ, մինչև այժմ էլ ինձ թվում է, թե երազումս եմ... մի՞թե ինքդ չես հասկանում, որ խոստովանությունդ ուրիշ կերպ չէր կարող ազդել ինձ։ Չէ՞ որ այդ նորություն էր ինձ համար, անսպասելի, աներևակայելի, անկարելի նորություն... Եղբայրս և դո՞ւ... Ինչպե՞ս, ե՞րբ, մի՞թե... Բայց ինքդ ասացիր, որ այդ իրողություն է... Ի՞նչ կարող եմ ասել... Իրավո՞ւնք ունիմ խառնվելու... Ո՛չ, այդ չեմ թույլ տալ ինձ և չեմ էլ կարող... և չեմ էլ ուզում... Տեսնում ես, բացատրություն, մանրամասնություն էլ չեմ պահանջում, որովհետև... չեմ ուզում, որովհետև գիտեմ, որ այդ ծանր պետք է լինի քեզ համար և... ինձ համար... Բայց այդ դեռ իրավունք չի տալիս քեզ մեր միջև անդունդ տեսնելու։ Այո՛, դու իրավունք չունիս, լսո՞ւմ ես, իրավունք չունիս, իմ տեղ վատ-վատ բաներ մտածելու քո մասին։ Հենց այս առավոտ, փոքր-ինչ առաջ էր, որ դու սաստիկ նեղացար ինձնից, թե ինչո՞ւ թույլ էի տվել ինձ քո տեղ վատ բաներ մտածելու մեր մասին։ Այժմ խո ես է՞լ իրավունք ունիմ նեղանալու քեզնից։ Ասա, ունի՞մ, թե ոչ։

— Ունիս, ունիս,— շշնջաց Աշխենը, տեսնելով, որ զգացումների և կասկածների տարօրինակ խառնաշփոթությունից կորցրել է իր առաջվա սառնասրտությունը, լոգիկան, բոլոր քաջությունը։

Եվան առավ նրա ձեռքերը։

— Ա՜խ, Աշխե՛ն, քույրի՛կս,— ասաց զգացված,— իզուր ես կարծում, թե ես այլևս առաջվա Եվան չեմ, քո՛ Եվան, և իզուր ես կարծում, թե այսուհետև օտար ես ինձ համար, և ես ատում եմ քեզ։ Ատե՞լ... Ես մինչև անգամ չեմ կարող հասկանալ, թե ինչպե՛ս և ի՛նչ բանի համար կարելի է ատել։ Ես սիրել միայն կարող եմ, չափից դուրս սիրել և դրանից է, որ քեզ այսօր այնքան տհաճություն պատճառեցի։ Զգացողությունս այնքան նուրբ է, որ ամեն մի արտասովոր երևույթ ցնցում է ամբողջ էությունս։ Նույնը պատահեց և այսօր։ Բայց երբե՛ք, երբե՛ք մի կարծիր, թե խոստովանությունդ վատ տպավորություն է թողել ինձ վրա։ Ընդհակաոակը. ես հետզհետե զգում եմ, որ դու և եղբայրս սաստիկ բարձրանում եք իմ աչքում, այնքա՛ն բարձրանում, որ մինչև անգամ [ 134 ] նախանձում եմ ձեր հոգու քաջությանը։ Զգում եմ, որ եթե ուրիշը լիներ ձեր տեղը, դյուրությամբ կարող էր հանցանք գործել։ Բայց դուք այդպիսի բան չեք արել, որովհետև վատ կլիներ, որ անեիք, որովհետև սաստիկ կդժբախտացնեիք հայրիկին, մայրիկին, ինձ և վերջը կզգայիք, որ դուք էլ դժբախտ եք։ Դու ճանաչում ես ինձ, Աշխեն. գիտես, որ եթե ես մի բան ասում եմ, ուղղակի սրտիցս, հոգուցս եմ ասում, մի բան, որ ասում եմ, ասում եմ ո՛չ թե նրա համար, որ այդպես եմ մտածում, այլ նրա համար, որ այդպես եմ զգում։ Առավելությո՞ւն է այս, թե՞ թերություն,— չգիտեմ. միայն գիտեմ, որ լոկ չոր ուղեղով մարդը կարող է միևնույն բանին հազար ու մի իրար հակառակ բացատրություններ տալ. մինչդեռ զգացմունքը — սիրտը մի բան միայն կարող է թելադրել, մի անկեղծ բան — միակ ճշմարտությունը։ Չոր ուղեղով որքա՜ն բացատրություններ կարելի է տալ այն հանգամանքին, որ դու և եղբայրս ձեր դժբախտ սերը զոհել եք ժողովրդի բարօրությանը։ Չոր ուղեղով, օրինակ, կարելի է ձեզ և հերոս ներկայացնել ձեր առաքինության համար, և ստրուկ նախապաշարումների։ Չոր ուղեղով կարելի է և գրոշի արժեք չտալ ձեր զոհաբերությանը, որովհետև այդպես դատողը կասի, որ ձեր զոհաբերությունն ինքնաբուխ չէ, այլ կեղծ, բռնի, ճարահատյալ, հետևաբար և ապարդյուն։ Այո՛, չոր ուղեղով ամեն կերպ կարելի է դատել, բայց ես... օ՜, աստված չանի, որ երբևիցե չոր ուղեղն իշխե իմ մեջ։ Ամենամեծ դժբախտությունն ինձ համար այն օրը կլինի, երբ ես դադարեմ սրտով մտածելուց։ Այժմ, որ գիտեմ, թե ինչու միշտ այնպես տխուր, միշտ այնպես մտախոհ էիր լինում. թե ինչու միշտ այնպես զսպված էիր պահում քեզ, միշտ քաշված և երբեք սրտանց չէիր ուրախանում. այս առավոտ, որ աչքումս տեսա, թե ինչպիսի հուսահատություն էր տիրել քեզ,— այդ բոլորը տեսնելուց և հասկանալուց հետո ինչպե՞ս կարող եմ ամբողջ հոգովս չմիանալ քեզ հետ և չզգալ միևնույնը, ինչ որ դու ես զգացել և զգում ես...

— Որ գիտենաս,— արտասանեց արտասուքը կուլ տալով, որ գիտենաս, Եվա... որքա՜ն մխիթարեցին ինձ խոսքերդ... [ 135 ] Չեմ կարող բառերով արտահայտել... Ես հիացած եմ... ես երջանիկ եմ...

Եվան քնքշորեն գրկեց նրա նիհար իրանը։

— Եղբայրս վաղուց է գնացել, դու էլ այս գիշեր ես գնում,— անհուն սիրով և տխրությամբ շշնջաց նա։— Մինչև այժմ աղոթում էի միայն եղբորս համար, այսուհետև կաղոթեմ և՛ քեզ համար։ Իսկ երբ վերադառնաս, այն ժամանակ... ա՜խ, ինչպիսի՜ կարոտով կսեղմեմ քեզ կրծքիս...

Եվ Եվան դեմքը սեղմեց Աշխենի կրծքին։

Աշխենը պինդ գրկեց նրա գլուխը:

Սենյակում խուլ հեկեկանքի ձայներ լսվեցին։

20

Չնայելով որ Շահյանն ինքն էր Մինասյանին հրավիրել հյուրանոցից իր մոտ տեղափոխվելու, բայց և այնպես ընկերոջ ներկայությունն իրենց տանը շատ էլ հաճելի չէր նրա համար։ Նա սովոր էր միայնակեցության, իսկ ընկերոջ ներկայությունը ճնշող դրության մեջ էր դրել նրան, թեև Մինասյանը իր գործերի ետևից ընկած, գրեթե ամբողջ օրը դուրսն էր անցկացնում և գալիս էր միայն գիշերները՝ քնելու։ Շահյանը չէր սիրում Մինասյանին, թեև նրա մեջ ատելի ոչինչ չէր գտնում։ Թերևս դրա պատճառն այն էր, որ այդ եռանդուն, այդ գործունյա երիտասարդի մեջ կենդանի նախատինք էր տեսնում իր անշարժության, իր անպետքության համար, մանավանդ որ Մինասյանը, տեղն ընկած ժամանակ, չէր քաշվում նրա ինքնասիրությունը վիրավորող կծու-հեգնական խոսքեր ասել նրան բարեկամորեն։ Ի ներքուստ Շահյանը սաստիկ վիրավորվում էր այդ կշտամբանքներից, բայց, զգալով իր թուլությունը, լռությամբ համաձայնում էր ընկերոջ նկատողություններին և այդ պատճառով ավելի ևս նվաստանում էր ինքն իր աչքում։

Մինասյանից իմանալով, որ նրա գտած վարժուհին Աշխենն է, Շահյանը սկզբում խիստ զարմացավ, հետո ինչ-որ օտարոտի մի թախիծ պաշարեց նրան։ Արդեն ծանոթ լինելով Աշխենի հայացքներին, նա հասկանում էր, որ այդ օտարոտի [ 136 ] աղջիկն իր ամեն կերպ ապահովված ու հանգիստ կյանքը զոհում էր գյուղական վարժուհու չարքաշ կյանքին նրա՛ համար, որ իր ուժերին չափ ծառայած լինի ուրիշի բարօրության օգտին։ Դա նոր առիթ էր Շահյանի համար նորից իր սեփական ապիկար անձի դառն քննությանը դառնալու և այնքան ավելի զորեղ առիթ, որքան պատճառը մի աղջիկ էր հանդիսանում։ Նա իրեն շրջապատված էր տեսնում վեհ նպատակների համար անձնական թանկ զոհողություններ անող անձերով, մինչդեռ ինքը փտում էր սենյակի չորս պատերի մեջ, ժամանակը սպանելով Շոպենհաուերի փիլիսոփայության վերաբերյալ շատ տեղ չհասկացած մի գրվածքի թարգմանության վրա։ Շահյանի թախիծն ավելի ևս սաստկանում էր, իր աչքում նա ավելի ևս չնչին, անպետք և ողորմելի արարած էր ներկայանում, երբ Մինասյանը սկսում էր խոսել Աշխենի մասին հիացմունքով։

