կով (օր․՝ «իրիԴ․», «ավտոմեքենայի Դ․»)։ Դիզայներական գործունեության զանա–զան կողմերն ու տարբեր լեզուներով նրա դրսևորումները նշելու նպատակով «Դ․» տերմինին զուգընթաց գոյություն ունեն նաև այլ բառակապակցություններ (ռուս․ « X у дожественное конструирование», գերմ․ «Formgebung» ևն)։ Սակայն 1959-ին ICSID-ի (Արդյունաբերական Դ–ի կազ–մակերպությունների միջազգային խոր–հուրդ) առաջին գլխավոր համաժողովում, որի անդամն է նաև ՍՍՏՄ–ը, հիմնական միջազգային տերմին է ընդունվել «indust–rial design»^ (կրճատ՝ design)։ ՍՍՏՄ–ում դիզայներական գործունեությունը իրաց–նում են հատուկ գեղարվեստա–կոնստ– րուկտորական բյուրոներ ունեցող կազ–մակերպությունները։ Գիտահետազոտա–կանն փորձա–կոնստրուկտորական կենտ–րոններ են Տեխնիկական գեղագիտու–թյան համամիութենական գիտահետազո–տական ինստ–ը ու նրա մասնաճյուղերը (հայկ․ ստեղծվել է 1963-ին, Երևանում), ինչպես և ՍՍՏՄ նկարիչների միությանը կից փորձարարական ստուդիան։ Դ–ի պատմական ակնարկը տես Տեխնիկական գեղագիտություն հոդվածում։ Գրկ․ Глазычев В․Л․, О дизайне, М․, 1970․ Ռուդոլֆ Դիզել ԴԻձԵԼ (Diesel) Ռուդոլֆ (18․3․1858, Փա–րիզ – 29․9․1913), գերմանացի ինժեներ, սեղմումից բռնկվող ներքին այրման շար–ժիչի (տես Դիզեչ) ստեղծողը։ Ավարտել է Մյունխենի բարձրագույն պոլիտեխնիկա–կան դպրոցը (1878)։ Առաջարկել է Կառ– նոյի ցիկլին մոտ ցիկլով աշխատող ներ–քին այրման շարժիչի գաղափարը։ 1897-ին կառուցել է շարժիչ, որը գործում էր օդի նախնական սեղմման տակտի վերջում գլան մատուցվող վառելիքի ինքնաբոցա–վառման սկզբունքով։ Շարժիչի օգգ–ն համեմատաբար մեծ Էր, բայց աշխատում Էր թանկարժեք կերոսինով և ուներ կոնստ–րուկտիվ թերություններ։ Որոշ կատա–րելագործումներից հետո (1898–99) շար–ժիչն սկսեց հուսալի աշխատել Էժան վա–ռելիքով՝ նավթով, և լայնորեն կիրառվեց արդյունաբերության մեջ ու տրանսպոր–տում։ Դ․ խեղդվել է Լա Մանշում։ Գրկ․ Гумилевский Л․ И․, Ру–дольф Дизель․ [Биографический очерк], М․–Л․, 1938․ ԴԻ&ԵԼ, ներքին այրման շարժիչ, որի վա–ռելիքը բռնկվում է ուժեղ սեղմված օդի բարձր ջերմաստիճանից։ Դ․ է կոչվել գերմանացի ինժեներ Ռ․ Դիզեչի անու–նով։ Դ․ աշխատում է բենզինից Էժան և հրդեհաանվտանգ դիզելային (հեղուկ նավթային) վառելիքով։ Դ–ներն առավեւ տնտեսողաբեր ջեր–մային շարժիչնևր են։ Լավագույն Դ– ների վառելիքի տե–սակարար ծախսը 190 գ/կվա • Ժ [140 գ (ձ․ ու․)] Է, իսկ մեծ մասի մոտ այն չի գերազանցում 270 գ/կվտ–ժ [200 գ (ձ․ ու․)]՝ նոմինալ հը– զորության համար։ Վառելիքի այսպիսի ծախսումների դեպ–քում օգգ–ն 0,31– 0,44 Է։ Դ–ի լիսեռի պտտման հաճախա–կանությունը 100– 3000 ւցտ/ր է և միայն առանձին դեպքե–րում՝ 4000-4500 ւցտ/ր։Դ– ծառայու–թյան ժամկետը 5– 80 հզ․ ժ Է։ Ըստ այրման խցի կոնստ–րուկցիայի