...նաև Սպիտակ Եղեռն/Փոկա
ՓՈԿԱ
Գյուղը գտնվում է Նինոծմինդայի (Բոգդանովկա) շրջանում, Փարվանա լճի ափին, Թբիլիսի տանող ավտոճանապարհին, շրջկենտրոնից 28 կմ հյուսիս-արեւելք։ Փոկայի հայ բնակչությունը 1829–1830 թթ. համալրվել է Արդահանից, էրզրումից եւ Մուշից եկած հայերով։ Գյուղում պահպանվել են կիկլոպյան բերդի ավերակները։ Բերդի արեւելյան մասում պատից չորս մետր հեռավորության վրա, կանգնած է խաչքար։ Այն եղել է վիշապաքար (տես Բանբեր Երեւանի համալսարանի 1989 թ. թիվ 2), որը վերաքանդակվել է խաչքարի։ Կիկլոպյան ամրոցի եւ վիշապաքարի առկայությունը վկայություն են այն բանի, որ Փոկան, ինչպես Գանձան, Սաթխան եւ Սուլդան, որպես բնակավայր գոյություն ունի անհիշելի ժամանակներից։
.jpg)
(նկ․՝ Ս․ Կարապետյան)
Փոկայի մասին տեղեկություններ կան 4-րդ դարից։ Այն որպես կայարան է նշված Պեւտինգերյան քարտեզում Արտաշատ-Սեբաստոպոլիս ճանապարհին Pagas (Պագաս) ձեւով։ Նախ Տոմաշեկը, ապա Հ. Մանանդյանը այն նույնացնում են ժամանակակից Փոկա գյուղի հետ։ 4-րդ դարի սկզբներին, ինչպես վկայում են վրաց աղբյուրները, փարվանայի ավազան է գալիս Ս. Նունեն (Նինոն)։ Այստեղ (ճիշտ է, գյուղը չի նշված, բայց ամենայն հավանականությամբ այն Փոկան է) նա հանդիպում է տեղացի ձկնորսների եւ Մցխեթայից եւ մերձակայքից այստեղ ոչխարները ամառային արոտավայրեր բերած հովիվների։ Նրանք խոսում են հայերեն։ Հայաստանից եկած կապատովկիացի այդ աղջկան կերակրում են եւ ցույց տալիս Մցխեթայի ճանապարհը, ուր նա գնալու էր քարոզչության։ Սուրբ Նունեի ջանքերով քրիստոնեությունը Վրաստանամ Սիրիան թագավորը 337 թ. հռչակում է պետական կրոն։
11-րդ դարի սկզբներին Փոկա գյուդի մոտով էր անցնում «Մեծ Հայք եւ Իվերիա» բյուգանդական թեմի հյուսիսային սահմանը: 1047թ. Լիպարիտ զորավարը, գնալով վրաց Բագրատ թագավորի դեմ, որը գտնվում էր Ջավախքի Ղրտիլա (Էխտիլա) գյուղում, ճանապարհին պաշարեց Փոկա (վրաց Փոկանի) գյուղը…