թյան ոչ թուրք ժողովուրդների բռնի թուր–քացման համար, Ադանայում ն Կիլիկիա– յի մյուս շրջաններում կազմակերպևցին զանգվածային ջարդեր, որոնց զոհ գնաց 30 հզ․ հայ (տես Աղանայի կոտորած 1909)։ Տրիպոլիտանական (1911–12) և Բալկան– յան (1912–13) պատերազմները վերջնա–կանապես խորտակեցին օսմանիզմի պատ–րանքները ն թուրք, բուրժ․ նացիոնալիզ–մը (թյուրքիզմ) փոխարինվեց ւցանթյուր– քի ղմի շովինիստական վարդապետու–թյամբ, որը վերակենդանացած աբդուլ– համիդյան պանիսլամիզմի հետ դարձավ երիտթուրքերի ներքին ն արտաքին քա–ղաքականության գաղափարական հիմքը։ Ե․ հ․ արդեն 1910–11-ին ըստ էության ձախողվել ն իր նպատակին չէր ծառայել։ 1913-ից, Էնվերի ձեռնարկած պետ․ հե–ղաշրջումից հետո, սահմանադրությունն ու պառլամենտը կորցրին իրենց նշանա–կությունը։ 1914-ին երիտթուրք․ «եռապե–տությունը» (էնվեր, Թալեաթ, Ջեմալ) Թուրքիան ներքաշեց համաշխարհային պատերազմի մեջ, որը հանգեցրևց Օս–մանյան կայսրության պարտությանը։ Գրկ․ տես Երիաթուրքեր հոդվածի գրակա–նությունը։ ծ․ Սարգսյան
ԵՐԻՏԹՈՒՐՔԵՐ, թուրքական «Միություն ն առաջադիմություն» (թուրք․ «Ittihat ve Terakki») բուրժուա–կալվածատիրական նացիոնալիստական կուսակցության ան դամների կրճատ անվանումը։ Կազմա–կերպվել է 1889-ին, Ստամբուլում։ Խնդի– րըն էր ուժեղացնել նորաստեղծ թուրք, բուրժուազիայի դիրքերը երկրի տնտ․ ու քաղ․ կյանքում, Օսմանյան կայսրությունը վերածել բուրժ․ սահմանադրական պե–տության՝ պահպանելով ամբողջությունը։ Առաջին շրջանում (մինչն 1905) Ե․ զբաղ–ված էին քարոզչական գործունեությամբ, դատապարտում էին աբդուլհամիդյան վարչակարգը, որն արգելակում էր Թուր–քիայի տնտ․, քաղ․ ն մշակութային զար–գացումը։ 1908-ի վերնախավային բուրժ․ հեղափոխության հևտնանքով (տես Երիտ–թուրքական հեղափոխություն 1908) Ե․ անցան իշխանության գլուխ։ Պահպանե–լով միապետությունը՝ նրանք ձախողե–ցին ագրարային բարեփոխությունները, ևաշվեհարդար տեսան սկզբնավորված բանվորական շարժման հետ։ «Օսմանիզ– մի» դրոշի տակ Ե․ շարունակեցին կայսրու–թյան ճնշված ժողովուրդների թուրքաց–ման համիդյան քաղաքականությունը։ Առաջին համաշխարհային պատերազմի նախօրեին և պատերազմի տարիներին (որպես Գերմանիայի դաշնակից) երիտ– թուրք․ «եռապետությունը» (էնվեր փաշա, Թաչեաթ փաշա, Ջեէէաւ փաշա) վարում էր պանթյուրքիզմի և պանիսլամիզմի զավթողակաև քաղաքակաևություև։ Թուր–քիայի պարտություևից հետո Ե–ի կուսակ–ցությանը իևքնալուծարքի ենթարկվեց (1918), իսկ պարագլուխները վտարանդ– վեցիև։ 1922–26-ին Ե․ վերսկսեցին իրենց գործունեությունը, բայց այլևս չկարողա–ցան կարնոր դեր խաղալ Թուրքիայի քաղ․ կյանքում։ 1926-ին Մ․ Քեմալի (տես Աթա– թյուրք) դեմ ուղղված դավադրության մաս–նակից գլխավոր Ե․ մահապատժի ենթարկ–վեցին, իսկ կուսակցությունը վերջնակա–նապես դադարեց գոյություն ունենալուց։ Գեռնս Ե–ի առաջին կոնգրեսում (1902) հայ ազգային կուսակցությունները (վե– րակազմյալ հնչակյաններ և դաշնակցա–կաններ) կապեր հաստատեցին երիտ–թուրքական Անձնական նախաձեռնության և ապակենտրոնացման ընկերության հետ։ 1903-ին դաշնակցության ներկայացուցիչ–ները Փարիզում ու ժննում բանակցություն–ներ սկսեցին Ե–ի պարագլուխներ Սաբա– հեդդինի և Ահմեդ Ռիզա–բեյի հետ՝ ինք– նակալության դեմ համատեղ պայքարի միջոցառումների շուրջը։ Դաշնակցության ն Ե–ի մերձեցումը շարունակվեց նաև հե–տագայում և հանգեց նրանց դաշինքին (1907), երբ Օսմանյան կայսրությանն ընդ–դիմադիր բոլոր կազմակերպություններն իրենց ընդհանուր կոնգրեսում (Փարիզ) որոշեցին տապալել համիդյան վարչակար–գը ն ստեղծել կառավարման ներկայացուց–չական ձն։ Ե․ հայկ․ կազմակերպություն–ներին ուղղակի հայտարարեցին, որ Փոքր Ասիայում հայկ․ պետություն ստեղծելու նրանց իղձը անիրականանալի է․ բայց 1876-ի սահմանադրության վերականգնը– ման դեպքում հայ բնակչությունը, այլ ազ–գությունների հետ համահավասար, ինք–նավարության իրավունք կստանա Օսման–յան պետականության շրջանակներում։ Իշխանությունը վերցնելուց հետո Ե․ դրժե–ցին իրենց խոստումները ն դարձան ազ– գային–ազատագրական շարժման մոլի թըշ– նամիներ՝ վարելով կայսրության ոչ թուրք ժողովուրդների ձուլման քաղաքականու–թյուն։ Այսպիսով, պանթյուրքիզմի մեծա–պետական դոկտրինան, որ 1908-ի հեղա–փոխությունից հետո դարձել էր պաշտո–նական գաղափարախոսություն, հակա–ռակ էր ևայերի՝ ինքնավար Արնմտյան Տայաստան ստեղծելու ըմբռնմանը։ Տա–յերի և Ե–ի փոխհարաբերություևները գնալով սրվեցին, որին հետնեցին Ադա– նայի ողբերգական դեպքերը (տես Աղա՜ նայի կոաորած 1909)։ Անհաջողության մատնվեց նաև Ե–ի «բարենորոգչական» գործուևեություևը հայկ․ վիլայեթներում (տես Հայկական բարենորոգումներ 1913– 1914), որը հանգեցրեց հայկ․ կազմակեր–պությունների հետ վերջնական խզման։ Ե–ի շովինիզմն իր գագաթնակետին հա–սավ առաջին համաշխարհային պատե–րազմի ժամանակ, երբ նախապես մշակ–ված ծրագրով տեղաևանվեց ու սրի քաշ–վեց գրեթե ամբողջ արնմտահայությունը (տես Մեծ եղեռն)։ Տանրային կարծիքի ճնշման տակ, Թուրքիան պատերազմի մեջ ներքաշելու ն հայերի զանգվածային կոտորած կազմակերպելու ևամար, զին–վորական տրիբունալը 1919-ին ևեռակա կարգով (որովևետև ևրաևք փախուստի մեջ Էին) մահվան դատապարտեց Ե–ի պա–րագլուխներ Թալեաթին, Էնվերին, Ջե– մալին և Նագըմիև (կուսակցության գլխա–վոր քարտուղար)։ Ի թիվս այլ չարագործ–ների, Թալեաթն ու Զեմալը հետագայում սպանվեցին ևայ վրիժառուների ձեռքով։ Ե․ պատմական ասպարեզ իջան որպես բուրժ․ հեղափոխակաևներ, իշխանության գլուխ անցնելով4 դարձան շովինիստներ, իսկ Ասպարեզից հեռացան որպես քաղ․ ու ռազմ, արկածախնդիրներ։ Գրկէ Կիրակոս յան Ջ․ Ս․, Առա–ջին համաշխարհային պատերազմը ն արնմտա– հայությունը, Ե․, 1967։ Петросян Ю#А․г Младотурецкое движение, М», 1971; Алиев Г․ 3․, Турция в период правления младо–турок, М․, 1972; Саркисян Е․ К․, Политика Османского правительства в За–падной Армении и державы в последней четверти XIX и начале XX вв․, Е․, 1972; Toynbee А«, Turkey; A Past and a Fu–ture, N» Y․, 1917․ Ջ․ Թորոսյան
