Պետությունների և պայմանագրերի նկատմամբ իրավահաջորդության հարցը

Պետությունների իրավահաջորդության (state succession)՝ մասնավորապես պայմանագրերի նկատմամբ իրավահաջորդության հարցը, լինելով միջազգային հանրային իրավունքի հարց, ներկայումս ունի հույժ գործնական նշանակություն: Հայ-թուրքական զույգ արձանագրությունների լույսի ներքո, հատկապես նրանցից առաջինում «միջազգային իրավունքի համապատասխան պայմանագրերի» վկայակոչման պարագայում, այդ հարցը ձեռք է բերել միանգամայն կիրառական նշանակություն: Թուրքական կողմը «միջազգային իրավունքի համապատասխան պայմանագրեր» բառակապակցությունը մեկնաբանում է որպես Մոսկվայի (16.03.1921թ.) և Կարսի (13.10.1921թ.) պայմանագրեր:

Ըստ այդմ, մեր խնդիրն է համառոտակի քննարկել մի քանի հարց.

1. Ընդհանրապես պետությունների իրավահաջորդության հարցը:
2. Պայմանագրերի նկատմամբ պետությունների իրավահաջորդության հարցը:
3. Մասնավորապես, Մոսկվայի (16.03.1921թ.) և Կարսի (13.10.1921թ.) պայմանագրերի նկատմամբ Հայաստանի Հանրապետության իրավահաջորդության հարցը:

1. Պետությունների իրավահաջորդության հարցը.

ա) ՀՍՍՀ և ՀՀ իրավահաջորդության հարցը.

Պետությունների իրավահաջորդությունը «տվյալ տարածքի վրա, ըստ միջազգային իրավունքի, մի պետության ինքնիշխանության վերջնական փոխարինումն է մեկ այլ պետության ինքնիշխանությամբ»: State succession is a definitive replacement of one state by another in respect of sovereignty over a given territory in conformity with international law.^[1]

Այսու, պետությունների իրավահաջորդությունը վերացական հասկացություն չէ, այլ ածանցվում է ինքնիշխանությունից (sovereignty): Միմիայն երկու ինքնիշխան պետությունների միջև կարող է լինել իրավահաջորդություն: Քանի որ ինքնիշխանությունը պետության բացառիկ իրավունքն է կառավարելու սեփական բնակչության հարաբերությունները և զերծ լինելու արտաքին վերահսկողությունից (Sovereignty is the exclusive right of a State to govern the affairs of its inhabitants – and to be free from external control),^[2] ապա ակնհայտ է, որ Հայաստանի Սովետական Սոցիալիստական Հանրապետությունը (ՀՍՍՀ) երբևէ չի եղել ինքնիշխան պետություն: Քանի որ ՀՍՍՀ-ն չի եղել ինքնիշխան պետություն, հետևաբար Հայաստանի Հանրապետությունը չի կարող լինել նրա իրավահաջորդը: 1920թ. դեկտեմբերից (երբ Հայաստանը բռնազավթվեց արտաքին ռազմական ուժի կողմից և ՀՍՍՀ-ում օրենքի ուժ ստացան ՌՍՖՍՀ-ում գործող դեկրետները) մինչև 1991թ. սեպտեմբեր / դեկտեմբերը (երբ գործում էին միութենական սահմանադրությունը, օրենքներն ու կարգերը), ՀՍՍՀ երբեք բացառիկ իրավունք չի ունեցել ո՛չ սեփական տարածքի և ո՛չ էլ սեփական բնակչության նկատմամբ:

Հայաստանի Հանրապետության ինքնիշխանության վերականգնումը հռչակվել է Անկախության հռչակագրի (23.08.1990թ.) 2-րդ կետով. «Հայաստանի Հանրապետությունը ինքնիշխան պետություն է՝ օժտված պետական իշխանության գերակայությամբ, անկախությամբ, լիիրավությամբ: Հայաստանի Հանրապետության ամբողջ տարածքում գործում են միմիայն Հայաստանի Հանրապետության սահմանադրությունը և օրենքները»:

բ) ԽՍՀՄ և ՀՀ իրավահաջորդության հարցը.