Մինասյանի և Աշխենի ուղևորության օրը Շահյանն ընկերոջը ճանապարհ դնելու համար ամենևին ցանկություն չուներ երկաթուղու կայարան գնալու, որովհետև առաջուց զգում էր, որ այդ գիշերվա հրաժեշտի ողջույնները մի անջնջելի դառնություն պիտի թողնեին իր առանց այն էլ դառն սրտի վրա։ Եվ, որպեսզի պատրվակ ունենար ընկերական այդ սովորական պարտականության անկատար թողնելն արդարացնելու, ուզեց պատճառ բերել հոր հիվանդությունը, որը վերջին օրերը, հիրավի, վտանգավոր բնավորություն էր ստացել, բայց, աստված գիտե ինչ բանից, ամաչեց և գնաց։

Գնացքը մեկնելուց մի ժամ առաջ Մինասյանն ու Շահյանն արդեն կայարանումն էին։ Կայարանի դահլիճներում փոքր առ փոքր սկսում էր խռնվել ուղևոր, ճանապարհ դնող և ճանապարհորդներ սպասող սովորական բազմալեզու և բազմատարազ հասարակությունը։ Դասական բոլոր պիտույքները մի արկղի մեջ մեխած՝ Մինասյանը հանձնել էր ապրանքների մասը և, ընկերոջը թողած, ինչ-որ հին բարեկամ էր գտել, որի հետ սկսել էր մի երկար ու բարակ խոսակցություն։ Շահյանը կանգնած էր մենակ և նախանձով դիտում էր Մինասյանին, որ իր պարզ վարվեցողաթյամբ, իր հասարակ, մինչև անգամ անճոռնի հագուստի մեջ ակամա համակրանք գրավող ինչ-որ ինքնուրույն բան էր ներկայացնում: [ 137 ]

Շատ չանցավ, երևաց Մարությանը, մի փոքրիկհ բարձ կռան տակն առած։ Նա ներս մտավ շտապով մի բեռնակրի հետ, որ շալակած էր Աշխենի իրերը։ Նրա ետևից մտան Թեկլեն, Եվան, Աշխենը և օր. Սահակյանը։

Շահյանը թեև տեսավ նրանց, բայց ցույց տվեց, թե չտեսավ և կամաց հեռու քաշվեց։ Մինչդեռ Մինասյանը, Աշխենին և օր. Սահակյանին տեսնելուն պես (մյուսներին դեռ չէր ճանաչում), շտապով սեղմեց բարեկամի ձեռքը, որի հետ խոսում էր, և ընդառաջ գնաց նրանց։

— Դուք արդեն այստե՞ղ եք,— բացականչեց օր. Սահակյանը։

Այդ բացականչության վրա Մարությանը հանկարծ կանգ առավ և հետաքրքրությամբ նայեց Մինասյանին։

— Պարոն Մարության, ահա՛ պարոն Մինասյանը, խնդրեմ, ծանոթացեք։

Մինասյանը շտապով մոտեցավ Մարությանին և հարգանքով սեղմեց նրա ձեռքը։

— Շատ ուրախ եմ, շատ ուրախ եմ,— մեքենայաբար արտասանեց Մարությանը, հետաքրքիր հայացքը չհեռացնելով Մինասյանի թուխ դեմքից։

Այնուհետև օր. Սահակյանը Մինասյանին ներկայացրեց Թեկլեին և Եվային։

Թեկլեն խիստ թթված դեմքով, կարծես բարկացած, նայեց Մինասյանին և չկամենալով ձեռքը մեկնեց նրան։

Իսկ Եվան, ապուշ կտրածի պես անշարժ հայացքով, ձեռքը դրեց նրա ձեռքի մեջ, թույլ տալով, որ նա սեղմի։ Նրա աչքերը կարմրել և ուռել էին. երևում էր, որ նա լաց էր եղել և շատ էր լաց եղել։

— Շատ ուրախ եմ, շատ ուրախ եմ,— կրկնեց Մարությանը բարձը մյուս կռան տակն առնելով և շարունակելով դիտել Մինասյանի դեմքը։— Ուրեմն դուք եք պարոն Մինասյանը։ Շատ ուրախ եմ, շատ ուրախ եմ, որ ծանոթանում ենք։ Ես կարդացել եմ ձեր գրվածքները։ Շատ գեղեցիկ են, հիանալի են։

Այղ միջոցին Շահյանը մոտեցավ նրանց։

— Ա՜, մեր հին բարեկամն էլ այստեղ է,— բացականչեց Մարությանը։— Ի՞նչ եք շինում այստեղ։ [ 138 ]

— Եկել եմ ընկերոջս ճանապարհ դնելու,— ասաց Շահյանը ժպտալով և ընդհանուր բարև տվեց ամենքին։

— Այդ ի՞նչ ընկեր է:

