նակություն ուներ։ 1097–ինք խաչակրաց առաջին արշավանքի ժամանակ Դ–ին տիրել է խաչակիրների Տաճարական հոգե– վոր օրդենը։, 1142-ին Բյուզանդիայի Հով– հաննես կայսրը մեծ բանակով փորձել է գրավել Դ․, բայց չի կարողացել։ Ռուբին– յան իշխան Թորոս Բ–ի (1045–69) և տաճա– րական ասպետների միջև Դ–ի և շրջա– կա բերդերի համար կռիվ է ծագել։ Թորոսը Դ․ և «Դրունք Ասորւոց»-ի շրջանում գըտ– նըվող տիրույթները զիջել է տաճարական– ներին, որոնք երդվել են օգնել հայերին։ Մլեհ իշխանը 1171-ին գրավել է Դ․, որը սակայն Ռուբեն Բ–ի (1175–87) օրոք վե– րըստին անցել է տաճարական ասպետնե– րին։ 1188-ին Եգիպտոսի Սալահեդդիս սուլթանը գրավել է Դ․ տաճարականնե– րից, բայց հայերը 1191-ին ազատագրել են այն։ Այնուհետև Դ․ կռվախնձոր է դար– ձել տաճարական ասպետների և Կիլիկիա– յի հայկական պետության միջև։ Վեճերին խառնվել է նաև Հռոմի Իննոկենտիոս III պապը, որը Լևոն Բ թագավորից խնդրել է Դ․ տալ տաճարական ասպետներին։ Դ–ում տաճարական ասպետները և հայերը կազմակերպել էին ճամփորդների և քա– րավանների կարիքները և անվտանգու– թյունը ապահովող ծառայություն։ Դ–ում եղել են շուկա և տաղավարներ։ 1203– 1204-ին անտիոքցիներին և մահմեդական– ներին պատկանող առևտրական տաղա– վարները հրկիզվել են։ Լևոն Բ 1206-ին Դ․ պարգևել է տաճարականներին, որոնք խոստացել են հավատարմությամբ ծառա– յել նրան։ Սակայն կողմերի միջև նորից արծարծվել են վեճերը։ Հռոմի պապը բանադրել է Լևոն Բ–ին, որը 1213-ին տա– ճարականներից ետ է վերցրել Գ․։ Երբ պապը վերացրել է բանադրանքը, Լևոն Բ նորից Դ․ պարգևել է տաճարականներին։ 1268-ին Եգիպտոսի սուլթան Բեյբարսը տաճարականներից գրավել է Դ․ և Պաղ– րասի բերդը։ Դրանից հետո Դ–ին և Պաղ– րասին տիրելու համար հայերի և եգիպ– տացիների միջև մղվող կռիվների պատճա– ռով Դ․ կործանվել է։ 1467-ին Դ․ ենթարկ– վել է Շահսուվար անունով հրոսակապետի ասպատակություններին։ Վերջին անգամ Դ․ հիշվում է 1516-ին։ Դ–ի ավերակներն այժմ կոչվում են «Բաղրասխան» և գըտ– նըվում են Իսկենդերունից Անտիոք տանող ճանապարհի վրա, Բեկրազ գյուղում։ Գրկ․ Միխայել Ասորի, ժամանա– կագրութի ւն, Երուսաղեմ, 1871։ Ա լ ի շ ա ն Ղ–, Սիսուան, Վնտ․, 1885։tLangloistV․, Essai historique et critique sur la constitution sociale et politique de L’Armenie․․», St․ Pe– tersburg , 1860․ Մ․ ճնահիրճյան
ԳԱՍՏՐԻՆ (հուն․ ya․axfa – ստամոքս), պոլիպեպտիդային բնույթի հորմոն, ար– տադրվում է ստամոքսաելքի լորձաթա– ղանթում։ Ուժեղացնում է ստամոքսահյու– թի և ենթաստամոքսային գեղձի հյութի արտազատումը, ինչպես և լեղարտադրու– թյունը, փոփոխում ստամոքսի և աղիքնե– րի տոնուսն ու գալարակծկանքը։ Աաա– մոքսաելքում աղաթթվի պարունակու– թյան մեծացումը (թթու ստամոքսահյութի անցման շնորհիվ) արգելակում է Դ–ի արտազատումը։ Հաջողվել է սինթեզել քիմիական ճանապարհով։ ԳԱՎԱձԱՆ, Փայտե, փղոսկրե, մետաղյա ցուպ (հովվական), մական (արքայական), վարզ (մարշալական), ասա (եպիսկոպո– սական)։ խորհրդանշում էtաշխարհիկ (թագավորական) և հոգևոր (կաթողիկո– սական, եպիսկոպոսական ևն) իշխանու– թյուն։ Թագավորները Դ–ի շարժումով դատապարտել կամ ներում են շնորհել։ Եկեղեցական Դ–ները լինում են ոսկեպատ, արծաթապատ, ակնազարդ, օձագլուխ (իմաստության խորհրդանիշ) և գործած– վում են միայն ծիսակատարությունների ժամանակ։ Եպիսկոպոսները կրում են մեկ, իսկ վարդապետները և կաթողիկոսները՝ երկու, չորս և ավելի օձագլուխներով Դ–ներ։ Հայ լուսավորչական կաթողիկոս– ները կրել են կամ նախորդի Դ․, կամ պատ– Դավազան (էշ– միածնի Մայր տա– ճարի թանգարան) վիրել նորը։ Մահացած հոգևորականի Դ․, իբրև սրբազան առարկա, պահվել է տըվ– յալ եկեղեցում։ Հոգևորականներին աս– տիճան շնորհելիս Դ․ զարդարում էին և յուրահատուկ արարողությամբ հանձնում նրանց։ Ըստ կրոնական պատկերացման" Դ–ի ծառը աճել է դրախտում։ Տաթևում գտնվող շարժական սյուն–գա– վազանի տակ կատարվել են զանազան ծեսեր, մասնավորապես՝ հոգևորական– ներին հանձնվել Դ–ներ և շնորհվել աստի– ճաններ։ ժողովրդական բանահյուսության մեջ Դ․ ներկայացվում է որպես կախար– դական զորությամբ օժտված, հրաշագործ առարկա, որի մի հարվածով քաղաքներ էին քարանում կամ կյանքի կոչվում, հրեշ– ներ ու դևեր ոչնչանում, մարդիկ ու կեն– դանիներ կերպափոխվում ևն։ Աճպա– րարները Դ–ով ձեռնածություններ և հմա– յություններ են կատարում։
ԳԱՎԱԶԱՆԱԳԻՐՔ, միջնադարյան գիրք կամ պատմական երկ․ պարունակում է աշխարհիկ և հոգևոր իշխանավորների ժամանակագրական կամ հաջորդական ցանկը, կարգը, աղյուսակը։ Այդպիսի օրի– նակ են «Դաւազանագիրք Հռոմաեցւոց պապից և կայսերաց» (լատիներենից թարգմանեց Ներսես Պալիանենցը, 1348) կամ Ավետիս Եվդոկացու «Դիրք պատմու– թեանց, որ կոչի Դաւազանագիրք համա– հաւաքացեալ հին գաւազանագրաց» (1714) երկերը։ Ա․ Մաթևոսյան
ԳԱՎԱԹ, կավից, մետաղից, ապակուց, ոսկրից, Փայտից և այլ նյութերից պատ– րաստված կիսագնդաձև, գլանաձև (բ ա– ժ ա կ), ունկավոր և առանց ունկերի անոթ՝ խմիչքների, հեղուկ կերակուրների համար։ Զարդարվում է երկրաչափական, բուսական և կենդանական նախշերով։ Դ–ի իրանը մեծ մասամբ ոտքերի կամ պատվանդանի վրա է հենվում։ Անցյալում Դ․ աչքի է ընկել կիրառական և գեղարվես– տական հատկությունների միասնությամբ։ Մակայն XV– XIX դդ․, երբ դեկորատիվու– թյունը առաջնային նշանակություն է ստա– ցել, օգտագործվել է նաև որպես հուշա– նվեր։ Այժմ Դ․ կիրառվում է նաև որպես մարզական պարգև։ Ա․ Իսրայեչյա՚Ա
ԳԱՎԱՌ, ավան Մեծ Հայքի Մյունիք նա– հանգի Դեղարքունիք գավառում։ Տես Կամո։
ԳԱՎԱՌԱԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆ, բարբառային խոսքի հնչյունաբանական (խազար–փխ․ հազար), ձևաբանական (տղու–վւխ․ տղա– յի), շարահյուսական (խումբը եկան–փխ․ եկավ), դարձվածաբանական (ազիզ օր, ջիգյարին գյուլլա դիպչի), իմաստաբանա– կան (թուր = թրախոտ) տարրերի ամբող– ջություն, որ իբրև ոճաբանական հնարք կիրառվում է գեղարվեստական երկե– րում։ Զանազանվում են Դ–յան երկու տե– սակ՝ ժողովրդախոսակցական և նեղ–բար– բառային։ ժողովրդախոսակցական տար– րերը հեշտությամբ մերվում են գեղար– վեստական խոսքի մեջ՝ բարձրանալով գրական խոսքի աստիճանի, պահպանում իրենց հատուկ իմաստային պարզու– թյունը, կենդանությունը, պատկերավո– րությունը։ Մինչդեռ նեղ–բարբառային տարրերը չեն մերվում գրական խոսքի հետ, դժվարացնում են ընթերցումն ու ըմբռնումը։ Այդպիսի տարրերի առկայու– թյունը մասամբ հանդուրժելի է գրական երկերի հերոսների մոտ՝ շեշտելու տե– ղայնությունն ու հասարակական միջա– վայրը։ Վ․ Առաքեւյան
ԳԱՎԱՌԱԳԵՏ, գետ Հայկական ՍՍՀ–ում, Սևանի ավագանում։ Երկարությունը 24 կւէ է, ավազանը՝ 480 կՐ Սկիզբ է առնում Դեղամա լեռնաշղթայի Սպիտակասար գագաթի հս․ լանջից, 3320 մ բարձրությու– Գավաոագետը Կամո քաղաքում