Իրավահաջորդությունը լայն առումով և, մասնավորապես պայմանագրային իրավունքների ու պարտավորությունների մասով, ոչ թե պետության կամքի կամ ցանկության հարց է, այլ տվյալ պետության ժառանգած տարածքի կարգավիճակից, չափից և նշանակությունից ածանցվող իրավական հետևություն: Այսինքն, այս հարցում վճռորոշն այն իրավական կարգավիճակն է, ինչպես նաև չափն ու նշանակությունը, որն անջատվող տարածքը կամ միավորն ունեցել է նախկին պետության մեջ: Երբ նոր երկիրն առաջանում է նախկին պետության բուն և իշխանակիր (core and dominant) տարածքի վրա, ապա այն կոչվում է նոր երկիր (new state) և հանդիսանում է գոյություն ունեցող պայմանագրային իրավունքների և պարտավորությունների (existing treaty rights and obligations) իրավահաջորդը: Օրինակ, երբ Ավստրո-Հունգարիան Առաջին աշխարհամարտից հետո տրոհվեց, ապա Ավստրիան և Հունգարիան ամբողջությամբ ժառանգեցին Ավստրո-Հունգարիայի իրավունքներն ու պարտավորությունները:^[3] Նույն կայսրությունից անջատված Չեխոսլովակիան և Լեհաստանը, որոնք առաջ եկան որպես նորաստեղծ պետություններ (newly independent state) չհանդիսացան իրավահաջորդներ և նրանց պարագայում գործեց tabula rasa-յի (մաքուր տապանակի, clean slate) սկզբունքը:^[4]

Բնական է, որ ցանկացած պետություն կայանում է որոշակի տարածքի վրա: Հարմարության համար այդ տարածքն անվանենք պետականաստեղծ տարածք: Եթե պետականաստեղծ տարածքն ունեցել է նախկին գաղութի կամ արտաքին քաղաքականության հարցերում կախյալ տարածքի կարգավիճակ (former colonies and other territories dependent upon a dominant state for the conduct of foreign policy), ապա տվյալ դեպքում գործում է tabula rasa սկզբունքը:^[5] Այսինքն, տրամաբանությունը շատ հստակ է. նորանկախ երկիրը չի կարող պատասխանատվություն կրել մի բանի համար, մեզ հետաքրքրող պարագայում՝ արտաքին քաղաքականության, որի կայացման և ընթացքի վրա ոչ մի ազդեցություն չի ունեցել:^[6]

Ակնհայտ է, որ արտաքին քաղաքականության հարցերում, ինչպես նաև մնացած բոլոր հարցերում, ՀՍՍՀ ունեցել է կախյալ տարածքի կարգավիճակ: Ըստ այդմ, Հայաստանի Հանրապետության դեպքում անտարակույս գործում է tabula rasa-յի սկզբունքը:

Բացի այդ, ՀՍՍՀ իր տարածքով և բնակչությամբ չէր կարող հավակնել ԽՍՀՄ տարածքի բուն և իշխանակիր տարածք լինելուն: ՀՍՍՀ-ն եղել է ԽՍՀՄ տարածքի մոտավորապես 0.14%-ը (22.402.200 քկմ-ից 29.800 քկմ) և ունեցել է բնակչության գրեթե 1.2%-ը (290 միլիոնից 3.4 միլիոնը):

Միջազգային իրավունքի տեսանկյունից 14 նորանկախ երկրի, այդ թվում նաև Հայաստանի Հանրապետության, առաջացումը տեղի է ունեցել ոչ թե ԽՍՀՄ տրոհումով, ինչպես հաճախ բնութագրվում է լրագրողական մակարդակում, այլ մայր երկրից (parent state)՝ ԽՍՀՄ-ից, նրա մասերի անջատումով և նորանկախ պետությունների ստեղծումով: Անգամ դրանից հետո Ռուսաստանի տարածքը շարունակում է շատ ավելի մեծ լինել, քան հիշյալ բոլոր 14 պետությունների տարածքները միասին վերցրած: Այդ իսկ պատճառով, Ռուսաստանի Դաշնությունն անվիճելիորեն համարվեց ԽՍՀՄ շարունակությունը (continuity) և նրա համար, ի տարբերություն մյուսների, կարիք չառաջացավ նորից վերանդամակցելու միջազգային կառույցներին կամ վերաստորագրելու ԽՍՀՄ միջազգային, բազմակողմ և երկկողմ պայմանագրերը:

