ծել Rp և Re, իսկ բեկվածինը՝ Dp ւ De բաղադրիչների։ Ֆ․ բ․ այդ բաղադրիչԼւերի համար կունենան հետնյալ տեսքը „ _ –sin(a–y) а тл _ 2sinYCosct л rvs–’ ■ –- ;– Asti–J&–*–։–~ ;–"Л* sin(a+Y)tsin(at+tY) TJ _ tg(a-Y) л Xvp 7–-–;– tg(a + Y) n _ 2sinYcosa p sin(a + Y)cos(a–y) Pf որտեղ a-ով նշանակված են անկմսն և անդրադարձման անկյունները, որոնք ըստ անդրադարձման օրենքի հավս սար են միմյանց, իսկ 7՜ն բեկման անկյունն է։ Ֆ․ բ–ից հետևում է, որ a-ի U կամ սյա– կան արժեքների դեպքում Ар-ի և 1)Ր–ի, ինչպես նաև Аз-ի և Ds-ի նշանները (այ– սինքն՝ փուլերը) համընկնում են։ Հետևա– բար, բեկված ալիքը պահպանում է ընկ– նող ալիքի Փուլը։ Անդրադարձած ալիքի բաղադրիչների (RP և Rs) համար վալա– յին առնչությունները կախված են q-ից, ու–ից և ոշ–ից։ Փորձով սովորաբար չա– փում են ոչ թե լուսային ալիքի ամդլի– տուդը, այլ ալիքի ինտենսիվությունը, այսինքն՝ ամպլիտուդի քառակուսուն հա– մեմատական էներգիայի հոսքը (ւոես Պոյնտինգի վեկտոր)։ Ֆ․ բ–ի կիրառման պայմանը միջավայրի բեկման ցուփչի անկախ լինելն է լուսային ալիքի էլեկ– տրական լարվածության վեկտորի սյմպ– լիտուդից։ Այդ պայմանը չի բավարար– վում մեծ հզորության լուսային հոսքերի (օրինակ, ւազերներքւ ճառագայթած ույ– սի) համար։ Այդ դեպքում անհրաժեշէո է լինում օգտվել ոչ գծային օպտիկայի մե– թոդներից և հասկացություններից։ Տես նաև Անդրադարձում ն բեկում աԼիքնհրի։
ՖՐԵՆԵԼԻ ԴԻ ՖՐԱԿՑԻԱ, տես Դիֆրակ– ցիա չույսի։
ՖՐԵՆՈԼՈԳԻԱ (< հուն, (pptfv – հոգի, միտք, սիրտ և ,․․Լոգիա)է հակագիտ․ |սս– մունփ» vum ոյվւ, Ն․ կենդանիների հոգեբանական առանձնահատկություն– ներն իբր անմիջականորեն կապված են գլխուղեղի կեղևի ոչ մեծ (թվով 27) տե– ղամասերի հետ։ Ֆ–ի գաղափարը առաջ է քաշել ավստրիացի բժիշկ և կազմաբան Ֆ․ Դալլը (1758–1838)։ Ըստ Ֆ–ի, գլխուղե– ղի կեղեի կենտրոններից յուրաքանչյու– րում «տեղավորված է» որևէ ընդունակու– թյուն և եթե այս կամ այն ընդունակ ութ |ու– նը բարձր զարգացման է հասնում, ապա կեղևային կենտրոնը ևս զարգանում ու մեծանում է և գանգի համապատասխան մասում առաջացնում ուռուց Ի Կ ութ րււն, ելունդ։ Ֆ․, որպես հոգեախտորոշման մե– թոդ, լայն տարածում է ստացել XIX դ․։ Արմ․ Եվրոպայում ստեղծվել են ֆրենւ լո– գիական տասնյակ ընկերություններ, ֆե– նոլոգիական քարտեզներ, որոնց օգէու– թյամբ «պարզում Էին» մարդկանց բնա– վորության գծերն ու ընդունակություն ծե– րը։ Ֆիզիոլոգիայի զարգացումը հերձեց Ֆ–ի սկզբունքները։ ժամանակակից պս տ– կհրացումների համաձայն, գլխուղէ ղի տարբեր բաժիններ («դաշտեր») կապվսմ են հոգեկան ֆունկցիաների հետ, բսյց տեղի ունի վերջիններիս դինամիկ տ ւղ– որոշում։ Դա նշանակում Է, որ հոգեկօսն երևույթները ֆիզիոլոգիական բսրդ ֆունկցիոնալ համակարգերի ակտիվու– թյան դրսևորումներ են։ Գբկ․ Лурия А․ Р․, Основы нейропси– хологии, М․, 1973; Естественнонаучные ос– новы психологии, [Сб․ ст․], М․, 1978․ Ա․ Նաւչաջյան
