գործածական են լադի գրեթե բոլոր աս–տիճանների «Ե․ կ․»–եր։ Գոյություն ունի նաև կողմնակի հնչյուններով զ ա ր դ ա– ր ու ն «Ե․ կ․»։ Տես նաև Ձայնառություն։ Ռ․ Աթայւսն
ԵՐԳԵՎԱՆՔ, Երգեվանից բերդ, ճարտարապետական հուշարձան Տայկա–կան ՍՍՏ Շամշադինի շրջանի Այգեձոր գյուղի մոտ, Ախնջի գետի ձախ ափին՝ Իրի ձորի լեռան վրա; Բագրատունիների, Կյուրիկյանների, ապա Վահրամյանների իրավասության ներքո X–XIV դդ․ եղել է Տյուսիսային Տայաստանի ռազմա–ստրա– տեգիական նշանավոր հանգույցներից։ 1225-ին Ե․ նվաճել է սուլթան Զալալ էդ Դինը, իսկ 1236-ին՝ թաթար զորապետ Մուլար–Նուինը։ Պահպանվել են ամրոցի և միջնաբևրդի ավերակները, բնակելի ու տնտեսական շենքերի մնացորդներ։
ԵՐԳԵՑՈՂՈՒԹՅՈՒՆ, երաժշտության կա–տարումը երգչական ձայնով, ստեղծա–գործության գաղափարական–կերպարա– յին բովանդակությունը ձայնի արտահայտ–չամիջոցներով հաղորդելու արվեստ։ Զու–գակցվում է խոսքի հետ, երբեմն կիրառ–վում առանց խոսքի (տես Վոկափզացիա)։ Ե․ լինում է մեներգային, անսամբլային և խմբական, որոնք հանդես են գալիս նաև զուգորդված՝ նվագակցությամբ և առանց նվագակցության (տես Ակաւցեչւա)։ Օպե–րայում, օպերետում և մի շարք անսամբլ–ներում ուղեկցվում է նաև բևմական գոր–ծողությամբ, դերասանական խաղով, պա–րով։ Գոյություն ունեն Ե–յան տարբեր ոճեր, եղանակավոր՝ երբ գերակշռում է սահուն–երգեցիկ կատարումը (կանաիչե– նա), արտասանական՝ այս կամ այն չա–փով նմանակում է խոսակցության Ելևէջ–ներին (ասերգ) և կոլորատուրային՝ նմա–նակում է գործիքային զարդոլորուն նվա–գին։ Ե․ երաժշտա–կատարողական ար–վեստի առավել հին տեսակն է։ Ռ․ Աթայւսն
ԵՐԳԻԾԱՆՔ (գրականության և արվեստի Y1!1 vu^1114ժյաս գԱղարվԾստական արտացոլման յուրահատուկ աևսակ; Եր–գիծական ստեղծագործության հիմքում դրված է կոմիկականի գեղագիտական կատեգորիան։ Ե․ ենթադրում է կյանքի այնպիսի կողմեր, որոնք իրենց թերու–թյուններով հիմք են տալիս ծիծաղի հա–մար։ Ե․ օգտվում է չափազանցման, գրո–տեսկի, այլաբանության և գեղարվեստա–կան պայմանականության այլ միջոց–ներից։ Տասարակական–գեղազիտական բարձր իդեալի դիրքերից այն դատապար–տում է արատավոր երևույթը։ Ե–ում իդեա– լըն արտահայտվում է բացասականի ժխտմամբ։ Դրանով իսկ այն դառնում է հնի և հետադիմականի դեմ մղվող պայ–քարի զենք։ Գեղարվեստում որոշ ժանրեր, գրեթե պարտադրաբար, կապված են կյան–քի երգիծական ընկալման ևետ, օրինակ, կատակերգությունը, վոդևիլը, առակը, ֆելիետոնը, պամֆլետը գրականության մեջ և թատրոնում, ծաղրանկարը, շարժը՝ կերպարվեստում։ Ե․ կարող է հանդես գալ նաև– մյուս գրական ժանրերում (վեպ, պատմվածք, պոեմ)։ Սկզբնավորվելով ան–տիկ գրականության մեջ, Ե․ համապա–տասխան փոփոխություններ է կրել հա–սարակության և արվեստի զարգացմանը զուգընթաց։ Բացառապես երգիծական տա–ղանդով օժտված գրողներից են Մոլիերը, Սվիֆտը, Գոգոլը, Մալտիկով–Շչեդրի– նը։ Տայ գրականության մեջ այդպիսի դեմքեր են Տ․ Պարոնյանը, Ե․ Օտյանը, Լեռ Կամսարը։ Կերպարվեստում Ե–ի վար–պետներից ևն Ու․ Տոգարթը, 0․ Դոմիեն, Տ․ Բիդաորուպը, ռուս ևրգիծաբան–նկա– րիչներից՝ Պ․ Ֆեդուոովը, Վ․ Պերովը։ Սովետական Ե–ի ներկայացուցիչներից են Դ․ Մոորը, Կուկրինիկսները, Բ․ Եֆիմովը, հայ իրականության մեջ՝ Վ․ Խոջաբեկյա– նը, Տ․ Շավարշը, Ս․ Արուտչյանը, Գ․ 6ա– րալյանը, սփյուռքում՝ Ա․ Սարուխանը, Չ․ Տամատյանը, Տ․ Աճեմյանը։ Տարբեր են լինում Ե–ի երանգները՝ անզիջող, ոչնչացնող ծաղրից (սատիրա) մինչև թե–րությունների մևղմ պատկերում (տես նաև Հումոր)։ Գրկ․ Ջրբաշյան է․, Գրականության տեսություն, 4 հրտ․, Ե․, 1972, էջ 95 – 101, 133–55, 392–96։ Озмитель Е․ К․, О сатире и юморе, Л․, 1973․ է․ Ջրբաշյան
ԵՐԳՁԱԻՈՒՄՐ, երգիչների խումբ, բաղ–կացած մի քանի ենթախմբից, որոնցից ամեն մեկը համատեղ երգեցողության ըն–թացքում կատարում է առանձին երգա–մաս։ Տավասարակշռված անսամբլ Է, ունի կայուն և ճշգրիտ լարվածք, օժտված է արտահայտչական հարուստ ու բազմա–զան հնարավորություններով։ Տայկական իրականության մեջ առա–ջինը Ք․ Կարա–Մուրզայի ժողովրդական երգչախմբերն էին (1880-ական թթ․)։ Բարձրորակ Ե–եր ստեղծեցին Մ․ Եկմալ– յանը (Թիֆլիսի Ներսիսյան դպրոցում) և Կոմիտասը (Էջմիածնի Գևորգյան ճեմա–րանում և Կ․ Պոլսում)։ Սովետական տարի–ներին աչքի ընկան Երևանի կոնսերվատո–րիայի (ղևկ․ Ս․ Մելիքյան) և Տայֆիլհար– մոնիայի (ղեկավարներ Թ․ Ալթունյան, Ա․ Տեր–Տովհաևնիսյան) Ե–երը, Պետական ակադեմիական կապելլան (ղեկ․ Տ․ Չե– քիջյան), Տայաստանի ևրգչախմբային ըն կերության Ե, (ղեկ․ է․ էյատուրյաԱ), Տայ– էլեկւորագործարանի տղամարդկանց ինք–նագործ Ե․ (ղեկ․ Ն․ Սնգրյան) և ուրիշ–ներ։ Ե–երը տարածված են նաև սփյուռ–քում։ Ռ․ Աթայւսն ԵՐԴ (երդ, երդիկ բառերից), հարկամիա– վոր; Գոյություն է ունեցել ֆեոդալիզմի հասարակարգն ապրած գրեթև բոլոր եր– կըրներում։ Տայաստանում Ե․ արտահայտ–վել է երկու ձևով՝ բնեղեն և փողային։ Ցուրաքանչյուր ընտանիք պարտավոր էր պետությանը կամ հողատիրոջը տարեկան վճարել որոշակի գումար, իսկ գյուղակա–նը՝ նաև մթերք (հավ, միս, ձու, յուղ, փայտ ևն)։ Տայաստանում Ե․ պետ․ գյուղևրում վերացվել է XIX դ․ 40-ական թթ․, երբ հա–տուկ օրենքով մտցվեց ընդհանուր վւողա– յին հարկ, իսկ մասնատիրական գյուղե–րում պահպանվել է մինչև 1880–90-ական թթ․։
