Վերջին ցանկությունը
Զարմանալի է մահվան հոգեբանությունը։ Կյանքի վերջին վայրկենին մարդիկ շատ անգամ ձեռքները թափ են տալիս ամբողջ աշխարհքի վրա, բայց և ամբողջ ուժով կառչում են մի չնչին բանից.– Եվ ընդհանրապես էդ չնչին բանն էլ իրենց հին, մանկության օրերի էս կամ էն հիշատակն է լինում։
Մահից մի քանի օր առաջ ինձ մոտ էր Ալ. Ծատուրյանը, ու երկուսով նստած երկար զրույց էինք անում։
Խոսեցինք նոր ազատությունից, առաջիկա Հայաստանից, մեր գրականությունից, հազար ու մի ուրիշ բաներից, սակայն էս բոլոր մեծ հարցերից ավելի ուժգին երկու փոքրիկ բան են մեխվել հիշողությանս մեջ։
Մեկ էն, թե ինքը միշտ հիվանդ է եղած ու շատ վաղուց կլիներ մեռած, եթե իր կինը չլիներ, որ իրեն անքուն հսկող հրեշտակն է եղել կյանքում։ Մեկ էլ էն, թե արդեն պարզ տեսնելով, որ կյանքի թելը կտրելու վրա է՝ եկել է հայրենիք, ուզում է գնա Զաքաթալա՝ վերջին անգամ տեսնի իր մոր գերեզմանը և իրենց դռան հին թթենին, որի վրա էնքան եղել է մանուկ ժամանակ...
Ասում էր՝ նրանից հետո հանգիստ կմեռնեմ։
Մի երկու օրից հետո երբ իմացրին՝ թե Ծատուրյանը ուշաթափվել է՝ շտապեցի, տեսա գիտակցությունը կորցրած, աչքերը փակած, գլուխը բարձր՝ պառկեցրած, սառույցը գլխին ու կրծքին, ու փակած աչքերից մեղմ արտասուքի կաթիլներ են հոսում։
Սպասում էինք բժշկին։
Ես մտածում էի, թե արդյոք նրա համար չեն հոսում արտասուքի էն վերջին անզոր կաթիլները, որ նա չկարողացավ տեսնել ոչ իր սիրած մոր գերեզմանը, ոչ էն հին թթենին...
Տիկինը տագնապի մեջ կամ սառույցն էր փոխում, կամ թեյի գդալով ջուր էր տալիս ու խոսում, անդադար խոսում... Մին էլ հանկարծ խոսքը փոխեց, թե.
– Ա՛խ, գիտեք նա ինչքան եր ուզում գա Կովկաս՝ տեսնելու իր մոր գերեզմանն ու իրենց դռան հին թթենին... Իսկ ես, ճշմարիտն ասեմ, վախենում էի դրանից։ Ամեն անգամ ինձ թվում էր, թե իր հայրենիքի հողն է կանչում, գա թե չէ՝ կմեռնի...
Բժիշկը եկավ։ Քննեց։ Վերևից ներքև մարմինը քորոցով ծակծկեց։ Արդեն կորցրել էր զգայունությունը։ Ապա թե աչքերը բաց արավ բժիշկը, վառած մոմը դիմացը բռնեց, մատով բիբերը շոշափեց – չէին շարժվում։ Էլ հույս չկար։ Մարում էին։ Մի թույլ ու խոր թախիծ կար նրանց մեջ սառած մնացած...
Մի երկու ժամից հետո երբ նորից վերադարձա՝ կես ժամ առաջ մեռել էր:
Եվ տաք դիակի առջև կանգնած էն էի մտածում, թե – չտեսավ... Այժմ էլ, երբ ցավելով խոսում են նրա տառապալից կյանքի մասին, նրա գրական գործի մասին, նրա գործերի հրատարակության և այլ ավելի մեծ խնդիրների մասին – մի տարօրինակ համառությունով իմ սիրտն էլ էն փոքրիկ ցավն է բռնել, նրա վերջին կարոտը, որ՝ մեռնելով ձգտեց՝ ու չկարողացավ հասնի, տեսնի ոչ իր բազմատանջ ու շատ սիրած մոր գերեզմանը, էն մոր, որ աղքատության մեջ, անվառարան, ցուրտ խրճիթում ծոցն էր առնում ու տաքացնում իր փոքրիկ Ալեքսանդրին, և ոչ էլ էն հին թթենին, որ ցուրտ ու բուք գիշերները իր պառաված ճյուղերով մթնում անդադար ծեծում էր նրանց աղքատիկ խրճիթի պատերն ու կտուրը, և որի վրա ամռան արևոտ օրերին էնքան թութն է քաղել ու խաղացել, զվարճացել մանկուց որբացած ու ամեն զվարճություններից, ամեն հաճույքներից զրկված Ալեքսանդրը...
1917