րի ստեղծմանը և ղեկավարմանը։ 1919-ին Ֆ․ գլխավորել է պողպատաձուլողների խոշորագույն գործադուլը։ 1920–29-ին ղեկավարել է իր ստեղծած Արհմիութենա– կան պրոպագանդայի լիգան, նրա վե– րակառուցումից (1929) հետո՝ Արհմիու– թենական միասնության լիգան։ 1922-ից ընտրվել է Պրոֆինտերնի Գործադիր բյու– րոյի անդամ։ 1921-ին մտել է ԱՄՆ–ի կոմ․ կուսակցության շարքերը, ընտրվել կոմ– կուսի ԿԿ–ի, 1924-ին՝ ԿԿ–ի քաղբյորոյի անդամ։ 1929–38-ին եղել է ԱՄՆ–ի կոմ– կուսի ԿԿ–ի, 1938–44-ին և 1945–՝ 7-ին՝ Ազգ․ կոմիտեի նախագահ, 1957-ից՝ Ազգ․ կոմիտեի պատվավոր նախագահ։ Մասնա– կցել է Կոմինտերնի III, V–VII կոն էրես– ներին, 1924-ին ընտրվել է Կոմինս երնի ԳԿ–ի անդամ, 1928-ին՝ Կոմինտերնի ԳԿ–ի նախագահության անդամության թէ կնա– ծու, 1935-ին՝ անդամ։ Երեք անգամ (1924, 1928, 1932) ԱՄՆ–ի պրեզիդենտության թեկնածու է առաջադրվել։ 1948-ին Ֆ․ կոմ– կուսի այլ ղեկավար գործիչների հետ դա– տի է տրվել (ծանր հիվանդության պատ– ճառով նրա դատավարությունը անորոշ ժամկետով հետաձգվել Է, սակայն ւիաս– տորեն ավելի քան տաս տարի նա գսնվել է ոստիկանության հսկողության ււակ)։ Միայն 1961-ի հունվարին, բազմաթիվ մերժումներից հետո, նրան թույլասրվել է մեկնել ՄՍՀՄ բուժվելու։ Ֆ․ գիտ․ սոցիալիզմի պրոբլեմնտրին, բանվ․ շարժման պատմությանը և տեսու– թյանը, ԱՄՆ–ի պատմության հանգ սցա– յին հարցերին նվիրված աշխատություն– ների հեղինակ Է։ Երկ․ History of the Communist Party of the United States, N․ Y․, 1952; Исгория трех Интернационалов, М․, 1959; Ояерки мирового профсоюзного движения, М․, 1956․
ՖՈՍՖԱՏԱձՆԵՐ, հիդրոլազների դասի ֆերմենտներ, կատալիզում են ֆոսֆորա– կան թթվի Էսթերների հիդրոլիզը և |ղահ– պանում ֆոսֆատների մակարդակն օր– գանիզմում։ Արյան Ֆ–ի քանակի որոաւմն օգտագործվում է Ֆ–ի ակտիվության արձ– րացմամբ ուղեկցվող հիվանդություէների (օրինակ, ռախիտի) ախտորոշման նպա– տակով։
ՖՈՍՖԱՏՆԵՐ ԲՆԱԿԱՆ, օրթոֆոսֆորա– կան թթվի՝ Н3Р04-^ աղեր։ Հիմնականում բարդ միացություններ են։ Հանդիպո մ են զանգվածային հատիկավոր ագրեգատ– ների, կոնկրեցիաների, կեղևիկների սա– կավ՝ նիստավորված բյուրեղների տես– քով։ Գույնը խիստ բազմազան է։ Կարծ– րությունը․ անջուր տեսակներինը՝ –5, ջրայիններինը՝ 3–4, խտությունը՝ հա– մապատասխանաբար 3200–7000 և 1600–4000 կգ/й3։ Հիմնականում ցըր– ված են ապարների մեջ։ Առավել տարած– ված և գործնականորեն կարևոր են աւցա– ւոիաի խմբի միներալները։ Օգտագործ– վում են որպես ֆոսֆատային հանքապար։
ՖՈՍՖՈՊՐՈՏԵԻԴՆԵՐ, ֆոսֆոպրռ– ա և ի ն ն և ր, ֆոսֆորական թթվի ւքնա– ցորդներ պարունակող բարդ սպիտակուց– ներ։ Ֆոսֆորիլային խմբի PC) տեղափոխումը սպիտակուցի վրա կս տա– լի գվում է ֆոսֆոտրանսֆերազների խմբի պրոտեինկինազ ֆերմենտով, որի ժււմա– նակ որպես ֆոսֆատի դոնոր է ծառայում ադենոզինեռֆոսֆորական թթուն (ԱԵՖ)։ Ֆ․ են կաթի սպիտակուցը՝ կ ա զ և ի ն ը, հավի ձվի սպիտակուցները՝ օ վ ա լ բ ոս մինը և վիտելլինը, ՌՆԹ պոլի– մերազ ֆերմենտները, ֆոսֆատազները ևն։ Ֆ․ տարածված են կենդանի օրգանիզմ– ներում, մասնակցում են նյութափոխա– նակության, օքսիդացման պրոցեսներին։