ՄԱԿ-ի քարտուղարությունն այլ առիթով՝ Հնդկաստանից Պակիստանի անջատման ժամանակ (1947թ.), անդրադարձել է նույնաբովանդակ հարցի և տվել իր միանշանակ իրավական գնահատականը. «Միջազգային իրավունքի տեսանկյունից իրավիճակը հետևյալն է. գոյություն ունեցող պետության մի մասն անջատվում է և դառնում է նոր երկիր: Ըստ այդմ, Հնդկաստանի միջազգային կարգավիճակում չկա որևէ փոփոխություն, այն շարունակում է մնալ պետություն՝ պայմանագրերի բոլոր իրավունքներով և պարտավորություններով, և հետևաբար, ՄԱԿ-ի անդամակցության բոլոր իրավունքներով և պարտավորություններով: Անջատվող տարածքը՝ Պակիստանը, կլինի նոր երկիր, այն չի ունենա հին [նախկին] պետության իրավունքներն ու պարտավորությունները, և այն, իհարկե, չի ունենա [ժառանգի] անդամակցություն ՄԱԿ-ում»: From the viewpoint of international law, the situation is one in which a part of an existing State breaks off and becomes a new State. On this analysis, there is no change in the international status of India; it continues as a State with all the treaty rights and obligations, and consequently, with all the rights and obligations of membership in the United Nations. The territory which breaks off, Pakistan, will be a new State; it will not have the treaty rights and obligations of the old State, and it will not, of course, have membership in the United Nations.^[7]

ՄԱԿ-ի քարտուղարության իրավական պարզաբանումից միանշանակորեն կարելի է եզրակացնել, որ անջատվող երկիրը չի հանդիսանում նախկին պետության պայմանագրային իրավունքների և պարտավորությունների իրավահաջորդը:

2. Պայմանագրերի նկատմամբ պետությունների իրավահաջորդության հարցը.

Միջազգային իրավունքի ցանկացած հարցի քննարկման համար միջազգային իրավունքը որպես առաջնային աղբյուր է դիտարկում միջազգային կոնվենցիաները՝ լինի դա ընդհանուր կամ մասնահատուկ (international conventions, whether general or particular):^[8]

Այս տեսանկյունից բացառիկ կարևորություն ունի Պայմանագրերի նկատմամբ պետությունների իրավահաջորդության վերաբերյալ Վիեննայի (1978թ.) կոնվենցիան (The Vienna Convention on Succession of States in respect of Treaties, 1978)^[9] [հետայսու՝ Վիեննայի կոնվենցիա (1978)]: Թեև նշյալ փաստաթուղթը դեռևս մասնակիցների լայն ընդգրկում չունի, այնուհանդերձ այն խնդրո առարկա հարցի մեկնաբանության կարևորագույն մեկնակետն է, քանի որ իր մեջ է ամփոփել Միջազգային իրավունքի հանձնաժողովի (International Law Commission) տասնամյակների աշխատանքը և կուտակած փորձը:

Վիեննայի կոնվենցիան (1978) ամրագրել է հետևյալը.

«Նորանկախ պետությունը պարտավորված չէ ուժի մեջ թողնել կամ կողմ դառնալ որևէ պայմանագրի միայն այն պատճառով, որ պետությունների փոխհաջորդման օրն այդ պայմանագիրն ուժի մեջ է եղել խնդրո առարկա (պետությունների տարանջատված) տարածքի համար»: [Հոդված 16. Դիրքորոշում նախորդող պետության պայմանագրերի նկատմամբ]: A newly independent State is not bound to maintain in force, or to become a party to, any treaty by reason only of the fact that at the date of the succession of States the treaty was in force in respect of the territory to which the succession of States relates. [Article 16. Position in respect of the treaties of the predecessor State].

Միջազգային իրավունքի վերոհիշյալ սահմանումից ակնհայտ է, որ պետությունների ընդհանուր իրավահաջորդությունը, որն էության մեջ իրարահաջորդություն է, և պայմանագրերի նկատմամբ իրավահաջորդությունը 2 տարբեր իրավական երևույթներ են: Այսինքն, երբ առաջ է գալիս նորանկախ երկիր, ապա դա բնավ չի նշանակում, որ այն ժառանգում է նաև տվյալ տարածքին վերաբերող միջազգային իրավունքով ամրագրված պարտավորությունները:^[10] Ինչպես գրել ենք վերը, դա առավելապես պայմանավորված է պետականաստեղծ տարածքի նախկինում ունեցած իրավական կարգավիճակից: Հայաստանի Հանրապետության պարագայում, որպես նորանկախ երկրի, միանշանակորեն գործել է tabula rasa-ի սկզբունքը:

Այսուհանդերձ, ԱՊՀ որոշ փաստաթղթերում, ինչպես նաև միջազգային պայմանագրերում կարելի է հանդիպել «ԽՍՀՄ իրավահաջորդ-պետություններ» (государства-правопреемники СССР) բառակապակցությունը: Ակնհայտ է, որ սա քաղաքական-կարգավիճակային բնութագրում է և վերաբերում է ընդհանուր իրավահաջորդությանը (գույք, պարտքեր, զինամթերք, արխիվներ և այլն): Այն չի կարող վերաբերել և չի վերաբերում պայմանագրային իրավահաջորդությանը, քանի որ Անկախ երկրների համագործակցության հիմնադիր փաստաթուղթն (Ալմա-Աթայի հռչակագիր, 21 դեկտեմբերի, 1991թ.) ամրագրում է սոսկ «նախկին ԽՍՀՄ պայմանագրերից և համաձայնագրերից բխող միջազգային պարտավորությունների կատարման երաշխավորումը» և ոչ՝ իրավահաջորդությունը, այն էլ միայն «համաձայն իրենց սահմանադրական ընթացակարգի», այսինքն համապատասխան վավերացումից հետո: (Государства-участники Содружества гарантируют в соответствии со своими конституционными процедурами выполнение международных обязательств, вытекающих из договоров и соглашений бывшего Союза ССР. Алма-Ата, 21 декабря 1991г.)

Ավելին, 1992թ. հուլիսի 6-ին ԱՊՀ երկրների ղեկավարները ստորագրել են «Փոխըմբռնման հուշագիր փոխադարձ հետաքրքրություն ներկայացնող նախկին ԽՍՀՄ պայմանագրերի նկատմամբ իրավահաջորդության մասին» (Меморандум о взаимопонимании по вопросу правопреемства в отношении договоров бывшего СССР, представляющих взаимный интерес):^[11] Հուշագիրը մասնավորապես հստակեցնում է, որ ամեն մի երկիր ինքն է որոշելու յուրաքանչյուր պայմանագրին միանալ-չմիանալու հարցը՝ ելնելով պայմանագրի բնույթից և բովանդակությունից: «Այդ [նախկին ԽՍՀՄ] պայմանագրերին մասնակցելու հարցը կլուծվի ԱՊՀ յուրաքանչյուր երկրի կողմից ինքնուրույնաբար՝ համաձայն միջազգային իրավունքի սկզբունքների և նորմերի, կախված յուրաքանչյուր կոնկրետ դեպքից, այս կամ այն պայմանագրի բնույթից և բովանդակությունից»: (Вопрос об участии в этих договорах [бывшего Союза ССР ] решается в соответствии с принципами и нормами международного права каждым государством-участником Содружества самостоятельно, в зависимости от специфики каждого конкретного случая, характера и содержания того или иного договора.)

Օրինակ, այդ հուշագրից հետո (13.08.1992թ.) Ադրբեջանը պաշտոնապես տեղեկացրեց (notified) ՄԱԿ-ի գլխավոր քարտուղարին, որ ինքը չի հանդիսանում ԽՍՀՄ պայմանագրերի իրավահաջորդը, բացառությամբ մարդու իրավունքներին վերաբերող 3 պայմանագրերի:^[12]

3. Մոսկվայի (16.03.1921թ.) և Կարսի (13.10.1921թ.) պայմանագրերի նկատմամբ Հայաստանի Հանրապետության իրավահաջորդության հարցը.

Անհրաժեշտ է ընդգծել, որ «նախկին ԽՍՀՄ պայմանագրերից և համաձայնագրերից բխող միջազգային պարտավորությունների կատարման երաշխավորումը» չի կարող վերաբերել և չի վերաբերում Մոսկվայի (16.03.1921թ.) և Կարսի (13.10.1921թ.) պայմանագրերին մի շարք պատճառներով.

