զորք տրամադրել։ Նրա օրոք բարձր զար– գացման են հասել արհեստագործությունը, առևտուրը, գյուղատնտեսությունը, քա– ղաքաշինությունը, մշակույթը։ Արքայա– նիստը Բագարանից տեղափոխել է Շի– րակավան։ Ա․ Ա–ի հաջողություններից անհանգըս– տացած Արաբ, խալիֆայությունը Հայաս– տանի դեմ է դրդել Ատրպատականի ամի– րա Աաջյան Աֆշինին՝ նրան շնորհելով Հայաստանում հարկեր հավաքելու իրա– վունք և ոստիկանի պաշտոն։ Վերջինս 893-ին հարձակվել է Հայաստանի վրա, սակայն հայկ․ 30 հզ–անոց բանակը Ատըր– պատականի սահմանի մոտ նահանջի է մատնել նրան։ 894-ին Ա․ Ա Աֆշինին պար– տության է մատնել Դողս գյուղի (Արագա– ծոտն գավառ) ճակատամարտում։ Աս կայն Միջագետքի արաբ, կուսակալ Ահմադ Շայբանին երբ գրավել է Աղձնիքն ու Տա– րոնը (896), Ա․ Ա ստիպված հաշտության պայմանագիր է կնքել դարձյալ Հսյաս– տան ներխուժած Աֆշինի հետ։ Օգտվելով կարճատև խաղաղությունից, Ա․ Ա (թաղ– վել է իր թագավորության հս․ սահմաննե– րի ամրացմամբ (վրաց գահերեց իփւան Ատրներսեհին շնորհել է թագ և հռյակել Արլ․ Վրաստանի թագավոր, կանխել Եգե– րաց Կոստանդին թագավորի՝ Վրաստանը նվաճելու փորձերը)։ Այնուհետև Ա․ Ա ստիպված է եղել դիմակայել Ատրպատա– կանի նոր ամիրա Ցուսուֆի նվաճող քա– ղաքականությանը։ 901-ին Ցուսուֆը գրա– վել է Դվինը, բայց, երկյուղելով հայոց բանակի հետ վճռական ճակատամար– տից, հաշտության պայմանագիր է կնքել և նահանջել։ 908-ին Ցուսուֆը Ա․ Ա–հ դեմ է հանել Վասպուրականի իշխան Գագիկ Արծրունուն՝ նրան հռչակելով «թագավոր հայոց»։ Երկրի ներսում ծագել են ֆեոդ, նոր երկպառակտչություններ, որոնց պատ– ճառով Ա․ Ա չի կարողացել հակահարված տալ 909-ին Հայաստան ներխուժած) Յու– սուֆի և նրան դաշնաևօած Դա<ւհն Աոծ– րունու զորքերին։ 910-ին, Զկնավաճառի (Նիգ գավառ) ճակատամարտում պարտու– թյուն կրելով, Ա․ Ա ամրացել է Կաաույա բերդում, ապա, երկիրն ավերածություն– ներից փրկելու համար, հանձնվել Ցուսու– ֆին։ Վերջինս, դրժելով անձի անվտանգու– թյան պահպանման իր երդումը, սրան շղթայակապ տեղափոխել է Դվին, խոշ– տանգել՝ պահանջելով հանձնվելու հրա– ման տալ Երնջակ բերդի պաշտպաննե– րին։ Ա․ Ա մերժել է բռնակալի պահանջը, նրան գլխատել են, մարմինը խաչհանել Դվինի հրապարակում։ Ա․ Ա–ի գահը ժառանգել է որդին՝ Աշուո Բ Երկաթը։ Գրկ․ Հովհաննես Դրասխսնա– կ և ր տ ց ի, Պատմութիւն •՝Հայոց, Թ․, 1912՜։ Թովմա Ա ր ծ ր ու ն ի և Անանուն, Պատմություն Արծրունյաց տան, Ե․, 1978։ Ստեփանոս Տարոնեցի [U ս ո– ղ ի կ], Պատմութիւն տիեզերական, ՍՊԲ, 1885։ Լ և Ո, Երկ․, հ․ 2, Ե․, 1967։ Գրիգոր– յ ա ն ՓՍմբատ Ա Րագրատունի, Ե․, 1946։ Պ․ Հովհաննի պան
