ԵՐԻՅՅԱՆ Սրբուհի խաչատուրի (1844 կամ 1845, Զմյուռնիա – 1917, Թիֆլիս), հասարակական–մշակութային գործիչ։ Կրթությունը ստացևլ է Զմյուռնիայի Աղաբաբյան վարժարանում, ապա՝ Կ․ Պոլսում։ 1859-ին տեղափոխվել է Սալո– նիկ, 1862-ին՝ Կ․ Պոլիս, իսկ հևտագա– յում, ամուսնանալով Ա․ Երիցյանի հետ, ապրել Թիֆլիսում, ծավալել հասարակա– կաև–կրթական գործունեություն։ Ե․ Կով– կասի ևայ բարեգործական ընկերության հիմնադիրներից է։ Թիֆլիսում բացել է կանանց արհեստագործական դպրոցներ։ Կողմնակից էր աղջիկների ազատ դաս–տիարակությանը։ Աշխատակցել է հայ պարբերական մամուլին։ «Փորձ» հանդե–սում տպագրել է արժեքավոր հիշողու–թյուններ 1860-ական թթ․ Կ․ Պոլսի (հատ–կապես Մ․ Պևշիկթաշլյանի) մասին։ 1874-ին հրատարակել է «Տոմար ընտանե–կան» տարեգիրքը, որը պարունակում է վիճակագրական հետաքրքրական տըվ– յալներ Ռուսաստանում և Թուրքիայում ապրող հայերի մասին։ Ե․ Եղոյան
ԵՐԻՑՈՒԿ (Matricaria և pyrethrum), բար–դածաղկավորների ընտանիքի բույսերի ցեղեր։ Միամյա, բազմամյա խոտաբույ–սեր են՝ փետրաձև տևրևներով։ Ծաղկա– բույլը զամբյուղ Է, եզրային ծաղիկնևրը իգական են, լեզվակային, սպիտակ, մեջ– տեղինը՝ երկսեռ, խողովակաձև, դեղին։ Պտուղը սերմնապտուղ Է։ Տայտնի է մոտ 70 տեսակ։ Տարածված է միջերկրածովյան երկրներում։ ՍՍՏՄ–ում, ինչպես նաև ՏՍՍՏ–ում առավել տարածված տեսակ–ներից են Ե․ դեղորայքայինը (M․ chamo- milla), ուժեղ ճյուղավորված, միամյա բույս Է։ Տանդիպում է ամենուր։ Մշակ–վում է Ուկրաինական և Բելոռուսական ՍՍՏ–ներում։ Ծաղկի զամբյուղներում կա 0,25% եթերայուղ։ Բերքահավաքի լա–վագույն ժամկետը ծաղկման ւիուլն Է։ Բժշկության մեջ օգտագործվում է որպես լեղամուղ, քրտնաբեր, ախորժաբեր, հա–կանեխիչ, հակաջղաձիգ դեղամիջոց։ Թուր–մը օգտագործվում է ևոգնաների, ողողում– Գեղորայքային երիցուկ ների, ինչպես նաև մազերը գունաթաՓելոլ համար։ Ե–ի որոշ տեսակներ՝ Ե․ դալմաթ– յան, Ե․ կովկասյան, պարունակում ևն պիրեթրին նյութը, որը որպես միջատա– 38, ձՍձ III *iiuinnp սպան օգտագործվում է գյուղատնտ․ բույ–սերի վնասատուների, մարդու և կեևդա– նիևերի մակաբույծ միջատների (Փայտ–ոջիլ, ոջիլ, ճանճ ևն) դեմ պայքարելիս, ինչպես նաև քոսի բուժման ժամանակ։ Ըստ Ամիրդովլաթ Ամասիացու, դեռևս հին Տայաստանում Ե․ օգտագործվել է որպես դեղամիջոց։