ա) Վերոհիշյալ պարտվորությունն ունի հստակ ժամանակային շրջանակ: Այն վերաբերում է միայն ԽՍՀՄ գոյության ժամանակաշրջանին՝ 30 դեկտեմբերի 1922թ. – 26 դեկտեմբերի 1991թ.:

բ) Վերոհիշյալ պարտավորությունն ունի պայմանագրերի մասնակիցների (parties to treaties) հստակ սահմանափակում: Այն չի վերաբերում, այսպես կոչված ՀՍՍՀ կամ ՌՍՖՍՀ կնքած պայմանագրերին: Պարտավորությունը վերաբերում է միայն այն պայմանագրերին, որոնք կնքվել են ԽՍՀՄ-ի անունից և ԽՍՀՄ-ի կողմից:

գ) Վերոհիշյալ պարտավորությունն ունի իրավական սահմանափակում: Այն, բնականաբար, վերաբերում է միայն օրինական, այսինքն՝ միջազգային իրավունքին համապատասխան, կնքված պայմանագրերին:

դ) Վերոհիշյալ պարտավորությունն ունի սահմանադրական սահմանափակում: Պարտավորությունը վերաբերում է միայն այն պայմանագրերին, որոնք ընդունվել են ՀՀ կողմից «համաձայն իրենց սահմանադրական ընթացակարգի»:

Եզրակացություն.

1. Հայաստանի Հանրապետությունը չի հանդիսանում Հայաստանի Սովետական Սոցիալիստական Հանրապետության վարչատարածքային միավորի իրավահաջորդը:
2. Հայաստանի Հանրապետությունը քաղաքական-պատմական առումով լինելով ԽՍՀՄ-ին հաջորդող պետություններից մեկը, պայմանագրերի առումով չի հանդիսանում նրա իրավահաջորդը:
3. Հայաստանի Հանրապետությունը չի հանդիսանում Մոսկվայի (16.03.1921թ.) և Կարսի (13.10.1921թ.) պայմանագրերի իրավահաջորդը:

Ծանոթագրություն

1. Brownlie I. Principles of Public International Law. Oxford, 5th ed., 1998, p. 649.
2. Slomanson W.R. Fundamental Perspectives on International Law. Belmont, 3rd ed., 2000, p. 206.
3. Williamson E.D. (Legal Adviser, U,S. Department of State) Treaty Succession and Related Issues in the wake of the Breakup of the USSR, p. 3. (Panel on State Succession and Relations with Federal States,” March 31, 1992, Washington, D.C.)
4. Նույն տեղում:
5. Նույն տեղում, էջ 4:
6. Ի դեպ, ԱՄՆ արտաքին քաղաքականության մասին օրենքի կրկնամեկնությունը (Restatement of the Law (3d) of Foreign Relations Law of the United States) tabula rasa-ի սկզբունքը վերապահում է ոչ միայն նորանկախ երկրներին (newly independent state), այլև բոլոր նոր երկրներին (new states).
7. Document A/CN.4/149 and Add. 1. The succession of States in relation to membership in the United Nations: memorandum prepared by the Secretariat, Yearbook of the International Law Commission, 1962 , vol. II, p. 101.
8. Statute of the International Court of Justice, Article 38.1. a.
9. Կոնվենցիան ստորագրման համար բաց է հայտարարվել 1978թ. օգոստոսի 22-ից: Ուժի մեջ է մտել 1996թ. նոյեմբերի 6-ին: Ներկայումս նրան մաս են կազմում հետևյալ երկրները. Բոսնիա, Խորվաթիա, Կիպրոս, Չեխիա, Դոմինիկա, Էկվադոր, Եգիպտոս, Էստոնիա, Եթովպիա, Իրաք, Լիբիա, Մարոկկո, Սենտ Վինսենթ և Գրենադիններ, Սերբիա, Սեյշելներ, Սլովակիա, Սլովենիա, Մակեդոնիա, Թունիս և Ուկրաինա (20 պետություն):
10. Կարծում եմ շփոթությունն առաջացել է նաև անգլերեն “succession of states” բառակապակցությունը մշտապես պետությունների իրավահաջորդություն թարգմանությամբ: Այն ավելի հաճախ նշանակում է պարզապես պետությունների փոխհաջորդում:
11. Меморандум о взаимопонимании по вопросу правопреемства в отношении договоров бывшего СССР, представляющих взаимный интерес от 6 июля 1992 г. // Действующее международное право: В 3 т., М., 1996, Т. 1, c. 492-493.
12. Mullerson R. The Continuity and Succession of States, by Reference to the Former USSR and Yugoslavia. The International & Comparative Law Quarterly, 1993, v. 42, №3: p. 490.

3 նոյեմբերի, 2009թ.