ծնի միացության պարզագույն բանաձևը СНз է, իսկ մոլեկուլային զանգվածը՝ 30, ապա նրա իրական Ք․ բ․ C2He է։ Առանձ– նահատուկ նշանակություն ունեն (հատ– կապես օրգ․ միացությունների համար) գրաֆիկական Ք․ բ․, որոնցում ցույց են տրվում մոլեկուլի բաղադրու– թյան մեջ մտնող բոլոր ատոմները և նը– րանց միջև գոյություն ունեցող քիմ․ կա– պերը։ Նրանց հաճախ անվանում են նաև կառուցվածքային բանաձևեր։ Օրինակ՝ մեթանի գրաֆիկական բանա– Н I ձևն է Н – С–Н․ թեև նրա մոլեկուլը հարթ I Н կառուցվածք չունի (նկ), ջրածնի ատոմ– ները դասավորված են ածխածնի ատոմը շրջապատող կանոնավոր քառանիստի С գագաթներում՝ Н Н, կապերն իրար հետ առաջացնում են 109°28՝ անկյուն։ Ք․ բ․ օգտագործվում են քիմիական հավասա– րումներ կազմելիս։ Լ․ Դրիգորյան․
ՔԻՄԻԱԿԱՆ ձԵՆՔ, զանգվածային ոչըն– չացման զենքի տեսակ, որի թվին են պատ– կանում թունավոր նյութերը և դրանց մար– տական կիրառման միջոցները (հրթիռ– ներ, հրետանային արկեր, ականնեո․ ավիացիոն ռումբեր, քիմ․ ֆուգասներ, ձեռքի քիմ․ նռնակներ, թունավոր ծխա– գլանակներ)։ Ք․ զ․ նախատեսված է կեն– դանի ուժի ոչնչացման համար, կարող է օգտագործվել նաև տեղանքի, զինամթեր– քի, մարտական տեխնիկայի և թիկունքի զանազան օբյեկտների թունավորման հա– մար։ Առաջին անգամ Ք․ զ․ (քլոր) կիրառ– վել է առաջին համաշխարհային պատե– րազմի (1914–18) ժամանակ, գերմ․ զոր– քերի կողմից։ Ք․ զ–ի կիրառումն արգել– վել է ժնևյան արձանագրությամբ (1925), որը վավերացրել են (կամ որին միացել են) մի շարք պետություններ, այդ թվում նաև ՍՍՀՄ–ը։ Տես նաև Պաշտպանություն զանգվածային ոչնչացման զենքից։
ՔԻՄԻԱԿԱՆ ԹԵՐՄՈԴԻՆԱՄԻԿԱ, թեր– մոդինամիկայի բաժին, որը թերմոդինա– միկական եղանակներով հետազոտում է քիմ․ և ֆիզիկաքիմ․ երևույթները, բացա– հայտում նյութի բաղադրությունից, ագ– րեգատային վիճակից և արտաքին պայ– մաններից (ջերմաստիճան, ճնշում ևն) նրա թերմոդինամիկական հատկություն– ների կախվածության օրինաչափություն– ները։ Ք․ թ․ հետազոտում է քիմ․ ռեակ– ցիաները, քիմ․ հավասարակշռությունը, ֆազային անցումները (գոլորշիացում, բյուրեղացում, լուծում ևն), սորբումը, այդ պրոցեսներին ուղեկցող ջերմային երևույթները, նյութերի ջերմաքիմ․ և այլ հատկությունները։ Ք․ թ․ սկզբնավորվել է XIX դ․ առաջին կե– սում, երբ հայտնաբերվեց ջերմաքիմիայի հիմ– նական օրենքը (Հ․ Հեսս, 1840)։ Ավելի ուշ քիմ․ ռեակցիաների համար կիրառվեց թեր– մոդինամիկայի երկրորդ սկզբունքը (Հ․ Հեչմ– հոչց, 1882), ստեղծվեց քիմ․ ռեակցիաների և լուծույթների թերմոդինամիկան (6․ Վանտ Հոֆֆ, 1883 – 1890), հայտնաբերվեցին թեր– մոդինամիկայի երրորդ սկզբունքը (Վ․ Նեռ– նըստ, 