ներ»), Պոլինա (Ն․ Անկիլովի «Զինվորի այրին», ՏՍՍՏ պեւո․ մրցանակ, 1975)։ ՏՍՍՏ V և VII գումարումների Գերա–գույն սովետի դևպուտատ։
ԵԴԵՍԻԱ, է դ և ս ս ա, Ու ռ հ ա, Ու ր– ֆ ա (ասորերեն՝ Օրհայ, արաբ․ Ռուհա), քաղաք Միջագեաքի հյուսիս–արնմուտ– քում, Եփրատի վաակ Դայսան գետի վրա։ Տնագույն անունը Օըրոն էր․ մ․ թ․ ա․ 303-ին Սելևկիոս Ա․ Նիկաաորը վերաշի– ևեց այև և անվանեց Ե․՝ ի պատիվ Մակե– դոնիայի նույնանուն քաղաքի։ Մ․ թ․ ա․ 312 – մ․ թ․ 216-ին Օսրոյենեի թագավո–րության մայրաքաղաքն էր*․ 216-ին Տռոմի Կարակալա կայսրը, գաևընկեց անելով Օսրոյենեի վերջին թագավոր Աբգարին, Ե․ դարձրեց ևռոմեական գաղութ։ 363-ի հռոմեա–պարսկական հաշտության պայ–մանագրով Ե․ անցավ Սասանյան Իրա–նին։ Այս շրջանում Ե․ տնտ․ ու մշակու–թային խոշոր կենտրոն էր՞․ Մեծ հռչակ էր վայևլում Եվւրեմ Ասորու հիմնադրած պարսկական դպրոցը, որտեղ ուսանելու էին գնում նաև այլ երկրներից (այդ թվում նաև Տայաստանից)։ Ե–ում կար հարուստ մատենադարան։ Ավանդության համա–ձայն տակավին Քրիստոսի օրոք Ե–ի բնակչությունն ընդունել է քրիստոնեու–թյուն։ Որոշ ուսումնասիըողևևրի կար–ծիքով Մեսրոպ Մաշտոցը Ե–ում է ստեղ–ծել հայոց գրերը։ Ե․ V–VI դդ․ եղել է կռվախնձոր Պարսկաստանի և Բյուզան–դիայի միջև։ Պարսից թագավորներ Կա–վատն ու Իասրով Անուշրվանը բազմիցս փորձել են գրավևլ այն։ Տուստինիանոս I-ի տիրապետության տարիներին Ե–ում շինարարական մեծ աշխատանքներ են ծավալվևլ։ 640-ին Ե․ գրավել են արաբնե–րը, որոնց տիրապետության տակ է մնա–ցել մինչև 944-ը։ Այնուհետև Ե–ին տիրել են բյուզանդացիները, ապա՝ Մրվանյան ամիրաները, իսկ 1071-ին՝ սելջուկ–թուր– քերը։ 1098-ին, խաչակրաց առաջին ար– Իալդուինը հիւքնեց Ь-ի կոմսությունը։ Ե․ Տայաստանի հետ տնտ․ ու մշակու–թային սերտ կապեր էր պահպանում դեռնս հին շրջանում և վաղ միջնադարում։ Դրանք ավելի ծավալվեցին հայոց պետա–կանության վերականգնումից հետո։ Քա–ղաքն ուներ գեղեցիկ դիրք, շրջապատված Էր ավաններով։ Ներսևս Շնորհալին իր «Ողբ Եդեսիո» պոեմում վառ գույներով է նկարագրել նրա ամուր, բարձր պարիսպ–ները, շուկաները, տները։ V դարից սկսած հայերի մեջ արմատացած էր այն համոզ–մունքը, որ Ե–ի (Օսրոյենեի) թագավո–րությունը հայկ․ Էր, նրա թագավորները Եդեսիայի ընդհանուր տեսարանը հայեր Էին, և որ Ե․ հիմևադրել է հայոց Տիգրաև Բ Մեծը։ YII դ․ «Աշխարհացոյց»-ը Ե․ դնում է Տայկական Միջագետքում։ XI–XII դդ․ Ե–ի հայ բնակչությունը ավե–լի ստվարացավ։ 1144-ին Ե–ում