ՍՄԲԱՏ Ա Աահակյան (ծն թ․ անհտ․–998), Այունիքի թագավոր 987-ից։ Որպես գահակալ իշխան՝ 963-ից տի]ւել է Ծղուկք, Բաղք Ա մինչև Հագարու (Ալավ– նո) գետն ընկած գավառները։ 976/9Տ 0-ին իր ձեռքն է վերցրել Սյունիքների գահերե– ցությունը, աստիճանաբար իշխանությու– նը տարածել գրեթե ամբողջ Սյունիքի վրա։ 987-ին, օգտվելով Հայոց թագավոր Սմբատ Բ Բագրատունու ժամանակավոր անհաջողություններից, Ատրպատականի տիրակալ Աբու–լ Հայջա Ռավվադյանի և Արցախի արքայիկների օժանդակությամբ Սյունիքը (բացառությամբ Սևան լճի ավազանի և Երնջակ գավառի) հռչակել է թագավորություն (տես Սյունիքի թագա– վորություն)։ Ա․ Ա ձևավորել է նորաստեղծ թագավորության պետ․ ապարատը (գոր– ծակալություններ ևն), հիմնել դատարան– ներ, կարգի բերել բանակը, բարեկարգել և ամրացրել բերդերը։ Ս․ Ա 989-ին ճանա– չել է Հայոց թագավոր Սմբատ Բ Բագրա– տունու գերագահ իրավունքը Սյունիքի նկատմամբ, իր զորքով մասնակցել Ափ– խազաց թագավորության դեմ հայ–վրաց․ միացյալ ուժերի արշավանքին։ 991 – 992-ին Հայոց թագավոր Դագիկ Ա Բագրա– ւոունին Սյունիքի թագավորությունից ան– ջատել է Վայոց ձոր, ճահուկ գավառները և Ծղուկքի հս․ հատվածը, որից հետո Ս․ Ա–ի իշխանությունը ամփոփվել է հվ․ Սյունիքի տարածքում։ Փոխարենը Ս․ Ա–ին է տրվել Դողթնի ամիրայությունից ետ նվաճված Երնջակ գավառը։ Թաղվել է Տաթևում։ Նրան հաջորդել է որդին՝ Վա– սակ Ա–Կ։ Գրկ ․ Ստեփանոս Օ ր բ և լ յ ա ն, Պատմութիւն նահանգին Սիսական, Թ․, 1910։ Ա լ ի շ ա ն Ղ․, Սիսական, Վնտ․, 1893։ Ու թ– մ ա գ յ ա ն Հ․ Մ․, Սյունիքը IX–X դարե– րում, Ե․, 1958։ Հակոբյան Թ․ Ի*․, Սյունի– քի թագավորությունը, Ե․, 1966։ Բ․ Հարությունյան
ՍՄԲԱՏ Բ Ա շ ո տ յ ա ն (ծն․ թ․ անհտ․– 1044), Սյունիքի թագավոր 1040-ից։ Ծղուկ– քի տեր Ավագ Աշոտյանների տոհմից, Աշոտ իշխանի որդին, մոր գծով՝ Սյունիքի թագավոր Վասակ М-ի (998–1040) թոռը։ Սյունյաց արքունիքում մասնակցել է պետ․ կառավար Մանը ս, Մեծ կշիռ ձեռք բերելով, Ժառանգել գահը։ Ս․ В եղբորը՝ Գրիգորին (տես Գրիգոր Ս) հանձնել է իշխանաց իշ– խանի պաշտոնը։ 1040-ին Ս․ Բ 2 հզ–անոց զորաջոկատով մասնակցել է Կյուրիկյան թագավորություն ներխուժած Դվինի Շադ– դադյան ամիրա Աբու–լ Ասվարի դեմ հայկ․ զորքերի ճակատամարտին, էական դեր խաղացել թշնամու ջախջախման գործում։ Օգտվելով Բագրատունյաց կենտր․ թա– գավորության ծանր կացությունից՝ Ատըր– պատականի, Արդաբիլի, Ահարի, Թալիշի մահմեդ․ ամիրայությունների զորքերը 1044-ին ներխուժել են Ս․ Բ–ի տիրույթնե– րը, ավերել Սյունիքի հոգևոր–մշակու– թային կենտրոն Տաթևի վանքը։ Ետ մղե– լով թշնամուն՝ Ս․ Բ զբաղվել է վանքի և ավերված գավառների վերաշինությամբ։ Ս․ Բ–ին հաջորդել է եղբայրը՝ Գրիգոր Ա–ն։ Գրկ․ Ստեփանոս Օրբելյան, Պատմութիւն նահանգին Սիսական, Թ․, 1910։ Ա լ ի շ ա ն Ղ․, Սիսական, Վնտ․, 1893։ Բ․ Հարությունյան