— Այս պարոնը,— ասաց Շահյանը, ցույց տալով Մինասյանին։

Մարությանը արագ նայեց Մինասյանին, հետո՝ դարձյալ Շահյանին։

— Մի՞թե դուք ընկեր եք իրար,— հարցրեց նա զարմացած։

— Եվ հին ընկերներ,— նկատեց Մինասյանը ժպտալով։

— Ա՛յ քեզ նորություն։ Լավ, երբ որ այդպես էր, ինչո՞ւ մի անգամ միասին չեկաք մեզ մոտ։ Քան թե այստեղ ենք ծանոթանում, հազիր մեր տանը կծանոթանայինք և ժամանակ էլ կունենայինք խոսելու։ Բայց մեղքը ձերը չէ, իհարկե, մեղքը նախ օր. Սահակյանինն է, որ հարկ է համարել այս բանը սարքելու առանց մեր գիտության. այս մասին մենք արդեն բավական կռվել ենք իրար հետ.— հետո մեղավոր է պարոն Շահյանը, որը չեմ իմանում ինչու խռովել է մեզնից և այլևս չի գալիս մեր տուն։

Շահյանը փորձեց իրեն պաշտպանել։

— Ինչևիցե. այդ մասին ես ուրիշ ժամանակ կկռվեմ ձեզ հետ,— վրա բերեց Մարությանը։— Իսկ այժմ գնամ տեսնեմ ինչ արին մեր նոր վարժուհու իրեղենները։

Եվ Մարությանը շտապեց դեպի բագաժի բաժանմունքը։

Նրա բացակայության ժամանակ Մինասյանը օր. Սահակյանին ծանոթացրեց Շահյանի հետ։ Օր. Սահակյանն իր նոր ծանոթի ակնոցներին նայեց այնպիսի համառ հետաքրքրությամբ, որ Շահյանը հասկացավ, թե նա առաջուց արդեն լսել է և շատ էլ լավ գաղափար չի կազմել իր մասին։

Մի քառորդ ժամից ամենքը նստած էին դահլիճում, մի սեղանի շուրջը բոլորած, և Մարությանը երիտասարդական աշխուժով հյուրասիրում էր սեղանակիցներին արտասահմանի գարեջրով։

— Խմեցեք, խմեցեք, այս մեր ճանապարհորդների կենացն է,— ասում էր նա։— Պարոն Մինասյան, ձեր կենացը։ Ափսոս, հազար ափսոս, որ նոր ենք ծանոթանում։ Ցանկանում եմ ձեր սկսած գործին կատարյալ աջողություն և հարատևություն: [ 139 ] Ապրիք, լավ գործ եք սկսել։ Աշխեն, քո կենացը։ Բարի ճանապարհ և բարի վերադարձ։ Ցանկանում եմ, որ մեզ նամակի կարոտ չթողնես։ Ի նկատի ունեցիր, որ մեր ուշքն ու միտքը միշտ քո կողմը կլինի։ Եվա ջան, վերցրու բաժակդ։

Եվան վերցրեց բաժակը, հազիվ կպցրեց շրթունքներին և վայր դրեց։

Նույնն արեցին և մյուսները, բացի Մինասյանից, որը, շնորհակալություն հայտնելով, դատարկեց բաժակը։ Բայց ամենքը լուռ էին։

— Ա՞յս ինչ է, միայն ե՞ս էի պարտավոր բարի ճանապարհ մաղթելու,— նկատեց Մարությանը զարմացած և դարձավ օր. Սահակյանին։— Օրիորդ, ո՞րտեղ է ձեր լեզուն։

— Ես ցույց կտայի ձեզ լեզուս, եթե անքաղաքավարություն շլիներ այդ,— ծիծաղեց օր. Սահակյանը։

— Օհո՛, այդ լավ բան ասացիք։ Ինձ վրա լեզու հանել հարկավոր չէ. ես ուզում եմ, որ դուք խոսեք։

— Այդ բանը պահանջեցեք ձեր աղջկանից։ Տեսեք ինչպես է նստած։

— Եվայի՞ց... Եվայից ես միայն մի բան կարող եմ պահանջել, որը, ասենք, առանց իմ պահանջելու էլ կանի — մի քիչ էլ լաց լինել:

Եվան, առանց կատակի, հոնքերը կիտեց և դեմքը բարկացած շրջեց հորից։

— Լավ, էլ ինչո՞ւ ես ինձ վրա բարկանում,— նկատեց հայրը,— բարկացիր Աշխենի վրա։

Աշխենը, որ նստած էր Եվայի մոտ, թեքվեց դեպի նա և շշնջաց նրա ականջին.

— Եվա, ինչո՞ւ ես ինձ այսպիսի անհարմար դրության մեջ դնում։

Եվան ոչինչ չասաց, թաշկինակը հանեց և ծայրով սրբեց աչքերից դուրս ցայտած արտասուքը։

— Չասացի՞, չասացի՞,— բացականչեց Մարությանը և ծիծաղեց։ — Մի բան ասեմ, պարոններ. կա՞ արդյոք աշխարհիս երեսին մի ուրիշ տեղ, ուր այնքան շատ արտասուքներ լինին թափվում, որքան երկաթուղիների կայարաններում, նավամատույցներում և առհասարակ այն տեղերում, [ 140 ] ուր մարդիկ բաժանվում են իրարից։ Եվ ի՞նչ բան է հրաժեշտի ժամը, որ այսքան ծանր տպավորություն է թողնում մարդու վրա։ Ինչևիցե, փիլիսոփայություններ անելու ժամանակ չէ։ Խմենք մի բաժակ էլ։ Գիտե՞ք՝ ում կենացն եմ ուզում խմել, պարոն Մինասյան։ Ուզում եմ խմել իմ մեծ որդուս կենացը, որը...