ՖՈՍՖՈՐ (Phosphorus), P, լ ու ս ա ծ ի ն, տարրերի պարբերական համակարգի III պարբերության V խմբի տարր։ Կարգա– համարը՝ 15, ատոմական զանգվածը՝ 30,97376։ p տարր է, ատոմի արտաքին էլեկտրոնային թաղանթների կառուցված– քըն է՝ Յտ2 Зр3, К և Լ թաղանթները լրաց– ված են։ Բնական Ֆ․ բաղկացած է միայն 31Р կայուն իզոտոպից։ Ստացվել են 28P(Ti/2=6,27 վրկ), 29P (4,45 վրկ), 30P (2,55 ր), 32P (14,22 օր), 33P (25 օր) և 34P (12,5 վրկ) արհեստական ռադիոակ– տիվ իզոտոպները։ Ֆ–ի հայտնաբերումը վերագրվում է համբուրգցի ալքիմիկոս Հ․ Բրանդին (1669), որն ստացավ երկնա– գույն լուսարձակող նյութ՝ «սառը կրակ», և անվանեց Ֆ․ (< հուն фсоа–լույս և <popoc; – կրող)։ Ֆ–ի տարրական բնույթը հայտնաբերել է Ա․ Լավուազիեն (1783)։ Ֆ․ բնության մեջ տարածված տարր է, կազ– մում է երկրակեղևի զանգվածի 9,3․10~2% (տարածվածությամբ 13-րդն է)։ Առաջաց– նում է ապատիտների և ֆոսֆորիտների խոշոր կուտակումներ, որոնք Ֆ–ի և նրա միացությունների ստացման հիմնական հումքն են։ Հայտնի են Ֆ–ի ավելի քան 180 միներալներ (հիմնականում ֆոսֆատ– ներ են)։ Ֆ․ բուս, և կենդան, օրգանիզմների կեն– սագործունեության համար առավել անհրա– ժեշտ տարրերից է։ Առկա է բոլոր կենդանի բջիջներում; Մտնում է նուկ[եոտիդների, նուկ– լեինաթթուների, ֆոսֆոլիպիդների, բազմա– թիվ կոֆերմենտների և կենսականորեն ան– հրաժեշտ այլ միացությունների բաղադրու– թյան մեջ։ Ֆոսֆորային միացությունների փոխանակությունն օրգանիզմում կարգավո– րում են հորմոնները ն։ D վիտամինը։ Ֆ–ի պակասն առաջացնում է ոսկրային հիվանդու– թյուններ, բույսերի ֆոսֆորային քաղց։ Մար– դու օրական պահանջը 1–1,2 գ է (երեխանե– րինը՝ ավելի շատ)։ Ֆ–ով հարուստ են միսը, պանիրը, ձոլն, լոբազգիների սերմնահատիկ– ները (սիսեռ, լոբի ևն)։ Ֆ․ առաջացնում է մի շարք ալոտրոպա– յին ձևափոխություններ, սպիտակ Ֆ․ բնորոշ հոտով, 4սնգույն, մոմակերպ, թու– նավոր նյութ է, ստացվում է Ֆ–ի գոլոր– շիները սառեցնելիս։ Հալ․ ջերմաստիճանը 44,1°С, եռմանը՝ 280,5°С,խտությունը՝ 1828 կգխ3։ Օդում (40°Շ–ում) ինքնաբռնկվում է (պահում են ջրի տակ)։ Բաղկացած է Р4 մոլեկուլներից (Ֆ–ի մյուս ձևափոխություն– ներն ատոմական պոլիմերներ են)։ Տա– քացնելիս 250–300°Cդանդաղ փոխարկ– վում է կ ա ր մ ի ր Ֆ–ի։ Այն առաջացնում է բյուրեղական մի քանի ձևափոխություն– ներ, որոնք 416–423°Շ–ում սուբլիմվում են և ունեն 2000–2400 կգ/ԱՀ խտություն։ Քիմիապես ավելի պասսիվ է, օդում բըռ– նըկվում է 240–250°Cտաքացնելիս, հա– մարյա թունավոր չէ։ Չի լուծվում ջրում և ծծմբածխածնում։ Ապրանքային կարմիր Ֆ․ գործնականորեն ամորֆ է, գույնը՝ կարմրաշագանակագույնից