1906) և թերմոդինամիկական ակտիվու– թյունների եղանակը (Դ․ Լյուիս, 1907)։ Բ․ թ–ի հետագա զարգացումը կապված է քիմ․ ռեակ– ցիաներով համակարգերի ոչ հավասարակշռա– յին թերմոդինամիկայի ստեղծման հետ (բել– գիացի գիտնական Ի․Պրիգոժին, 1948)։ Ք․ թ․ քիմ․ համակարգի վիճակները և հատկություններն ուսումնասիրելու հա– մար այն մտովի անջատում է շրջապա– տից, առանձնացնում, այսպես կոչված, թերմոդինամիկական հա– մակարգ։ Դրանք մակրոհամակար– գեր են, որոնք բաղկացած են մեծ թվով մոլեկուլներից, ատոմներից, իոններից և այլ միկրոմասնիկներից։ Թերմոդինամի– կական համակարգի վիճակների և հատ– կությունների այն փոփոխությունները, որոնց հետևանքով փոխվում են համա– կարգի վիճակի ֆունկցիաները, պարա– մետրերը, էներգիան և բնութագրական մյուս մեծությունները, կոչվում են պրո– ցեսներ։ Համակարգում ընթանում են նրա առանձին մասերի պարամետրերի միջև եղած տարբերությունները վերաց– նող պրոցեսներ, որի հետևանքով համա– կարգում հաստատվում է թերմոդինամի– կական հավասարակշռություն։ Թերմո– դինամիկական համակարգերը լինում են բաց, փակ և մեկուսացված։ Բաց հա– մակարգերի և միջավայրի միջև կարող են տեղի ունենալ էներգիայի, զանգվածի և այլ վւոխանակություններ, փակ համա– կարգերի դեպքում բացառվում են զանգ– վածի վւոխանակությունները, մեկուսաց– վածների դեպքում՝ ամեն մի փոխա– նակություն։ Ք․ թ–ի տեսական հիմքը թեր– մոդինամիկայի սկզբունքները և նրանցից բխող հետևություններն են։ Թերմոդի– նամիկայի առաջին սկզբունքն ընկած է ջերմաքիմիայի հիմքում։ Նրանից բխող Հեսսի օրենքը թույլ է տալիս հաշվել քիմ․ ռեակցիայի ջերմային էֆեկտը, կանխա– տեսել նրա իրականացման հնարավորու– թյունը և ընթացքի ուղղությունը։ Հաշ– վումներում օգտագործվում են առաջաց– ման ջերմության և այրման ջերմության փորձնական եղանակներով ստացված ար– ժեքները։ Թերմոդինամիկայի երկրորդ սկզբունքի վրա է հիմնված քիմ․ հավա– սարակշռության տեսությունը։ Այդ սկըզ– բունքը թույլ է տալիս կանխագուշակել տվյալ պայմաններում քիմ․ պրոցեսի ինք– նաբերաբար ընթանալու հնարավորությու– նը և ուղղությունը, արտաքին պայման– ների փոփոխությունների ներգործությու– նը հավասարակշռված համակարգի վրա։ Ք․ թ–ում լայնորեն օգտագործվում են թերմոդինամիկական պարամետրեր և առնչություններ (էնտրոպիա, Դիբբսի ազատ էներգիա, էնթալպիա)։ Ոչ հավա– սարակշռային Ք․ թ․ հնարավորություն տվեց իրականացնել արագ ընթացող և այլ անդարձելի քիմ․ պրոցեսների (պայթյուն ևն) հաշվումները և զգալիորեն ընդլայնեց Ք․ թ–ի կիրառման շրջանակները։ Քիմ․ հավասարակշռությունների հաշվումների համար կարևոր նշանակություն ունի