ԵՐԴՎՅԱԼ ԱՏԵՆԱԿԱԼՆԵՐ, բուրժուական դատարաններում քրեական (որոշ եր– կըրներում նաև քաղաքացիական) գործերի դատաքննությանը ներգրավված քաղա–քացիներ։ Ե․ ա–ի կոլեգիան որոշում է միայն ամբաստանյալի մեղավոր կամ ան–մեղ լինելու հարցը, իսկ դատավորների կոլեգիան, այդ որոշման հիման վրա, կայացնում է դատավճիռ։ Բուրժուական ևարաբերությունների նախնական շրջա–նում Ե․ ա–ի ինստիտուտը նպատակ ուներ դատական իշխանությունը զերծ պահել ֆեոդալների ազդեցությունից՝ «ժողովրդի ներկայացուցիչներին» դատաքննությանը մասնակից դարձնևլու միջոցով։ Չևայած Ե․ ա․ ընտրովի են, բայց, փաստորեն, առանձնացվում կամ նշանակվում են մի–ջին ու մանր բուրժուազիայի ներկայացու–ցիչներից։ Տես ևաև Երդվյաչների դաւոա– րան։
ԵՐԴՎՅԱԼՆԵՐԻ ԴԱՏԱՐԱՆ, բուրժուա– կան պետություններում դատարան, մեկ կամ մի քանի դատավորների և երդվյաւ աաենակաչների կոլեգիայի հատուկ կազ–մով։ Ստեղծվել է բուրժուական հեղափո–խության շրջանում։ Ե․ դ–ին տրվել են լայն լիազորություններ՝ «ժողովրդի ներկա–յացուցիչների» (երդվյալ ատենակալներ) մասնակցությամբ ֆեոդալների կամայա– կանություննևրը խոչընդոտելու նպատա–կով։ Ցարական Ռուսաստանում Ե․ դ–ներ ստեղծվել են 1864-ի ռեֆորմով։ Իմպե–րիալիզմի դարաշրջանում Ե․ դ–ները կամ ընդհանրապես վերացվում են, կամ սահ–մանափակվում են դրանց իրավունքները։
ԵՐԴՈՒՄ, 1․ սեփական անմեղսունակու–թյունը, իրավացիությունը, նվիրվածու–թյունն ու ևավատարմությունն ապացու–ցելու արարողություն։ Ավանդական սեղմ բանաձև է՝ բաղկացած Ե–ման պայմանից ու հետևանքից։ Պայմանը որոշակի իրա–դրությունն է, որը հարուցել է Ե–ման ան– ևրաժևշտությունը, հետևանքը՝ անեծքնե–րը կամ սուրբ ու նվիրական անձանց, առարկաների, երևույթների վկայակոչում–ները։ Ե–մանը վերագրվել է հմայական գերբնական զորություն, ևավատացել են նրա իրականացմանը, ուստի և խուսափել սուտ Ե–ից։ Պետության սկզբնավորումից մինչև մեր օրերը այն կիրառվում է որո–շակի վայրերում, սուրբ և նվիրական առարկաների վրա՝ ուղեկցվելով ծիսա–կան արարողություններով։ Տաճախ վա–վերացվել է գրով (երդմնագիր), կնիքով ու ստորագրությամբ։ Սովորութային իրա–վունքի համաձայն գոյություն ունեցող երդման կարգը իր Դատաստանագրքում արձանագրել է նաև Մխիթար Գոշը։ 2․ Տես Զինվորական երդում։ Գրկ․ Հ; ա ց ու ն ի Վ․, Երդմունք հին հայոց մեշ, 2 հրտ․, Վնտ․, 1932։ ԵՐԵձԿԱՆ, հայկական հեթանոսական տո–մարի ամիսների 11-րդ օրվա անունը։
ԵՐԵԽԱՅԻ ՔՄԱՀԱՃՈՒՅՔ, տես Քմահա–ճույք ։
ԵՐԵԽԱՆԵՐԻ ԱՇԽԱՏԱՆՔ, աշխատունակ տարիքի չհասած անչափահասների վար–ձու աշխատանք։ Կիրառվում է կապիտա–լի աշխարհում։ Մեքենական արտադրու–թյան մեջ ավելի պակաս մկանային ուժ էր պահանջվում, քան մինչև այդ էր, ուստի, արտադրության մի շարք ճյուղերում մե–ծահասակ բանվորների աշխատանքը փո–խարինվեց երեխաների աշխատանքով։ Դա բուրժուազիայի շահույթների մեծացման լրացուցիչ աղբյուր է, որը չի կարող չհան– գեցնել անչափաևասների ֆիզիկական և բարոյական անկման ու մահացության ավելացման։ Ե․ ա․ կապիտալիստական հասարակության սոցիալական սուր