— Ի դեպ,— վրա բերեց Մինասյանը։— Օր. Սահակյանից այսօր միայն իմացա, որ Արմենակ Մարությանը ձեր որդին է եղել։

— Դուք ճանաչո՞ւմ եք նրան։

— Ես նրա հետ ծանոթացել եմ Լայպցիգում, ուսանողական մի ժողովում։

— Սպասեցեք։ Մի՞թե դուք եղել եք Գերմանիայում,— հարցրեց Մարությանը զարմացած։

— Ես գյուղատնտեսությունը սովորել եմ Ֆրանսիայում, բայց Գերմանիայումն էլ եմ եղել։

— Ա՛յ քեզ բան,— բացականչեց Մարությանը կատարելապես ապշած, դիտելով Մինասյանի արտաքինը։— Իսկ ես կարծում էի, թե դուք ձեր գյուղից դուրս աշխարհ չեք տեսել, որովհետև մեզանում տեսնված բա՞ն է միթե գնալ Եվրոպա և վերադառնալ առանց ցիլինդրի և ձեռնոցների։

— Ես կարծում եմ, որ այդ բանում ձեզ ինձնից առաջ պիտի համոզեր ձեր որդին,— նկատեց Մինասյանը ժպտալով։

Մարությանը լրջորեն բռնեց նրա թևից, արմունկից բարձր, և, մտքով նրա կողմը, հայացքը կենտրոնացրեց Աշխենի վրա։

— Բանն այն է, բարեկամ,— ասաց նա,— որ որդուս մինչև այժմ բացառություն էի համարում, իսկ այժմ տեսնում եմ, որ այդ բացառությունն իր երկվորյակն ունի և այդ երկվորյակը ճարել է իր երրորդյակը,— եթե կարելի է այսպես ասել,— թեև բոլորովին ուրիշ, բայց նույնքան հանրօգուտ ասպարեզում... Ասում եք՝ Գերմանիայում էլ եք եղել։ Ես ինքս եղել եմ Գերմանիայում, երբ որդիս ուսանող ժամանակ հիվանդացել էր։ Իմ որդին... Գիտե՞ք դուք այժմ որտեղ է նա։

— Օր. Սահակյանը պատմեց։

— Լա՞վ է արել, թե ոչ։ [ 141 ] — Նրա արածը պատիվ է բերում նրան և ձեզ։

— Ես կարծում եմ։ Գոնե ես, իբր հայր, պարծենում եմ նրանով։ Հա՛յ գիդի հա՛, որ հիշում եմ նրա հետ ունեցած վիճաբանություններս... Նրա՛ կենացը, պարոն Մինասյան։ Նրա կենացի հետ միասին խմում եմ և ձեր կենացը։ Գուցե ձեր և որդուս արածը չնչին բան է, բայց եթե մեր բոլոր կարող երիտասարդներից ամեն մեկը մի-մի այդպիսի չնչին բան աներ, որպիսի՜ հսկայական գործ դուրս կգար վերջը... բաժակները խփենք իրար։ Ա՛խ, ինչքան նեղանում եմ, որ այստեղ ենք միայն ծանոթանում...

21

Դուրսը, ընդարձակ պլատֆորմի ծածկոցի տակ, խուլ արձագանք տալով, լսվեց զանգի զրնգզրնգոցը։ Դա նշան էր, թե գնացքը դուրս է եկել մերձակա կայարանից։

Եվան ցնցվեց և անզգա հայացքով նայեց շուրջը։

Դահլիճում իրարանցում ընկավ։

Մինասյանը շտապով վեր կացավ։

— Ներեցեք,— ասաց,— պետք է տոմսակ վերցնել։

— Սպասեցեք, ի՞նչ եք շտապում, դեռ ժամանակ շատ կա,— պահեց նրան Մարությանը և նստեցրեց իր տեղում, իսկ ինքը վեր կացավ։— Նստեցեք, ես իսկույն գալիս եմ։ Օրիորդ,— դիմեց նա օր. Սահակյանին,— խնդրում եմ, մի թողնեք, որ Եվան այդպես նորահարսի պես նստած մնա։

Եվ նա շտապով հեռացավ։

Եվան բարկացոտ հայացքով նայեց նրա ետևից։

Օր. Սահակյանը նայեց նրա դեմքին և ծիծաղեց։

— Լսեցի՞ր, ինչ ասաց հայրդ, ուրեմն խոսիր,— ասաց նա։

Եվան այս անգամ հանգիստ հայացքով նայեց օր. Սահակյանին և դարձյալ լուռ մնաց։

— Լավ, ինչո՞ւ չես խոսում։

— Ի՞նչ խոսեմ,— վերջապես արտասանեց Եվան խաղաղ ձայնով։

— Ես ի՞նչ գիտեմ. լռությունը քեզ չի սազում։

— Զարմանալի է,— նկատեց Թեկլեն դժգոհությամ, ըստ երևույթին անկարող լինելով այլևս զսպել իրեն.— այ, միշտ այդպես է, ինչպես որ կա. չխոսկան հարս է դառել [ 142 ] գլխիս, իսկ առաջ զահլաս էր տանում, այնքան խոսում ու ծիծաղում էր։

