վեաական տնտեսության հետ։ Զբաղվում են անասնապահությամբ, հացահատւկի, կերային կուլտուրաների մշակությամբ։ 1 Ունի ութամյա դպրոց, ակումբ, գրադա– րան։
ՕՐԹԻՏ (< հուն․ 6pftog– ուղիղ), ա լ– լ ա ն ի տ [անգլ․ հանքաբան Թ․ Ալլա– նի (Th․ Allan) էսզգանվամբ], միներալ։ Քիմ․ կազմը՝ (Ce, Ca)2(Fe2+, Fe3+), Al2 [О /0H|Si04/Si207/ ]։ Բյուրեղագիտա կան համակարգը մոնոկլինային Է։ Առաջաց– նում է պրիզմատիկ բյուրեղներ, հատի– կավոր ագրեգատներ, անկանոն ան– ջատումներ։ Դույնը՝ գորշ, սև։ Կարծրու– թյունը՝ մինչե 6, խտությունը՝ 3200–4000 կգ/մ^։ Կիրառվում է ապարների բաշար– ձակ հասակը կապարային մեթոդով որո– շելու և հազվագյուտ տարրեր (Се, V են) կորզելու համար։ ՕՐԹՈ․․․, ՄԵՏՍ․․․, ՊԱՐԱ․․․, քիմիայում, բենզոլային օղակում երկու տեղակւււլիչ– ների դիրքերը միմյանց նկատմամբ յույց տվող համառոտ նշանակում։ 1,2-օրթո, 1,3-մետա, 1,4-պարա։ «Մեւոա»-ն և <օրթո>-ն օգտագործ– վում են նաև որպես բարդ բոռե– րի սկզբնամաս հիդրասսայման տարբեր աստիճան ունեցող թթու– ների անվանումներում, օրինակ, НРОэ- մետաֆոսֆորական թթու, H3P04-c^n- ֆոսֆորական թթու։
ՕՐԹՈԳՈՆԱԼ ՖՈՒՆԿՑԻԱՆԵՐ, ֆունկցիա– ներ, որոնք կազմում են օրթոգոնալ հա– մակարգ։tL2(x, Տ, ц) տարածությանը պատկանող {(Pi(x)} ֆունկցիաների հաշ– վելի կամ վերջավոր համակարգը կռ վում է օրթոգոնալ, եթե /ф1(х)ф,(х)<1ц = ։Եթե X|=1, i^l, ապա {<pi(x)} հա– մակարգը կոչվում է օրթոնորմավորված համակարգ (ենթադրվում Է, որ x աարա– ծության ենթաբազմություններից կազմ– ված Տ–հանրահաշվի վրա տրված |ւ–<ափը լրիվ է և օժտված հաշվելի բազայով) Օր– թոգոնալ համակարգերի այս ընդհսնուր սահմանումը ընդունված է հավանակսնու– թյունների տեսության մեջ և ընդգրկ սմ է արդի մաթեմատիկայում դիտարկվուլ բո– լոր օրթոգոնալ համակարգերը։ Վերջին– ներս ստացվում են (x, Տ, ր) չաւիով օժտված տարածության տարբեր կոնկրետ ընտրությունների միջոցով։ Ա․ Թաւէզյան
ՕՐԹՈԳՈՆԱԼՈՒԹՅՈՒՆ (հուն․ брАоусо- viog – ուղղանկյուն, < 6pdog – ուղիղ և Ycovta – անկյուն), եռաչափ Էվկլիդես– յան տարածության երկու վեկտորների ուղղահայացության գաղափարի ընդհան– րացումը։ Օ–յան առավել բնական սահ– մանումը տրվում է Հիչբերտյան տարա– ծությունների տեսության մեջ։tK-հիլ– բերտյան տարածության * և у տարրերը կոչվում են օրթոգոնալ (xj_y), եթե նը– րանց սեալյար արտադրյալը զրո 1; (х, у) = 0։ Երբ H-իրական հիլբերտյան տա– րածությունը համընկնում է եռաչափ էվ– կլիդեսյան տարածության հետ, 0-յան վերը բերված սահմանումը համընկնում է վերջինիս երկու վեկտորների ուղղա– հայացության սահմանման հետ։ Այդ սահ– մանման տերմիններով ցանկացած հիլ– բերտյան տարածության մեջ ճիշտ է Պյութագորասի թեորեմը՝ եթե х€Н տարրը փոխադարձաբար օրթոգոնալ xj€H տար– րերի վերջավոր կամ հաշվելի ^xi Գոլ~ մարն է, ապա || XII 2=^ И N » որտեղ i II X II 2=(x․ x)։ Թաչաչյան ՕՐ ԹՈԴ ՈՔ Ս ԱՏԻՆ ՈՒՂՂՈՒԹՅՈՒՆ (դա– սական ուղղություն) աստղաֆիզի– կա յ ու մ, աստղաֆիզիկական երևույթ– ների ըմբռնման ու բացատրության հա– մակարգ՝ իրեն հատուկ տեսական դը– րույթներով, վարկածներով և մեթոդաբա– նական որոշակի դիրքորոշումով։ Օ․ ու․ հակադիր է <Բյուրականյան աղղությա– նը>, որը գլխավորում է ակադեմիկոս Վ․ Հ․ Համբարձումյանը։ Գրկ․ Гинзбург В․ Л․, О физике и астрофизике, 3 изд․, перераб․, М․, 1980․ Ա․ Մ անաս յան
ՕՐԹՈԴՈՔՍՈՒԹՅՈՒՆ (հուն․ 6pOo6o£ta), տես Ուղղափառություն։
ՕՐԹՈԿԵՆՏՐՈՆ (< հուն․ 6pdog – ուղիղ, կանոնավոր և կենտրոն), եռանկյան երեք բարձրությունների հատման կետը։ Ամեն մի եռանկյան միջնագծերի հատման կետը, արտագծյալ շրջանագծի կենտրոնը և Օ․ գտնվում են մի ուղղի վրա։
ՕՐԹՈԿԼԱձ (< հուն․ 6pdo£ – ուղիղ և xXaaig – բեկվածք), ապար կազմող մի– ներալ ղաշաային ացաթների խմբից։ Քիմ․ կազմը՝ K[AlSi3Oe]։ Խառնուրդների ձե– վով պարունակում է Na (մինչե 8% Na20), սակավ Ba և փոքր քանակություններով Fe, Ca, Rb, Cs են։ Բյուրեղագիտական համակարգը մոնոկլինային է։ Դույնը՝ բաց վարդագույն, գորշ դեղին, մսի կար– միր։ Փայլը՝ ապակու։ Կարծրությունը՝ 6, խտությունը՝ 2250–2630 կգ/մ3։ Մագ– մատիկ ապարների կարևորագույն ապար կազմող միներալներից է։
ՕՐԹՈՊԵԴԻԱ (ֆրանս․ orthopedie, < < հուն․ брОод – ուղիղ, ճիշտ և Jtai6e- Ca – բառացի՝ դաստիարակություն), կլինիկական բժշկագիտության բնագա– վառ․ ուսումնասիրում է մարդու հենաշար– ժական ապարատի ձևախախտումները, վնասվածքները և մշակում դրանց ախ– տորոշման, բուժման ու կանխարգելման մեթոդներ։ ՄՄՀՄ–ում և որոշ երկրներում Օ․, արավմաաուոգիայի հետ միասին, կազմում է միասնական բժշկ․ մասնագի– տություն։ Դիտական Օ–ի հիմնադիրը ֆրանսիացի բժիշկ Ն․ Անդրին է (1658– 1742)։ Դեռևս Հիպոկրատի, ապա Իբն Աինայի երկերում, կան հոդախախտում– ների, կոտրվածքների, ծռաթաթության, ողնաշարի ծռումների դասական նկարա– գրություններ, ինչպես նաև դրանց բուժ– ման որոշ մեթոդներ։ Մարմնի ձևախախ– տումների վերաբերյալ ուսմունքը վիրա– բուժությունից առանձնացնելու աոաջին փորձը կատարել է Ա․ Պարեն, XVI դ․, սակայն օրթոպեդիական բուժական առա– ջին հիմնարկներն ի հայտ են եկել XVIII դ․ վերջին։ Ծայրանդամների կոտրվածքներն ամրացնելու նպատակով Եվրոպայում գիպսն առաջին անգամ օգտագործել է հոլանդացի բժիշկ Հենդրիխսը (1814) և նրանից անկախ՝ ռուս բժիշկ Կ․ Դիբեն– տալը (1815)։ Օ–ի ձևավորման ընթաց– քում կիրառում էին բուժման աահպանո– ղական մեթոդները, հետագայում սկսե– ցին