կար 47 հզ․ ևայ բնակիչ։ Այդ են վկայում ոչ միայն հայկ․, այլև արաբ, սկզբնաղբյուրները։ XII դ․ արաբ պատմագիր Իբն ալ Ասիրի հավաստմամբ Ե․ ամբողջությամբ հայե–րով էր բնակեցված։ Այս պատճառով Բյուզանդիան, ապա նաև սելջուկևերը ստիպված էին Ե–ի քաղաքագլուխ (դուկ) նշանակել հայերից։ Երբ 1144-ին Ե–ի վրա հարձակվևցին Մոսուլի Զանգի ամի–րայի հրոսակները, քաղաքի պաշտպան–ների առաջին շարքերում հայերն Էին, որոնց արիությունը Ներսես Շնորհալին համեմատում է Վարդանանց նահատակ–ների սխրանքին և Ե–ի ավերումը համա–րում նույնպիսի դժբախտություն, ինչպի– սին Անիի կործանումն Էր։ 1391-ին Ե․ ավերել են Լենկթեմուրի հրոսակները։ Այնուհետն Ե–ին տիրել ևն թուրքմեն ամի–րաները, 1512-ից՝ պարսիկները, 1637-ից՝ օսմանյան թուրքերը։ Տես նաև Ուրֆա։ Գբկ․ Մատթեոս Ուռհայեցի, ժա–մանակագրություն, Ե․, 1973։ Laurent J․, Des Grecs aux Croises․ Etude sur l’histoire d’Edesse entre 1071 et 1098, %Byzantions>, 1924, t․ 1; Segal J․ B․, Edessea։ %The Blessed City», Oxf․, 1970․ S․ Բւսբթիկյան
ԵԴԵՍԻԱՅԻ ԲԱՐԲԱՌ, հայերենի բարբառ։ Ըստ ձևաբաևակաև դասակարգման պատ–կանում է արևմտյաև բարբառևերի «կը» ճյուղիև։ Միջավայրը կորցրած բարբառ։ Խոսվել է Եդեսիայում (Ուռհա) և շրջակա գյուղերում։ Ձայնավոր հնչույթներն են՝ ա, ա, Է, Է՝ (բաց հնչող), ը, ի, օ, ու։ Է, о ունեն երկբարբառակերպ Н» ուօ տարբերակներ։ Պայթական բաղաձայննե–րի համակարգը եռաստիճան Է՝ ձայնեղ, խուլ, շնչեղ խուլ (բ, պ, վւ)։ Գ, կ, ք ունեն թՀքայիէւ աարբերակէւեր՝ գԼ Կ , Գրա– բարի ձայնեղ պայթականներին համապա–տասխանում են պարզ խուլեր (բան> >պան), պարզ խուլերին՝ ձայնեղներ (պատ>բադ)։ Ա հաճախ քմայնանում Է՝ ա>ա, (ականջ>անգաճ)։ Երբեմն ե>^է (մեծ>մ^էնձ), ա (ձեռք>ծառք), յէ (ես> >յէս)» է>է4 (գըկըրէ՝ = գրում է), ո>վօ (ոսպ>վօսբ), ՞լօ (дпф>дпь0ф)։ Գրաբա–րի երկբարբառներից այ>ա (մայր>մար), ոյ>0 (քոյր>քօր), իւ>ի (ալիւր>ալիր), եա>է (ատեան>ադէն)։ Գոյականի ևոգ– նակիակերտ վերջավորություններն են՝ էր, դաք/վըդաք, նի, դի, վի, մընի, անք– էնք–օնք։ Ունի 4 հոլովաձև՝ ուղղակաև, տրական, բացառական, գործիական։ Տրա–կանի թեքույթներն են՝ ի(ն), ու(ն), վա(ն), աե, օչ, ա, ու/ա(դուն–դան), ի/ա, ա/օ, ք/ց, ք/աց/աց, աք/օց/օնց, իք/էց (պաղնիք–պաղնէց)։ Բայն ունի 3 լծորդու–թյուն՝ ա, է, ի, 3 եղանակաձև՝ ըղձական, սահմանական, հրամայական։ Սահմա–նական ներկան լինում է բուն և շարու–նակական։ Բուն ներկան կազմվում է ըղ–ձականի ձևերից՝ գը մասնիկի հավելմամբ (ԳՐԻամէ՝)* իսկ շարունակականի դեպքում այս ձնին ավելանում է ա մասնիկը (գէր– թամ ա, գըխըմէ՝ յա)։ Սահմանական ապառնին կազմվում է ըղձականից՝ բըդ մասնիկով (բըդ էրթամ)։ Ա․ Հանեյան