թեր– մոդինամիկայի երրորդ սկզբունքը, որը թույլ է տալիս զուտ ջերմաքիմ․ եղանակ– ներով որոշել նյութի էնտրոպիան և կա– տարել մի շարք գործնական նշանակու– թյուն ունեցող հաշվումներ։ Ք․ թ–ում օգտագործվող փորձարարա– կան հիմնական եղանակներն են՝ կալո– րիաչափությունը, էլեկտրաքիմ․ շղթանե– րի էլշուի, գազային համակարգերի ճընշ– ման փոփոխության, հագեցած գոլորշի– ների ճնշման և այլ չափումները։ Ք․ թ–ում հաշվումների համար օգտագործվում են նյութերի և լուծույթների հատկություն– ների (էնտրոպիա, էնթալպիա, ջերմունա– կություն) և առնչությունների թերմոդի– նամիկական աղյուսակները։ Ք․ թ–ի եղա– նակները լայնորեն օգտագործվում են կեն– սաբանության, երկրաբանության մեջ և մետալուրգիայում։ Կ․ Խաչատրյան
ՔԻՄԻԱԿԱՆ ԿԱՊ, միջատոմական փո– խազդեցություն, որի հետևանքով ատոմ– ները միանում են իրար, առաջացնելով երկու և ավելի ատոմներից բաղկացած կայուն համակարգեր՝ մոլեկուլներ, իոն– ներ, ռադիկալներ, բյուրեղներ ևն։ Ք․ կ–ի առաջացումը բնորոշվում է առանձին ատոմների գումարային էներգիայից փոքր էներգիա ունեցող բազմատոմ համակար– գերի ստեղծմամբ և ատոմների էլեկ– տրոնային խտությունների էական վերա– բաշխմամբ։ Ք․ կ․ էլեկտրաստատիկական բնույթ ունի՝ միացող ատոմների միջուկ– ների և էլեկտրոնների կուլոնյան փոխ– ազդեցությունների հետևանք է։ Ք․ կ․ անքակտելիորեն կապված է արժեքակա– նություն հասկացողության հետ, որը ցույց է տալիս ատոմի առաջացրած Ք․ կ–երի թիվը։ Ք․ կ․ բնութագրվում է կայու– նությամբ, երկարությամբ և բևեռացվա– ծությամբ։ Ք․ կ–ի կայունության չափանիշը կապի էներգիան է, որի արժեքը 10–20-ից կարող է հասնել ավելի քան 1000 կջ/մոչ–ի։ Ք․ կ–ի երկարությունը, որը ատոմների միջուկների հեռավորու– թյունն է, ատոմների Վան–դեր–Վալսյան շառավիղների գումարից փոքր է, կախված է կապի բազմապատիկությունից և մոտա– կա շրջակայքի բնույթից։ Ք․ կ–ի բևեռաց– վածությունը որոշվում է նրա դիպոլային մոմենտով, որը մեծ է իոնական (KBr-ում՝ 10,4 D) և համեմատաբար փոքր՝ կովա– լենտային (0–3 D) կապերի դեպքում (1 D=3,33564* 10 30 կքմ)։ Ք․ կ–ի Ժամանակակից պատկերացում– ները ստեղծվեցին ռադիոակտիվությունը, էլեկտրոնը և ատոմի բարդ կառուցվածքը հայտնաբերելուց հետո, երբ հիմք դրվեց Ք․ կ–ի էլեկտրոնային տեսությանը։ Ըստ գերմանացի ֆիզիկոս Վ․ Կոսսելի (1916) Ք․ կ․ մի ատոմից մյուսին էլեկտրոն անց– նելու հետևանք է (իոնական կապ)։ Ք․ կ–ի առաջին, առավել ընդհանուր պատ– կերացումը տվել է ամերիկացի ֆիզ․ Դ․ Լյուիսը (1916)։ Նա Ք․ կ․ բացատրեց միացող ատոմների էլեկտրոնների հաշ– վին նոր՝ ընդհանուր էլեկտրոնային զույ– գերի առաջացմամբ․