ԵՐԿԱԲՆԱԿՆԵՐ, քրիստոնեական աստ–վածաբանական ուսմունքի հետևորդներ և եկեղեցինևր, որոնք ընդունում են Քրիս–տոսի երկակի՝ մարդկային ու աստվածա–յին միմյանցից անկախ բնույթը՝ «երկու բնություն, երկու կամք, երկու ներգործու–թյուն» բանաձևով։ Ե–ի վարդապետությու–նը ելնում էր Քաղկեդոնի տիևզերական ժողովի (451) որոշումներից ու «Լևոնի տոմարից» (449) և հակադրվում էր միա–բնակների ուսմունքին։ Երկաբնակության քարոզիչներն էին Կ․ Պոլսի և Տռոմի եկե–ղեցիները։ Տռոմեական կայսրությունում պաշտոնապես ճանաչվեցին Տուստինիա– նոս կայսեր օրոք։
ԵՐԿԱԹ Միհրան Արմենակի (ծն․ 20․2, 1921, Կ․ Պոլիս), հայ սովետական օպե–րային երգիչ (դրամատիկական բարի– տոն)։ ՍՍՏՄ ժող․ արտիստ (1977)։ Մ * Երկաթը Արշակ Բ–ի դերում (Տ․ Չուխաճյանի «Արշակ Բ») 1937–40-ին սովորել է Ալեքսանդրիայի Ջ․ Վերդիի անվ․ լիցեյում։ 1942–47-ին մեներգել է Ալեքսանդրիայի «Ալհամբրա» և Կահիրեի Թագավորական օպերային թատրոններում։ 1947-ից Երևանի Ալ․ Սպեն– դիարյանի անվ․ օպերայի և բալետի թատ–րոնի մենակատար Է։ Լայնածավալ բարի–տոնը, դրամատիկական բազմակողմանի ձիրքը հնարավորություն են ընձեռել Ե–ին կատարելու տարբեր բնույթի դերեր՝ Ար–շակ Բ (Չուխաճյանի «Արշակ Բ», 1947), Թաթուլ (Սպևնդիարյանի «Ալմաստ», 1948), Ռիգոլետտո (Վերդիի «Ռիգոլետտո», 1950, ՍՍՏՄ Մեծ թատրոնում՝ 1961, 1962, 1963), Գրյազնոյ (Ռիմսկի–Կորսա– կովի «Թագավորի հարսնացուն», 1966), Կամո (Տախինյանի «Մարդը լեգենդից», 1970)։ Պարգևատրվել է Աշխատանքային կարմիր դրոշի շքանշանով։
ԵՐԿԱԹ (լատ․ Ferrum), Fe, պարբերական համակարգի IV պարբերության VIII խըմ– բի քիմիական տարր, կարգահամարը՝ 26, ատոմական զանգվածը4 55,847։ Ե․ d տարր Է։ Ունի չորս կայուն իզոտոպ4 Fe5*(5,84% ), Fe56(91,68%), Fe57(2,17% ) և Fe58 (0,31%)։ Արհեստական ռադիոակ–տիվ իզոտոպներից կարևոր են Fe58(Ty2= = 2,94 տարի) և Fe58(Tya=45,l օր)։ Ե» հայտնի է դեռևս նախապատմական ժամանակներից, սակայն լայնորեն կի–րառվել է շատ ավելի ուշ, քանի որ ազատ վիճակում հազվագյուտ է ևանդիպում։ Տանքաքարից Ե–ի ստացումը հնարա–վոր եղավ միայն տեխնիկայի զարգացման որոշակի փուլում։ Ենթադրվում Է, որ մարդն առաջին անգամ Ե–ին ծանոթացել է երկ–նաքարի ձևով։ Այդ են վկայում հնագույն ժողովուրդների լևզուներում պահպանված Ե–ի անվանումները, հին եգիպտերեն «բենի–պետ» նշանակում է «երկնային մետաղ», հին հուն․ ax6f)peog-ji համա–նուն է լատ․ sidus-ին կամsideris-ին՝ աստղ, երկնային մարմին։ Մ․ թ․ ա․ XIV դ․ խեթա–կան արձանագրություններում Ե․ հիշա–տակվում է որպես երկնքից ընկած մետաղ։ Տանքաքարից Ե–ի ստացման եղանակը հայտնաբերված է Եգիպտոսում, Միջա– գետքում, Առաջավոր Ասիայում միաժա–մանակ, այդ թվում նաև Տայկական լեռ–նաշխարհում մ․ թ․ ա․ 2-րդ հազարամյա–կում (տես Երկաթի դար)։ Երկնակեղևում իր պարունակությամբ (4,65% ըստ զանգվածի) Ե․ մետաղների մեջ գրավում է երկրորդ տեղը (ալյումի–նից հետո) և առաջացնում է մոտավորա–պես 300 միներալ (օքսիդներ, սուլֆիդներ, սիլիկատներ, կարբոնատներ, ֆոսֆատ–ներ ևն)։ Մեծ քանակությամբ Ե․ կոնկրե– ցիաների ձևով կուտակված է օվկիա–նոսի հատակին (խաղաղ օվկիանոսի կոնկրեցիաների միջին բաղադրությունը հետևյալն Է․ Ե․՝ 20,0%, մանգան՝ 3,9%, կոբալտ՝ 0,92% ևն)։ Ե․ ունի երկու բյուրեղային ցանց՝ a-Ե․ և y-Ե․։ 910°Շ–ից ցածր, կայուն է a-Ե․, 910օՇ–ի և 1400°Շ–ի միջակայքում у-Ь․, 1400°Շ–ից բարձր у-Ե․ վերածվում է Ց–Ե–ի, որը կայուն է մինչև հալման ջերմաստի–ճանը։ Մինչև 769°C(Կյուրիի կետ) a-Ե․ ֆեռոմագնիսական Է։ у-Ь․ պարամագնի– սական Է։ Ե–ի ֆիզ․ հատկությունները կախված են մաքրության աստիճանից։ Արդ․ Ե–ում առկա են ածխածնի, ազոտի, թթվածնի, ջրածնի, ծծմբի, ֆոսֆորի խառնուրդներ։ Նույնիսկ սրանց չափա–զանց փոքր քանակները խիստ փոխում են Ե–ի հատկությունները, օրինակ, ծծումբն առաջացնում է շոգևփխրունություն, ֆոս–ֆորը՝ սառնաբեկություն, ածխածինն ու ազոտը փոքրացնում են պլաստիկությու–նը, ջրածինը մեծացնում է վւխրունությունը ևն։ Ե․ սպիտակ արծաթաէիայլ մետաղ Է, խտությունը՝ 7874 կգ!ս3^ հալման ջերմաս–տիճանը՝ 1539°С, եռմանը՝ 3200°С։ Ատո– մի արտաքին «Էլեկտրոնային թաղանթի կառուցվածքը 3d64s2 Է։ Միացություննե–րում Ե․ սովորաբար երկարժեք է կամ եռարժեք։ Ե․ միջին ակտիվության մե–տաղ Է։ Թթվածնի հետ առաջացնում է FeO, Fe203, Fe304(Fe0+Fe203) օք–սիդներ։ Չոր օդում, 200°C –ից բարձր ջևրմաստիճաններում Ե․ հեշտությամբ օք–սիդանում Է՝ ծածկվելով օքսիդի (Fe304) նուրբ շերտով, որը պաշտպանում է Ե․ հետագա օքսիդացումից։ խոնավ օդում պատվում է փխրուն Ժանգով^6շ03*ո11շ0), որով անարգել թափանցում է թթվածինը և պատճառ դառնում Ե–ի հետագա օքսի–դացման (տես Կոռոզիա)։ Ջրային գո–
