յանցից տարբերվող մի շարք գարդաշ– խարևներ՝ հնդ․, չինական, եգիպտական, հին արևելյան, կովկասյան, ևունա–ևռո– մեական, սլավոնական, միջինասիական, սկանդինավյան ևն։ Զ–ի մոտիվները բա–ժանվում են աշխարհիկ և կրոնական զարղախմբերի։ Առաջինները կապվում են բնաէան իրողություննևրի, առօրյա զբաղմունքի և կենցաղի հետ։ Երկրորդնե–րի վրա նկատելի են անիմիստական, տո– տեմական պատկերացումների ազդե–ցություններ։ Տետագայում նրանց փոխա–րինել են կենդանակերպ, ապա՝ մարդա– կերպ աստվածությունների գաղափարնե–րը։ Նշված խմբերը ոչ միշտ են որոշակիո–րեն տարբերվում միմյանցից։ Տես նաև Զարդաւկաւոկեր։ Գյւկ․ Մնացականյան Ա․ Շ․, Հայ–կական զարդարվեստ, Ե․, 1955։ Стасов В, В․, Славянский и восточный орнамент по рукописям древнего и нового времени, СПБ, 1887; Encyclopedia of World Art, X, N․ Y*–Toronto–L․, 1965 (էջ 833-50, տախ–տակ 431–42)։ Ա․ Մնացականյան
ԶԱՐԴԱՔԱՆԴԱԿ, զարդարվեստի բնա–գավառներից, ուր զարդարումն իրագործ–վում է քանդակման եղանակով։ Նեղ իմաս–տով Զ․ կապվում է քարի հետ, որը դեռևս քարի դարից հանդիսացել է զարդարման գլխավոր նյութը։ Այդ ժամանակներից պահպանվել են Զ․ արձանիկներ, ժայռա– քանդակներ և քարե զարդարուն առան–ձին առարկաներ։ Զ․ լայն զարգացում է ապրել ճարտ–յան առաջընթացին զուգա–հեռ՝ ինչպես պաշտամունքային կառույց–ների, բնակարանների, օժանդակ շենքե–րի, այնպես էլ առանձին կոթող–հուշար– ձանների վրա։ Զ–ի մոտիվները նույնն են, ինչ առևասարակ զարդարվեստի մշակած մոտիվները, որոնք նյութի, գործիքների և համապատասխան պայմանների հետե– վանքով ունեն որոշակի առանձնահատ–կություններ։ Տայ ժողովուրդն ունի իր հնամենի և հարուստ Զ․, որի ակունքները հասնում են մինչև քարի դար։ Այդ ժամանակներից են վերջերս Սյունիքում, Գեղարքունիքում և այլուր հայտնաբերված ժայռապատ–կերները։ Տայկ․ Զ–ի հին ու մեծարժեք հուշարձաններից են «Վիշապ» կոչված քարակոթողները՝ իրենց զարդամոտիվնե–րով։ Տեթանոսական ժամանակների Զ–ի եզակի հուշարձան է Տրդատի տաճարը Գառնիում։ Միջին դարերում Զ․ մեծ զարգացում է ապրել քաղաքաշինության և տաճարաշինության շնորհիվ, ստեղծվել են այնպիսի գլուխ–գործոցնևր, ինչպի–սիք խաչքարերն են։ Ավելի լայն առումով Զ․ կարող է ընդգրկել նաև փորագրու–թյան, դրվագման և ձուլման միջոցներով ստեղծված զարդարանքի բնագավառնե–րը։ Այստեղ, ինչպես մշակվող նյութի տեսակները (փայտ, ոսկոր, մետաղ ևն), այնպես էլ գործիքներն ու մասնագիտա–կան իմացություևները տարբեր են։ Ընդ–հանուր է միայն նյութի մակերեսին տար–բեր եղանակներով իրականացված զար–դապատկերի տեղադրման սկզբունքը (խո–րադիր, բարձրադիր, հյուսածո ևն)։ Գըր– վագմամբ և ձուլմամբ ստեղծված զարդ–արվեստը առավելապես ուշ շրջանի ար–դյունք է՝ պայմանավորված մետաղներից օգտվելու գյուտերով։ Տայկ* զարդարվես–տում մեծ տեղ ունեն փորագրության, դըր– վագման և ձուլման եղանակով ստեղծված հին ու նոր զարդամոտիվները։ ժամանա–կակից արվեստը զարգանում է Զ–ի ողջ հարստության օգտագործմամբ։ Տայ սովև– տական ճարտ․ ու դեկորատիվ կիրառա–կան արվեստը, ստեղծագործաբար յու–րացնելով զարդարվեստի հարուստ ավանդները, ստեղծում է նոր ու ինքնա–տիպ զարդատեսակներ։ Գյւկ* Մնացականյան Ա․ Շ․, Տայ* կական զարդարվեստ, Ե․, 1955։ Алексе–ев С․, Архитектурный орнамент, М․, 1954․ Ա․ Մնացականյան &ԱՐԴՀՆՁՅՈՒՆՆԵՐ, о ռ ն ա մ և ն– տ ի կ ա (լատ․ ornamentum – զարդա–րանք), մեղեդիի հիմնական կառուցված–քից դուրս գտնվող, բայց նրա ամբողջա–կան արտահայտչությունը ստեղծևլիս նույնքան կարևոր, կարճ տևողություն ունեցող լրացուցիչ «գարդարող» հնչյուն–ները։ Ծագում են իմպրովիզացիայի ար–վեստից, հանդիպում բոլոր ժողովուրդնե– րի ժող․ երաժշտության մեջ՝ հանդես գա– Գառնիի տաճարի զարդաքանդակ–ներից (I դ․) Խաչքարեր (1218, Օձուն) Սևանի Աոաքելոց եկեղեցու գավթի խոյակ, փայտ (874, Տայաստանի պատմության պե–տական թանգարան, Երևան) Տայկական ՍՍՀ; Կառավարական տան (1932–41, Երևան) զարդաքանդակներից լով որպես ազգային ոճը բնորոշող մի գործոն։ Տատկապես առատ ու բազմա–տեսակ են Արևելքում։ Տայ ժող․ (գյու–ղական) երգ ու նվագում կարճ տևողու–թյան հնչյունները մեծ մասամբ մեղեդիի հիմնական հնչյուններն են, ուստի Զ․, չնայած թվացող առատությանը, համեմա–տաբար սակավ են։ Մասնագիտացված երաժշտության մեջ սկզբնապես «գարդա–րող» հնչյուններով մեղեդիի հարստա–ցումը իրականացնում էր կատարողն իր ճաշակով՝ որպես իմպրովիզացիա։ Տե– ւոագայում առանձնացան Զ–ի կայուն տիպեր՝ մեւիզւէներ, որոնք սկսեցին գրի առնել իրենք՝ կոմպոզիտորները, մանր նոտաներով (տակտի տևողության հաշ* վից դուրս) կամ պայմանական նշումնե–րով։ Մեկ նշանով «գարդարող» դարձվածք–ներ նշելը կիրառվել է դեռևս նաերում, հին հայկ․ նոտագրությունը ևս ունի հա–տուկ «զարդախազեր»։ Զ․ առատացան XVIII դ․ ֆրանս․ կլավեսինային երկե–րում, որպես հնչյունները «երկարացնող» միջոց՝ կապված նաև այն բանի հետ, որ այդ նվագարանի ձայնը շուտ է մարում։ Վոկալ Զ․ լայնորեն զարգացան օպերա–յում; Դասական երաժշտության մեջ մե– լիզմներից օգտագործվում են ֆորշլագ, արել, մորդենտ, գրուպեւհո, ինչպես U մի քանի ոչ հաստատուն տեսակներ4 ֆիոտուրա, կոլորատուրա ևն։ /2-, Աթայան &ԱՐԵՀ, Զահրատ, Գարեհ [հուն․ Zapia8px^ (ծն․ և մահ․ թթ․ անհտ․)], Ծոփքի ստրատեգոս–կառավարիչ՝ մ․ թ․ ա․ 202 – 201-ից, թագավոր՝11 մ․ թ* ա․ 190– մոտ 175։ Մերել Է, հավանաբար, Ծովւք– Կոմմագենեի Երվանդունի արքայատոհ–մից։ Տաջորդել է Ծովւքի Քսերքսես թա–գավորին։ Սելևկյան Անաիոքոս III թա–գավորը մ․ թ․ ա․ III դ․ վերջին, նվաճելով Երվանդունիների հայկ․ տիրույթների զգա–լի մասը Կոմմագենեում, Ծովւքում և Մեծ Տայքում, Ծաիքի ստրաաեգոս–կառավա– րիչ է կարգել Զ–ին։ Տռոմի դեմ Մագնե– սիայի ճակատամարտում (մ․ թ․ ա․ 190) Անտիոքոս Ш-ի պարտությունից հետո Զ․ ապստամբել և Ծոփքը հռչակել է ան–կախ թագավորություն՝ դաշնակցային հա–րաբերություններ հաստատելով Մեծ Տայ– քի թագավոր Արտաշես Ա–ի հետ։ Զ․ մա–սամբ իր թագավորությանն է միավորել Սելևկյանների միջամտությամբ տրոհված հայկ․ մերձեւիրատյան հողերը։ Զ–ի անու–նով և պատկերով հատվել է դրամ։ Գրկ• Չ ա մ չ յ ա ն Մ․, Պատմութիւն Հա–յոց, հ․ 1, Վնտ․, 1784, Էշ 204–207? Տայ ժո–ղովրդի պատմություն, հ․ 1, Ե․, 1971։ Страз бон, География, Л․, 1964»
ԶԱՐԵՀԱՎԱՆ, գավառ և քաղաք Մեծ Տայ– քի Պարսկահայք նահանգում, Կապուտան (այժմ՝ Ռեզայև) լճի հյուսիս–արևմտյան