— Պատճառն, ասենք, հասկանալի է. չէ՞ որ քույրը հեռանում է,— նկատեց օր. Սահակյանը՝ ժպտալով նայելով Եվայի մեծ-մեծ աչքերին, որ նա մտախոհությամբ ուղղել էր դեպի դահլիճի խորքը։

— Թող այդպես ասի,— վրա թերեց Թեկլեն.— թող գոնե մի անգամ խնդրած լինի, որ չգնա։

Եվան նեղսրտությամբ շարժվեց իր տեղում։

— Մայրիկ, ի՞նչ հարկ կա այդ մասին խոսելու։ Մեծ ցավ չէ, որ այլևս չեմ խոսում ու ծիծաղում։

— Մեծ ցավն այն է, որ քեզ այդպես մաշում ես։ Տես, այս երկու օրվա մեջ ինչ ես դառել։

— Է՛հ,— զսպած զայրացկոտությամբ արտասանեց Եվան և մինչև անգամ դեմքը շրջեց մորից։

Թեկլեն նայեց աղջկան խիստ ջգրած, ուզեց բան ասել, բայց զսպեց իրեն և լռեց։ Նա զգում էր, որ Աշխենի դեմ իր մեջ մի քանի օրվա ընթացքում հավաքված բարկությունը պատրաստ է պայթելու, բայց տեղն անհարմար էր:

Մոր և աղջկա մեջ տեղի ունեցած այդ ընդհարման ժամանակ Աշխենը վերին աստիճանի անհարմար դրության մեջ էր զգում իրեն։ Նա ավելի քան հասկանում էր, որ հորեղբոր կինը կատաղած է իր դեմ. տեսնում էր, որ այդ ընդհարման պատճառն ինքն է, ուստի ինչքան ուզում էր միջամտել իրեն ճնշող այդ խոսակցությանը վերջ դնելու համար, ոչինչ չէր կարողանում ասել։ Առհասարակ նա զարմանալի վախկոտ էր դարձել Եվային արած խոստովանությունից հետո։

Կարճ ժամանակ խիստ ճնշող լռություն տիրեց։ Մայր ու աղջիկ, կարծես իրարից խռոված, նայում էին իրար հակառակ կողմը։ Աշխենն անհանգստությամբ շուռ ու մուռ էր գալիս աթոռի վրա, մեքենայաբար նայելով դահլիճում իրար անցնող հասարակությանը։ Իսկ մնացածներն՝ անախորժ, անորոշ տպավորության տակ՝ չէին իմանում ինչ ասեն։

Այդ միջոցին վրա հասավ Մարությանը։

— Է՛ռի-հա՜, մի րոպե հեռացա, և դուք ոչինչ չեք գտնում խոսելու,— բացականչեց նա։— Ասենք, Եվան երդվել է այլևս չխոսել, դո՞ւք ինչ եք, մանավանդ դո՛ւք, օրիորդ,— [ 143 ] դիմեց նա օր. Սահակյանին։— Ինչպես տեսնում եմ, որքան Եվայի քույրն է հեռանում, նույնքան և ձերը։ Ես ձեզ այդքան թուլասիրտ չէի կարծում։ Համենայն դեպս, դուք ամենքդ էլ անշնորհք եք. ձեզ հետ ոչ կարելի է քեֆ անել, ոչ ճանապարհորդել. դուք կքնեցնեք մարդու։ Պարոն Մինասյան, համեցեք, այս ձեզ, այս էլ քեզ, Աշխեն ջան։

Այդ ասելով, նա երկու տոմսակ դրեց՝ մեկը Մինասյանի, մյուսը Աշխենի առաջ։ Տոմսակներն երկրորդ կարգի էին։

— Նստեցեք ձեզ համար փափուկ նստարանների վրա ու հայդա,— ավելացրեց նա, շտապով նստելով իր տեղը։

Մինասյանը զարմացած վերցրեց տոմսակը, նայեց և բերանը բաց արեց, որ բան ասի, բայց Մարությանը բռնեց նրա թևից և դրանով հասկացրեց, որ ավելորդ է այդ մասին խոսելը։