Դ–ները լինում են չբաժան–ված խցով, մրրկա– և նախախցային։ Դ–ների կոնստրուկցիա–ները բազմազան են։ ՍՍՏՄ–ում մանևրա–յին ջերմաքարշերում և նավերում օգտա–գործում են ջրային հովացումով և գազա–տուրբինային ներմղումով V-աձև 12 գլա– նանի Դ–ներ։ Որպես ջերմաքարշերի հիմ–նական շարժիչներ օգտագործվում են ուղղահոս փչումով ուղղաձիգ շարքավոր երկտակտ Դ–ները։ Ավելի սակավ են օգ–տագործվում W-աձև և X-աձև Դ–ները, որոնք, ի տարբերություն V-աձևի, գլան–ների 2 բլոկի փոխարեն ունեն 3 կամ 4 բլոկ։ Դ–ները լայնորեն կիրառվում են տրակտորաշինության, ավտոմոբիլաշի–նության մեջ։ ՍՍՏՄ–ում երկաթուղային տրանսպորտի լոկոմոտիվների 50%–ը, իսկ ԱՄՆ–ում՝ մեծ մասն աշխատում են Դ–ներով։ Դ–ներով են սարքավորում ինք–նագնաց ռազմ, տեխնիկան (տանկ, հըր– թիռային տեղակայանք)։ Դ–ներն օգտա–գործվում են նաև շարժական և ստացիո–նար Էներգետիկական տեղակայանքնե–րում (տես Դիզեչային էչեկտրակայան)։ Ա․ Մար ջան յան
ԴԻԶԵԼԱՅԻՆ ԷԼԵԿՏՐԱԿԱՅԱՆ (ԳԷԿ), էներգետիկական տեղակայանք, սարքա–վորված դիզելային շարժիչներով (տես ԴԷԿ–60Ռ դիզելային էլեկտրակայանը Ա–01Մ ղիզելի ընղհանուր տեսքը Դիդեւ) պտտման մեջ դրվող էլեկտրական հոսանքի մեկ կամ մի քանի գեներատոր–ներով։ Կան ստացիոնար և շարժակաև ԴԷԿ–եր, ստացիոնար ԴԷԿ–երում տեղա–դրում են 110, 220, 330, 440, 735 կվտ հզորությամբ քառատակտ (սակավ՝ երկ–տակտ) դիզելներ։ ԴԷԿ–երը նախատես–ված են էլեկտրահաղորդման գծերից հե–ռու գտնվող, ինչպես նաև այև շրջաևևերի էլեկտրամատակարարմաև համար, որ–տեղ ջրամատակարարման աղբյուրները սահմանափակ են և ջերմա– ու հիդ– րոուժայիև տեղակայանքների կառուցումն անհնար է։ ԴԷԿ–երն ունեն ագրեգատների ավտոմատ պաշտպանության համակարգ, որը գործում է, երբ սաևմանային արժեք–ների է հասնում հովացնող ջրի ու յուղի ջերմաստիճանը, յուղի ճնշումը, պտտման հաճախականությունը, կամ գծում կարճ միացում է լիևում։ ԴԷԿ–երի առավելու–թյուններն են՝ բարձր տնտեսողաբերու– թյունը, կայուն աշխատանքը, թեթև և արագ բանեցումը, թերությունը՝ ագրեգատի աշ–խատանքի կարճ ժամկետը մինչև կապի–տալ նորոգումը։ Շարժական ԴԷԿ–երը կիրառվում են գյուղատնտևսության, ան–տառարդյունաբերության մեջ, երկրախու– զակաև արշավներում՝ որպես ուժային և լուսավորության ցանցերի հիմնական, պա–հեստային և վթարային էներգասնման աղբյուր։ Առաջին շարժական ԴԷԿ–երը և էներ– գագնացքները ՍՍՏՄ–ում կառուցվել ևն 1934-ին։ Տայկ․ ՍՍՏ–ում, Երևանի Վ․ Ի․ Լեևինի անվ․ էլեկտրամեքենաշինական գործարանում թողարկվում են 30 կվտ հզորության ԴԷԿՄ–30 (1966-ից) և 60 կվտ հզորության ԴԷԿ–60 Ռ (1970-ից, նկ․) Դ․ է–ներ։ Գրկ․ Алексеев А․ П․,Чекменов Е․ Е․, Передвижные дизельные электро–станции, М․, 1966; Михалин Г․ И․, Эксплуатация дизельных электрических станций, М․, 1968․