մանուշակա– գույն։ Մպիտակ Ֆ․ ճնշման տակ (մոտ 15 հզ․ մթն․) տաքացնելիս՝ 200–220°C, փոխարկվում է սև Ֆ–ի (նման է գրա– ֆիտին, կիսահաղորդիչ է)։ Հեղուկ և գազային Ֆ․ բաղկացած է P4 մոլեկուլնե– րից։ Ֆ․ տիպիկ ոչ մետաղ է, քիմիապես ակտիվ է։ Միացություններում գերազան– ցապես կովալենտական է, ցուցաբերում է –3, +3 և +5 օքսիդացման աստիճան– ներ (արժեքականությունը 3 և 5, հազվա– դեպ4 1 և 4)։ Առաջացնում է սահմանափակ թվով իոնական միացություններ (Na3P, Ca3P2 ևն)։ Ֆ․ վերականգնիչ է, օքսիդաց– նող հատկությունները շատ թույլ են ար– տահայտված։ Ջրածնի հետ անմիջակա– նորեն չի միանում։ Ֆոսֆինը՝ РН3, ստաց– վում է կալցիումի ֆոսֆիդի՝ СаР2 և ջրի փոխազդեցությամբ։ Հայտնի են նաև Ֆ–ի հեղուկ (երկֆոսֆին՝ Р2Н4) և պինդ ջրածը– նական միացությունները։ Ֆ–ի այրման հետևանքով առաջանում է հնգօքսիդը՝ Р4Ою, թթվածնի անբավարարության դեպ– քում՝ եռօքսիդը (Р4Об)։ Գոյություն ունեն նաև Ֆ–ի այլ օքսիդներ՝Ր40, P402, P2Oe, (P02)n, P407, P408,P0 են։Ֆ–ի (V) օքսի– դը՝ Р4Ою, ֆոսֆորական թթվի անհիդրիդն է, ջրի հետ առաջացնում է ֆոսֆորական, թթուներ։ Ֆ–ի (III) օքսիդին համապա– տասխանում է ֆոսֆորային թթուն՝ Н3РОэ, որը թույլ, երկհիմն թթու է (խիստ թունա– վոր)։ Ֆ․ հեշտությամբ միանում է հալո– գենիդների հետ՝ առաջացնելով եռհալոգե– նիդներ (PF3 ևն) և հնգահալոգենիդներ՝ (РСЬ ևն)։ Հայտնի են նաև Ֆ–ի այլ հա– լոգենիդները (PCI, РгР4) և օքսիհալո– գենները (POCl3, POF3)։ Առավել ուսում– նասիրված են եռքլորիդը և հնգաքլորիդը, որոնք օգտագործվում են օրգ․ սինթեզում։ Տաքացնելիս միանում է ծծմբի, ազոտի և ածխածնի (> 2000°C) հետ՝ առաջացնե– լով սուլֆիդներ (P4S3, P4Ss, P^S7, P4S10), նիտրիդներ (PN, РгМ3, P3Ns) և կարբիդ (РСЭ), որոնք քիմիապես կայուն բյուրե– ղական նյութեր են։ Մետաղների և որոշ ոչ մետաղների հետ տաքացնելիս Ֆ․ առա– ջացնում է ֆոսֆիդներ։ Գործնական նշանակություն ունեն InP և CaP-ն, որոնք կիրառվում են ֆոտոդիոդներ պատրաս– տելու համար։ Արդյունաբերության մեջ Ֆ․ ստանում են բնական ֆոսֆատների էլեկտրաջերմային վերականգնմամբ (140՝0-1600°Շ–ում)՝ 2Ca3(P04)2+10C+nSi02 = P4+10CC>+ + 6Ca0*nSi02։ Ֆ–ի գոլորշիները փոշեզրկեւ)ուց հետո սառեցնում են (50°C) և ստացվող տեխ, սպիտակ Ֆ․ հավաքում ջրի տակ։ Ֆ․ հիմ– նականում օգտագործվում է ֆոսֆորա– կան թթու և նրանից ֆոսֆորական պա– րարտանյութեր և այլ ֆոսֆատներ ստա– նալու համար։ Սպիտակ Ֆ․ օգտագործ– վում է հրկիզող և ծուխ առաջացնող ար– կեր ու ռումբեր պատրաստելու համար, կարմիր Ֆ․՝ լուցկու արտադրության մեջ։ Ֆ․ օգտագործվում է նաև մետաղա– ձուլության մեջ (մտնում է որո;> բրոնզնե– րի բաղադրության մեջ)։ Սպիւոակ Ֆ․ և Ֆ–ի միացություններից շատերը (հատկա– պես ֆոսֆորօր գանակ ան միացություն– ները) թունավոր են։ Լ․ Գրիգորյան
ՖՈՍՖՈՐԱԿԱՆ ԱՆՀԻԴՐԻԴ, ֆ ո U ֆ П- ր ի (V) օքսիդ, ֆոսֆորի և թթվածնի