— Դե՛հ, խմենք վերջին բաժակը,— կանչեց նա։— Աշխեն ջան, դարձյալ և առանձնապես քո՛ կենացը։ Հավատացիր, ես էլ Եվայի նման... ներողություն, երեխայի նման լաց կլինեի և չէի թողնիլ, որ գնաս, եթե համոզված չլինեի, որ ապարդյուն գործի համար չես գնում։ Այսօրվանից ազատ ես, թռիր ուր ուզում ես։ Այն աստիճան վստահ եմ քեզ վրա, որ խիղճս երբեք չպիտի տանջի ինձ, թե վատ բան եմ արել, որ քեզ, եթե կարելի է այսպես ասել, քե՛զ եմ հանձնել։ Ինձ տանջել միայն կարող է կարոտը, և հա՞րկ կա ասելու, թե ի՛նչպիսի ուրախության օր կլինի ինձ համար ա՛յն օրը, երբ նորից կտեսնեմ քեզ ողջ, առողջ, անհուսաբեկ։ Բայց հույսս մե՜ծ է։ Մինչև այժմ իմ ամենամեծ բաղձանքն այն է եղել, որ արժանանամ իմ Արմենակի տեսությանը. այսօրվանից նույնպիսի մի բաղձանքի առիթ տալիս է և ի՛մ Աշխենը։ Բարով գնաս, սիրելիս, զավակս։ Հայրական սրտով օրհնում եմ ճանապարհդ։ Աստված տա, որ դու էլ, իմ Արմենակի նման, մեր ընտանիքի պարծանքը դառնաս։ Խփենք բաժակները: Այդպե՛ս։ Կեցցե՜ս։ Կրկին և միլիոն անգամ բարի ճանապարհ և բարի վերադարձ։

Եվ Մարությանը մի շնչում դատարկեց բաժակը։

Մինասյանը, որը հիացած էր մնացել այդ վերին աստիճանի շարժուն ու կենդանի մարդուց, վերջին խոսքերի ժամանակ արտասուքի կաթիլներ նկատեց նրա աչքերի մեջ: Նա [ 144 ] նայեց Աշխենի լուրջ, գունատ դեմքին և տեսավ, որ նրա վայր թողած աչքերն էլ թաց են եղել։

— Ե՛վա, վերջապես, դա բանի նման չէ,— ասաց հայրը,— դատարկ բաժակը փոքր-ինչ սաստկությամբ դնելով սեղանի վրա։— Հավատացիր, կատակ չեմ անում, ականջս այն աստիճան սովորել է ձայնիդ, որ ուղղակի անտանելի է ինձ համար, երբ չես խոսում։

Եվայի աչքերի կոպերը դողդողացին։

— Հայրիկ, դու ինձ նեղացնում ես,— արտասանեց նա լացակումած ձայնով և շուռ եկավ աթոռի վրա։

Մարությանը լռեց և տխուր մտահոգությամբ մնաց նայելիս աղջկա դեմքին։

Թեկլեն վիրավորված հանգստությամբ նայում էր այս ու այն կողմ և երբեմն-երբեմն անհաշտ հայացքներ էր նետում Աշխենի վրա։

Օր. Սահակյանը կարեկցությամբ նայում էր Եվային և, հակառակ իր սովորության, թե տխուր էր և թե հենց սկզբից տրամադրություն չուներ խոսելու։

Մինասյանը, իբրև օտար, նույնպես նայում էր Եվային, և նրան հիացնում էր այդ աղջկա անբիծ գեղեցկությունը, որ այս անգամ, տխրության մեջ, ինչ-որ տրագիկական-մելամաղձիկ դրոշմ էր կրում։

Իսկ Շահյանի թախիծն այն աստիճան սաստկացել էր, որ նա մինչև անգամ կորցրել էր զգալու ընդունակությունը։

Այնինչ, Աշխենը, հորեղբոր խոսքերի զորեղ ազդեցության տակ, չէր իմանում, թե ինչ է կատարվում շուրջը:

— Կարծեմ, գնացքն արդեն եկել է,— ասաց Մինասյանը։

Մարությանը հանկարծ սթափվեց իր մտախոհ դրությունից։

— Ա՜, արդե՞ն,— արտասանեց նա և մեքենայաբար վեր կացավ տեղից։

Նրա հետ վեր կացան և մյուսները։

Դահլիճում իրարանցումը սաստկացել էր։ Դեպի պլատֆորմ տանող դուռն անդադար բաց ու խուփ էր լինում, և ներս էին մտնում ամեն տեսակ մարդիկ. ձմեռվա վերարկուների մեջ կոլոլված, ճամպրուկներով և բազմազան փաթեթներով: Դահլիճում գտնված մարդիկ իրենց հերթին, [ 145 ] վերցնելով իրենց ճանապարհորդական իրերը, շտապում էին դեպի դուրս, դռան մոտ ամբոխվելով և իրար բոթբթելով։ Այդ միջոցին Շահյանի աչքովն ընկավ և իսկույն էլ կորավ բազմության մեջ մի ծանոթ դեմք։ «Բազենյանը չէ՞ր արդյոք»,— մտածեց նա։