ՍՄԲԱՏ Բ Տիեզերակալ (ծն․ թ․ անհտ․–989), Հայոց թագավոր 977-ից։ Բագրատունիների արքայատնից։ 958-ին դարձել է հոր՝ Աշուո Գ Ողորմածի գահա– կիցը, մասնակցել երկրի կառավարմանը։ Ս․ Բ–ի գահ բարձրանալուն և Բագրատուն– յաց շահնշահ (արքայից արքա) տիտղոսը ժառանգելուն փորձել է խոչընդոտել հոր– եղբայրը՝ Կարսի թագավոր Մուշեղ Ա–ն։ Վերջինս 982-ին Ս․ Բ–ի դեմ արշավանքի է դրդել Ատրպատականի Սալարյանների ամիրայությանը, սակայն ինչպես այդ, այնպես էլ 988-ին Ատրպատականի Ռավ– վադյանների ամիրայության արշավանքը չեն սասանել Անիի թագավորությունը։ Ընդհանուր առմամբ Ս․ Բ վարել է խաղաղ արտաքին քաղաքականություն՝ ձգտելով հարևան մահմեդական ամիրայություն– ների և Բյուզ․ կայսրության հետ վեճերը լուծել դիվանագիտ․ ճանապարհով։ Առանձնահատուկ ուշադրություն է դարձ– րել երկրի պաշտպանությանը (Անիի շուր– ջը կառուցել է նոր հզոր պարիսպներ, հե– տագայում կոչված «Ամբատյան» կամ «Սըմ– բատաշեն») և տնտ․ զարգացմանը։ Կաթո– ղիկոսարանը Արգինայից տեղափոխել է Անի և հիմնել նոր Կաթողիկեն (Սայր տա– ճար)։ Աստիճանաբար աճել է Ա․ Բ–ի հե– ղինակությունը։ Կարսի, Վասպուրականի, Սյունիքի, Արցախի հայ թագավորներն ու իշխաններն անվերապահորեն ընդունել են նրա գերիշխանությունը։ Ըստ Մատ– թեոս Ուռհայեցու, Մուշեղ Ա–ի որդի Աբա– սը (իշխել է 984–1029-ին) Կարսում գահ է բարձրացել Ս․ Բ–ի հրամանով։ Ս․ Բ աջակցել է Տայքի Դավիթ Կյուրապաղա– տին՝ Ափխազիայում թագավոր հռչակելու Բագարատ III-ին, իսկ երբ վերջիններս ընդհարվել են, ռազմ, միջամտությամբ հաշտեցրել է նրանց։ Ս․ Բ–ի գահակալումը նշանավորվել է Անիի Բագրատունիների հետագա հզո– րացմամբ և կենտր․ իշխանության ուժե– ղացմամբ։ Գրկ․ Ստեփանոս Տարոնեցի [Ասողիկ], Պատմութիւն տիեզերական, ՍՊԲ, 1885։ Ալի շան Ղ․, Շիրակ, Վնտ․, 1881։ էեո, Երկ․ ժող․, հ․ 2, Ե․, 1967։ Ս ա– թ և ո ս յ ա ն Ռ․, Գահակցության ինստի– տուտը Աշոտ Օ–-Ji օրոք, ,t1977, Л& 1։ Ռ․ Մաթևոսյան
ՍՄԲԱՏ ԲԱԳՐԱՏՈՒՆԻ Ա յ ր Ш ք ա ջ (ծն․ և մահ․ թթ․ անհտ․), Հայոց սպարապետ և թագադիր իշխան (մ․ թ․ ա․ II դ․)։ Բարձր Հայքի Ապեր գավառի տեր Բյուրատ Բագ– րատունու որդին։ Ըստ ավանդախառն տե– ղեկությունների, որոնք Մովսես խորենա– ցին բանաքաղել է Դարանաղյաց Անի քա– ղաքի քուրմ Ողյումպի «Մեհենական պատ– մությունից», Ս․ Բ․ Հայոց Սանատրուկ թագավորի մանկահասակ որդի Արտա– շեսին (ուսումնասիրողները նույնացնում են Սրաաշես tf-ին) փախցրել է Պարսկաս– տան՝ նրան փրկելով գահն ապօրինաբար զավթած Երվանդի (նույնացվում է Եր– վանդ Դ Վերջինին) դատաստանից։ Պարս– կաստանում գործած մի շարք քաջագոր– ծություններից հետո Ա․ Բ․ վերադարձել է հայրենիք, պարսկ․ զորքերի և իրեն միա– ցած հայ նախարարների ուժերով տապա– լել Երվանդին և վերահաստատել Արտա– շեսի իրավունքները։ Այնուհետև նա կռվել է դաշնակից Ալանաց երկրում՝ ալանների արքայադուստր և Հայոց թագուհի Աա– թենիկի եղբոր գահակալական իրավուն– քը վերականգնելու համար։ ճնշելով հա– կաարքունական խռովությունը՝ Ս․ Բ․ գե– րեվարել է Ալանքի Արտազ գավառի բնա–