կիրառել նաև վիրաբուժական մե– թոդներ (ոսկրահատում, ոսկրամիացում, հոդերի, մկանների, ջլերի փոխպատվաս– տում ևն)։ 1806-ին հրատարակվեց Ե․ Մու– խինի «Ոսկրահարդարման Գիտության սկիզբը» գիրքը, որով Ռուսաստանում դրվեց շարժողության օրգաննօրի վիրա– բուժության հիմքը։ Օ–ի զարգացմանը Ռուսաստանում մեծապես նպաստել է Ն․ Պիրոգովը (1840)։ XIX դ․ ՅՕքական թթ․ Ռ․ Չեռնովիտովը ստեղծել և նկարագրել է բեկակալահոդակապավոր առավել կա– տարելագործված պրոթեզներ՝ ազդրի և ծնկի շրջանում ծայրատված | վերջույթի համար։ Ռուսական Օ–ի հետագա զար– գացման համար մեծ դեր եկ կատարել Ի․ Բրեդիխինի, Մ․ Ֆեոկտիստովի, Ն․ Նի– կոլսկու, Ն․ Նոսիլովի, Վ․ Կուզմինի և այլոց աշխատանքները։ 19004ին Պետեր– բուրգի Ռազմաբժշկ․ ակադեմիայում, Դ․ Տուռների նախաձեռնությամբ, հիմն– վել է Օ–ի՝ Ռուսաստանում առաջին ամ– բիոնն ու կլինիկան։ 1906-ին նույն տե– ղում կազմակերպվել է Օ–ի առաջին ինստ–ը։ Դ․ Տուռների օրթոպեդիական դպրոցի աշխատանքները սկիզբ հանդի– սացան օրթոպեդիական հիվանդություն– ների կլինիկական խորը ուսումնասիրու– թյան։ 1907-ին իյարկովում հիմէւվեց բժըշ– կամեխանիկական ինստ․ (1926-ից՝ պրո– թեզավորման, տրավմատոլոգիայի և օր– թոպեդիայի ԴՏԻ), որտեղ մշակվեցին օրթոպեդիական սարքեր։ ԱՄՀՄ–ում օր– թոպեդա–տրավմաաոլոգիականւ օգնու– թյան համակարգի հիմնադիրը Ն․ Պրիո– րովն էր, որը 1921-ին Մոսկվայում կազմա– կերպեց բուժապրոթեզավորման ինստ․ (1940-ին վերակազմավորվեց տրավմա– տոլոգիայի և օրթոպեդիայի սենտրոնա– կան ինաո–ի, 1971-ից՝ Ն․Պրիոոովի անվ․)։ Վերջինս ՍՍՏՄ խոշոր քաղաքներում հիմ– նըված տրավմատոլոգիայի և օրթոպե– դիայի 19 ինստ–ների մեթոդական կենտ– րոնն է։ Սովետական Օ–ի նվաճումներն են՝ օրթոպեդիական հիվանդությունների վաղ ախտորոշման, կանխարգելման ու բուժ– ման միջոցառումների համակարգի մշա– կումը՝ սկսած նորածնությաէւ շրջանից (բնածին հոդախախտում, ծռաթաթություն ևն)։ Լայնորեն կիրառվում են ոէւկրամիաց– ման նոր մեթոդները (Օ․ Դու|դուշաուրի, Դ․ Իլիզարով, Կ․ Սի վաշ, Մ․ Վոլկով, Հ․ Հովհաննիսյան և ուրիշներ)։ Սովետա– կան օրթոպեդներն աշխարհում առաջինն են մշակել և գործնականում ներդրել ոսկրերի, հոդերի, ջլերի և մկանների արատները պահածոյած հյուսվածքնե– րով փոխարինելու փոխպաւովաստման վիրահաաությունները՝ (Մ․ I Վոլկով, Ա․ Իմամալիև, Մ․ Պանովա), հոդերի այ– լափոխապատվաստման (ալլոտրանս– պլանտացիա) մեթոդները, կոնք–ազդրա– յին հոդի մետաղական ՜ներքին պրոթեզ– ները (Կ․ Միվաշ), ոսկրերի գերձայնային հատման և միացման մեթոդները։ 1925-ին կազմակերպվել է օրթոպեդիական բա– ժանմունք, 1932-ին Մոսկվայում հիմնվել է օրթոպեդների, տրավմատոյոգների և պրոթեզավորման բնագավառի աշխա–