ՖՐԵՈՆՆԷՐ (ֆրանս․ Freons, < լատ․ frigus – ցուրտ, սառնամանիք), հալոգեն պարունակող ալիֆատիկ հագեցած ած– խաջրածինների տեխ․ անվանումը։ Ան– գույն գազեր (օրինակ, CC12F2, եռման ջերմաստիճանը՝ –29,8°C) կամ ցնդող հեղուկներ են (օրինակ, CC13F, եռման ջերմաստիճանը՝ 23,8°C)։ Ջրում իներտ են, չայրվող, ոչ պայթուցիկ, մետաղների մեծ մասի հետ ռեակցիայի մեջ չեն մըտ– նում։ Թունավոր չեն։ Օգտագործվում են հիմնականում որպես սառնագենտներ։
ՖՐԵՍԿՈ (< իտալ․ fresco – թարմ, թաց), թարմ, թաց կրասվաղի վրա մաքուր ջրով կամ կրաջրով բացված ներկերով գեղա– նկարչության տեխնիկա՝ ա ֆրեսկո (ալ ֆրեսկո, < իտալ․ a fresco – թաց կեր– պով)․ չորանալիս գոյացնում է բյուրե– ղային կալցիումի կարբոնատի թափան– ցիկ թաղանթ՝ ամրացնելով ներկերն ու Ֆ․ դարձնելով հարատև։ Ֆ․ է կոչվում նաև այդ տեխնիկայով կատարված ստեղծա– գործությունը։ Ֆ․, որ հնարավորություն է ընձեռում ստեղծելու մոնումենաաԼ ար՜ վեստի գործեր, որմնանկարչության հիմ– նական տեխնիկան Է։ Ֆ–ի համար կիրառ– վում են այնպիսի ներկեր, որոնք կրի հետ միացություններ չեն տալիս և ժամանակի ընթացքում չեն գունաթափվում։ Բացի բուն Ֆ–ից (կիրառվել է մ․ թ․ ա․ II հազա– րամյակում, Եգեյան մշակույթ) հնուց հայտնի է նաև չոր սվաղի վրա կատարվող որմնանկարչությունը՝ ա սեկկո (ալ սեկ– կո, < իտալ․ a secco, al secco – չոր կեր– պով)։ Ֆ․ զարգացել է անտիկ դարաշրջա– նում․ այն ավարտում էին տեմպերայով՝ չոր վիճակում։ Այդ եղանակը տիրապե– ւոող էր նաԱ միջնադարում՝ ք*յուզանդիա– յում, Հին Ռուսիայում, Վրաստանում, Արմ․ Եվրոպայի երկրներում։ Հայաստա– նում Ֆ․ տեխնիկայով որմնանկարները հայտնի են Ուրարտաի շրջանից, միջնա– դարում հայ նկարիչները մշակել են որմ– նանկարչության ուրույն տեխնիկա։ Մ․ թ․ առաջին դարերից տեխնիկայով Ֆ–ին մոտ որմնանկարներ են ստեղծել Արևելքի ժո– ղովուրդները (Հնդկաստանում, Միջին Ասիայում և այլուր)։ Ֆ․ բարձր զարգաց– ման է հասել Վերածննդի դարաշրջանում, Իտալիայում, ուր XVI^ տարածում է գտել առանց տեմպերայի կիրառման Ֆ․՝ «մա– քուր Ֆ․» («բուռն Ֆ%», իտալ․ buon fresco)։ Որոշ անկումից հետո (XVII–XIX դդ․) Ֆ․ տեխնիկան XX դ․ լայնորեն կիրառում են ՄԱՀՄ–ի, Մեքսիկայի և այլ երկրների գեղանկարիչները՝ հիմնականում հասա– րակական շենքերի որմնանկարներում։ Գրկ․ Бодуэн П․, Техника фресковой живописи, пер․ с франц․, [М․], 1938․