ԵՐԻՏՔԵՐԱԿԱՆՈՒԹՏՈՒՆ, նեոգրա– մ ա ա ի զ մ, պաամա–համեմաաական լեզվաբանության ուղղություն։ Առաջա–ցել է XIX դ․ 70-ական թթ․ Գերմանիա– յում։ Ըստ երիտքևրականների, լեզուն մարդու հոգեկան ու ֆիզիոլոգիական գործունեություն է և մշտապես վւոխվում է խոսելու պրոցեսում։ Տ․ Օստհոֆը և Կ․ Բրուգմանը «Զնաբանական հետազո–տություններ հնդեվրոպական լեզուների բնագավառում» աշխատության առաջին հատորի (1878) առաջաբանում, որ համար–վում է Ե–յան մանիֆեստը, նշել են, որ լեզուն մարդկանցից դուրս և ինքն իր հա–մար գոյություն չունի, այն իրապես միայն անհատի մեջ Է, ուստի և լեզվի կյանքում կատարվող բոլոր փովւոխությունները կա–րող են սկիզբ առնել միայն խոսող ան–հատներից։ Երիտքերականներն իրենց հետազոտություններում գլխավոր ուշա–դրությունը դարձրել են համաբանական (անալոգիական) նորակազմությունների ու հնչյունական օրենքների վրա։ Նրանց կարծիքով ավելի շատ պետք է ուսումնա–սիրել կենդանի, քան մեռած լեզուները, քանի որ սրանք ավելի հարուստ նյութ են տալիս լեզվի օրինաչավւությունների բացահայտման ևամար։ Աչքի ընկնող ներ–կայացուցիչներից են՝ Ա․ Լեսկինը, Տ․ Օստ– ևոֆը, Կ․ Բրուգմանը, Տ․ Պաուլը, Բ․ Դելբրյուկը, հարել են նաև Ֆ․ դը Սո– սյուրը (գործուևեության սկզբնական շըր– ջանումյ, Մ․ Բրեալը, Ա․ Ֆորտունատո– վը, հայ լեզվաբաններից՝ Մ․ Աբեղյանը։ Ե․ դադարեց լեզվաբանական հիմնական ուղղություն լինելուց XX դ․ սկզբին։ Պ․ Շարաբխանյան ԵՐԻՏ ՄԱՆԿ ԱՆՑ ՎԱՆ*, գտնվում է Լեռ–նային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզի Մարտակերտի շրջանում, Մռավ լեռնա–շղթայի անտառապատ լանջին։ Եկեղեցին, որ ունի քառամույթ գմբեթավոր բազիլիկի հորինվածք, բավական լավ է պահպան–վել։ Ըստ դռան ճակատակալ քարի վրա– յի շինարարական արձանագրության, 1664-ին այն կառուցել է Աղվանից Սիմեոն հակաթոռ կաթողիկոսը։ Գրկ․ Բարխուդարյան Մ․, Արցախ, Բաքու, 1895, էջ 232։ ԵՐԻ5ԱՆՔ, գյուղ Արևմտյան Տայաստա– նում, Բիթլիսի վիլայեթի Շատախ գավա–ռում, Աուսանք անտառապատ ձորում։ Ե–ի հողերը ոռոգվում էին Շատախ գետի ջրերով։ 1909-ին ուներ 134 հայ բնակիչ։ Զբաղվում էին երկրագործությամբ և անասնապահությամբ։ Բնակիչները բնա–ջնջվել են առաջին ևամաշխարհային պա–տերազմի տարիներին։
ԵՐԻՏԱՎԱՆՔ, V–XI դարերի ճարտարա–պետական հուշարձան։ Գտնվում է ՏՍՍՏ ՂաՓանի շրջանի Արծվանիկ գյուղից արլ․, բարձր սարահարթի վրա։ Տիմնադրել է Սյունյաց միտրոպոլիտ Երիցակը V դ․։ Երիցավանքի Ս․ Նախավկա եկեղեցին,