Դեռ երկրորդ զանգը չէին տվել, որ Մարությանները, օր. Սահակյանը, Մինասյանն ու Շահյանն արդեն վագոնումն էին։ Այստեղ արդեն ամենքն էլ հրաժեշտի վերջին րոպեի ծանր ազդեցության տակ էին։ Թեկլեի սիրտը կակղել էր, նրա աչքերի մեջ մինչև անգամ արցունքներ էին նկատվում. նա խորհուրդ էր տալիս Աշխենին, որ լավ պահի իրեն, չմրսի, չհիվանդանա։ Մարությանը խնդրում էր, որ Աշխենը որքան կարելի է՝ հաճախ նամակ գրի իրենց։ Օր. Սահակյանը նույնն էր խնդրում ընկերուհուց։ Մինասյանը սովոր ձեռքով տեղավորում էր իր և Աշխենի իրեղենները։ Եվան լուռ էր և սառն հանգստությամբ դիտում էր Մինասյանի արագ շարժումները։ Իսկ Շահյանը, ինքն իր մեջ կենտրոնացած, քաշվել էր մի կողմ և ապուշի նման նայում էր մերթ մեկին, մերթ մյուսին, նայելով, թե ով էր խոսում, և զգում էր, որ հենց սկզբից մի ավելորդ մարդ է Մարությանների, Մինասյանի և օր. Սահակյանի ընկերության մեջ, իսկ այժմ վագոնի այդ նեղ պատերի մեջ արդեն խանգարում է նրանց ազատ շարժվելուն։ Սրտի անպատմելի դառնությամբ նա տեսնում էր, որ ոչ ոք ուշք չի դարձնում իր վրա, կարծես ինքն այնտեղ չլիներ, կարծես մի երեխա, մի ծառա լիներ կանգնած այնտեղ։

Լսվեց երկրորդ զանգի զրնգզրնգոցը։

Եվան, առաջվա նման, դարձյալ ցնցվեց, բայց անշարժ մնաց տեղը։ Մինչդեռ մյուսները շտապեցին իրենց հրաժեշտը տալ ուղևորներին։

Թեկլեն մի քանի անգամ համբուրեց Աշխենին և հազիվ զսպեց արտասուքը։ «Լավ պահիր քեզ, որդիս, լավ պահիր»,— վերջին անգամ կրկնեց նա։

Օր. Սահակյանը, արցունքն աչքերին, գրկվեց և համբուրվեց հեռացող ընկերուհու հետ և պինդ սեղմեց Մինասյանի ձեռքը։

Մարությանը ոչ մի կերպ չէր ուզում ընկճվել հրաժեշտի ծանր րոպեի ազդեցության տակ. կարծես իրեն և մյուսներին սիրտ տալու համար բռնի աշխուժով սեղմեց եղբոր աղջկա և [ 146 ] Մինասյանի ձեռքը, չմոռանալով մի անգամ ևս կրկնել, որ Աշխենը շուտ-շուտ նամակ գրի իրենց։ Բայց և այնպես նրա աչքերը լիքն էին արտասուքով։

Հետո մոտեցավ Շահյանը և, հազիվ սեղմելով Աշխենի և ընկերոջ ձեռքը, շտապեց ամենից առաջ դուրս գնալ վագոնից։

Ամենից վերջը Եվան տվեց իր հրաժեշտը հեռացողներին։ Նա ոչ մի խոսք չարտասանեց, միայն կամաց փաթաթվեց Աշխենի վզովը և դեմքը սեղմեց նրա կրծքին։ Մի վայրկյան նրա ուսերը սաստիկ ցնցվեցին։

Աշխենի աչքերը վաղուց արդեն լցված էին արցունքով։ Նա նույնպես ոչ մի խոսք չկարողացավ արտասանել. միայն դողդողացող շրթունքները երկար ժամանակ սեղմած պահեց Եվայի դեմքի վրա, ականջի մոտ։

— Բսվական է, բավական է,— կանչեց Մարությանը, տեսնելով, որ նրանք չեն ուզում բաց թողնել իրար։— Շուտով երրորդ զանգը կտա։

Եվան հանկարծ թողեց Աշխենին և, առանց նայելու նրան, դուրս վազեց վագոնից։

Մարությաններն ու օր. Սահակյանը դուրսը խմբվեցին վագոնի լուսամուտի տակ։ Շահյանը չքացել էր. նրա բացակայությունը ոչ ոք չնկատեց էլ։ Աշխենը գլուխը դուրս էր հանել լուսամուտից։ Նրա ետևից երևում էր Մինասյանի գլուխը։ Աշխենի և Եվայի աչքերը սաստիկ կարմրել էին։ Երկու կողմից էլ կցկտուր խոսքեր էին փոխանակվում։

Զանգն երրորդ անգամ զրնգզրնգաց։ Մի կոնդուկտոր, վառ լապտերը ձեռքին, շտապ քայլերով անցավ վագոնների լուսամուտների տակով։ Վագոնների դռներն սկսեցին չրխկոցով փակվել։ Լսվեց ավագ կոնդուկտորի սուլիչի դողդոջուն սուր ձայնը։ Շոգեմեքենան սուլեց և տնքաց։ Վագոնների երկայն շարքը հանկարծ ցնցվեց, մի վայրկյան մնաց անշարժ, հետո սահուն կերպով սկսեց առաջ շարժվել։

— Գնա՜ք բարյավ, բարի՜ ճանապարհ,— վերջին անգամ կանչեց Մարությանը, գլխարկը շարժելով։

Ամենքը մեխված մնացին իրենց տեղում, մինչև որ վագոնների մութ շարքը միախառնվեց գիշերային մթության հետ, հեռվից ուղարկելով միայն անիվների հետզհետե խլացող գռգռոցն ու շոգեմեքենայի արագ հևքը։