ՖՐԵՍԿՈԲԱԼԴԻ (Frescobaldi) Ջիրոլամո (մոտ 1583–1643), իտալացի կոմպոզի– տոր և երգեհոնահար։ Համերգներ է տվել Եվրոպայում։ 1608-ից Հռոմի Ս․ Պետրոս տաճարի երգեհոնահար։ Հեղինակ է եր– գեհոնի (ֆանտազիաներ, տոկկատներ, կանցոններ, ռիչերկարներ), կլավեսինի (պրելյուղներ, ֆուգաներ, պարտիաներ) համար բազմաթիվ պիեսների, նաև վո– կալ երաժշտության։ Հարստացրել է եր– գեհոնի նվագացանկը, հիմք դրել ազատ ոճին՝ ստեղծելով մելոդիկայի նոր տեսակ և զարգացնելով ֆոլգայի ձևը։ Իտալ․ երգեհոնային դպրոցի հիմնադիրն է (հե– տագայում նրան անվանել են «իտալա– կան Բախ»)։ Ֆ․ ազդեցություն է գործել երգեհոնահարների հետագա սերունդնե– րի վրա։ ւ 9/ւ^․ Друскин М․, Клавкрная музы– ка, Д․, 1960; Machabey A․^G․ Fresco– baldi Ferrarensis (1583–1643), P․, 1952․ ՖՐԵՐ (ծն․ և մահ․ թթ․ անհտ․)Լ հայ միջ– նադարյան ճարտարապետ։ Ըստ շին․ ար– ձանագրության, որտեղ նա կոչվում է «վարպետ Ֆրեր Կարնո քաղաքացի», 1277- ին կառուցել է Հոռոմոսի վանքի հվ․ պա– րըսպապատին կից երեք աշխարհիկ շինու– թյուններից հվ–արմ․՝ նշխարատունը։ Այն մոտ քառակուսի հատակագծով, երկու զույգ փոխհատվող կամարներով իրակա– նացված ծածկով շենք Է։ Գրկ․ Բարխուդարյան Ս„ Միջնա– դարյան հայ ճարտարապետներ և քարգործ վարպետներ, Ե․, 1963։ Thierry J․ M , Le convent armenien d’Horomos, Louvain-P․, 1980․
ՖՐԻԴԵԼ (Friedel) Շառլ (1832–99), ֆրանս․ քիմիկոս–օրգանիկ, հանքաբան։ Փարիզի ԴԱ (1878), Պետերբուրգի ԴԱ արտասահմանյան թղթակից անդամ (1894)։ 1852-ին ավարտել է Ստրասբուրգի համալսարանը։ 1876-ից՝ Փարիզի հա– մալսարանի պրոֆեսոր։ Ֆ․ առաջինն է սինթեզել մի շարք օրգ․ միացություններ՝ կաթնաթթու՝ բրոմպրոպիոնաթթվից (1861), երկրորդային պրոպիլային սպիրտ (1862) և գլիցերին՝ ացետոնից (1873) ևն։ Ջ․ Քրաֆթսի հետ միասին աոււջարկել է արոմատիկ ածխաջրածինների ալկիլաց– ման և ացիլացման (ՖրիդեԼ՜Քրաֆթսի ռեակցիա) մեթոդները։
ՖՐԻԴԵԼ–*ՐԱՖԹՍԻ ՌԵԱԿՑԻԱ, արոմա– տիկ միացությունների ալկիլացումը կամ ացիլացումն ալկիլ– կամ ացիլհալոգենիդ– ներով։ Որպես կատալիզատոր օգտագործ– վում են անջուր A1C13, BF3, ZnCl2 ևն։ Ալկիլացնող գործոն կարող են լինել նաև սպիրտները, օլեֆինները, Էսթերները ևն, ացիլացնող՝ կարբոնաթթուները, նրանց հալոգեն ածանցյալներն ու անհիդրիդ– ները․ ALCIq CeH6+CH3CH2Cl ^ CeHsC2H5+HCl A1C13 CeHe+cH3coci £c6hscoch3+hc1։ Արդյունաբերության մեջ Ֆ․-Ք․ ռ–ով ստա– նում են բարձրօկտանային վառելանյութ, հակաօքսիդիչներ, մակերևութային ակ– տիվ նյութեր, հոտավետ նյութեր, էթիլ– բենզոլ ևն։ Ֆ․-Ք․ ռ–ով ացիլացումն արո– մատիկ և ճարպաար ոմատիկ կետոնների սինթեզի հիմնական մեթոդն է։ Ռեակ– ցիան բացահայտել են Շ․ ՖրիդեԼը և Ջ․ Քրաֆթսը (1877–78)։
ՖՐԻԴՐԻխ | Շ ի կ ա մ Ո ր ու ս (Friedrich Barbarossa) (մոտ 1125–1190), գերմ․ թա– գավոր 1152-ից, «Հռոմեական սրբազան կայսրության» կայսր 1155-ից։ ՇԱւաուֆեն– ների դինաստիայից։ Ձգտել է Դերմանիա– յում ամրապնդել թագավորական իշխա–