ԵԴԵՍԻԱՅԻ ԹԱԳԱՎՈՐՈՒԹՅՈՒՆ, թագա–վորություն մ, թ․ ա․ II դ․ – մ․ թ․ III դ․ ԼԼբգւսբ1ւերի գլխավորությամբ, Եդեսիա կենտրոնով (տես Օսրոյենե)։
ԵԴԼԻՁԿԱ Ցարոմիր (9․10․1901, Պրագա– 1․8․1965, Պրագա), չեխ արևելագևտ։ Չե– խոսլովակիայում հայագիտությաև հիմ–նադիրը։ 1927-ին ավարտել է Կարլովի հա–մալսարանի փիլ․ ֆակուլտետը։ 1924-ից նվիրվևլ է հայագիտությանը, մեկնել Վի– եևնա, քևնություններ ևանձնել հայագի–տական առարկաներից (1928)։ 1950-ին նշանակվել է Պրագայի համալսարանի արևելագիտությաև ֆակուլտետի դասա–խոս, դասավաևդել հայերեն ու վրացերեն։ Կատարել է թարգմանություններ Նահա– պետ Քուչակից, Սայաթ–Նովայից, Տ․ Թու– մանյանից, Շոթա Ռուսթավելուց։ Ուսում–նասիրել է կովկասյան լևզուների միջև գոյություն ուևևցող ագլուտինացիայի (կցականության) միտումները, վրացերե–նի կառուցվածքը նն։ 1964-ին Իտալիայի արևևլագիտությաև ինստ–ի հրավերով դասախոսություևներ է կարդացել Տռո– մում, Նեապոլում, Վենետիկում։ Այցե–լել է Սովետական Տայաստան։ Ե&, տավարի, երկու տարեկանից մեծ, ամորձատված արու։ Օգտագործվում է որպես բանող և ւքսաաու կենդանի։ Ամոր–ձատում են սովորաբար տոհմային ար–ժեք չունեցող ցլիկներին։ Տայկ․ մա–տենագիտական շատ աղբյուրներում «Ե․» տերմինը օգտագործվում է նաև որպես տավարի (Bostaurus) հոմանիշ։ Մինչև գյուղատնտեսության մեքենայացումը Ե․ աշխատեցնում էին երկրագործության մեջ՝ վարելու, կալսելա, բեռներ տեղափոխելու նպատակով (օրինակ, միջնադարյան Տա– յաառանում վևցկին՝ երկաթե ծանր գու–թանին, լծում էին երեք զույգ Ե․)։ Տեթա– նոս հայերի համար Ե․ պաշտամունքի առարկա էր։ Այդ են վկայում Գեղարքու– նիքի, Այրումի, Բանանցի տարբեր դարա–շրջանների դամբարաննևրում և գերեզմա–նոցներում հայտնաբերված Ե–ների կմախք–ները, Արճեշի շրջանում՝ Ե–ի բրոնզե ար–ձանը, Ղուշչիի ավերակներում՝ պատվան–դանին ամրացված Ե–ի գլուխը, մեզ հասած Եզնիկ, Եզնակ, Եզյան անձնանունները, Եզնաձոր, Եզնոտ, Եզանցբերդ տեղանուն–ները։ Ե–ի պաշտամունքը պահպանվել է նան քրիստոնեության շրջանում, քրիս–տոնյա ևայերը համբարձման տոնին Ե․ զարդարում էին ծաղիկներով, շրջևցնում և ապա մատաղ աևում։ Փաստերը վկա–յում են, որ հայերի տնտեսության համար Ե․ ունեցել է բացառիկ նշանակություն։
