է լինել քիմ. ռեակցիա կամ զուա ֆիզի– կական փոխակերպում՝ մոլեկուլի գըր– գըռում, կլանված էներգիայի արձակում են: Ընդհանուր դեպքում է. լ. օ. կիրա– ռելի է միայն տարրական պրոցեսների նկատմամբ, քանի որ լույսի ազդեցու– թյամբ ընթացող քիմ. փոխակերպում– ները երկրորդային պրոցեսների պատճա– ռով հաճախ բարդանում են: է. լ. օ. բխում է լույսի քվանտային բնույթից, ձևակեր– պել է Ա. էյնշտեյնը (1912), է. Վ. Արբուր– գի փորձերի հիման վրա:
ԷՅՆՇՏԵՅՆԻՈՒՄ (լատ. Einsteinium), Es, ւսկւոինիդների ընտանիքի արհեստական ռադիոակտիվ քիմիական տարր: Կարգա– համարը՝ 99, ստացվել է 245–256 զանգ– վածի թվերով 12 իզոտոպ, որոնցից ամե– նակայունը 254£տ–ն է (T1/2 = 276 օր): է. առաջին անգամ անջատվել է 2S3Es–h միացությունների ձևով՝ ջերմամիջուկա– յին պայթյունի պատճառով ստացված նյութերից (Ա. Գիորզո, Գ. Սիբորգ և ուրիշներ, 1952): Անվանվել է ի պատիվ Ա. էյնշւոեյնի (1955): է–ի 246–254 զանգ– վածի թվերով իզոտոպները a-ճառագայ– թիչներ են: է. քիմ. հատկություններով, որոնք քիչ են ուսումնասիրված, նման է հոլմիումին: Այլ եռարժեք ակտինիդների նման, է. համատեղ նստեցվում է LaF3–h և La(OH)3^ հետ և լուծահանվում: Ետ– ուրանային մյուս տարրերից է. անջա– տում են իոնափոխանակության և լու– ծահանման միջոցով: ԷՅՎԵ (Euve) Մաքս (ծն. 20.5.1901), հո– լանդացի շախմատիստ, միջազգային գրոսմայստեր: Մաթեմատիկական գի– տությունների դոկտոր (1939): 1935-ին, հաղթելով Ա. Ալյոխինին, է. դարձավ շախմատի աշխարհի չեմպիոն, սակայն 1937-ին ռևանշ–մատչում կորցրեց այն: Շախմատի տեսաբան է և մեթոդիստ: 1969-ից՝ շախմատի միջազգային ֆեդե– րացիայի պրեզիդենտ: Երկ. YpoKH maxMaTHoS Hrpw, 2 vl3r., JI.–M., 1935; Kypc maxMaTHwx jieicijHH, 3 H3fl., M. – JI., 1936. ԷՅՐ (Eyre), անհոսք աղի լիճ Ավստրա– լիայի հարավային չոր և անապատային մասի տեկտոնական իջվածքում (ծ. մ. 12 մ ցածր): ԷՅՐԵ (Eire), Իռլանդական Հանրապետու– թյան անվանումը, 1937–49 թթ.: Տես Իո ւանդիա:
ԷՅՐԻԴԵՐԵ, գյուղ Թուրքիայում, Տրասյի– զոնի վիլայեթի Չարշամբայի գավառում: XX դ. սկզբին ուներ 80 տուն հայ բնակիչ, զբաղվում էին երկրագործությամբ, անաս– նապահությամբ և արհեստներով: Կար եկեղեցի՝ Ս. Երրորդություն և նույնանուն վարժարան՝ 32 աշակերտով: Բնակիչները տեղահանվել են Մեծ եղեռնի ժամանակ:
ԷՅՈՒԲՅԱՆՆԵՐ, Այուբյաններ, ֆեո– դալական կառավարողների հարստու– թյուն Մերձավոր Արևելքում և Հայաստա– նում: Անունն առաջացել է Հայաստանում ծնված, ծագումով քուրդ Այուբ իբն–Շա– դիից: Եգիպտոսում Ֆաթիմյանների ան– կումից հետո, Այուբի որդի Սալահ ադ– Դինը 1171-ին հիմնել է պետություն, մահ– մեդական իշխողների ուժերը համախըմ– բել խաչակիրների դեմ, 1187-ին Հիթթինի ճակատամարտում հաղթել նրանց և գրա– վել Երուսաղեմը: Սալահ ադ–Դինի մահից հետո պետությունը քայքայվել է: է–ի ավագ ճյուղդ կառավարել է Եգիպտոսում (մին^և 1252-ը) և ձևականորեն իշխող դիրք է ունեցել մյուս՝ Հալեպի, Դամաս– կոսի, Համայի, Հոմսի, Հյուսիսային Մի– ջագետքի և Եմենի ճյուղերի նկատմամբ: Հյուսիսային Միջագետքում իշխող է–ի ամիրա Աուհադը 1207-ին գրավել է Հա– յաստանի հվ. շրջանները, նստավայր դարձրել յսլաթը և ամուսնացել Իվանե Զաքարյանի դուստր Թամթայի հետ: Հա– յաստանում իշխող է. (Ադիլյան ճյուղը, հայերեն՝ Ետլանք) իրենց ազդեցությանն էին ենթարկել Մասունի Թոռնիկյաններին, Վասպուրականի 1սեդենեկյան–Արծրունի– ներին և ուրիշ հայ իշխանների: Գրկ. Bocbopt K., MycyjibMaHCKne flH- HacTHH, M., 1971, c 94–98. Ա. Տեր–Ղևոնդյան
ԷՅՖԵԼ (Eiffel) Ալեքսանդր Դյուստավ (15.12.1832, Դիժոն– 28.12.1923, Փա– րիզ), ֆրանսիացի ինժեներ–շինարար: Ավարտել է Փարիզի արվեստների և ար– հեստների կենտրոնական դպրոցը (1885): Կառուցել է կամուրջներ, ուղեկամուրջ– ներ և այլ կառույցներ, լայնորեն կիրա– ռելով մետաղական կոնստրուկցիաներ: Մասնակցել է Պանամայի ջրանցքի շինա– րարությանը: Համաշխարհային ճանաչում ունի էյֆեչյան ւսշաարակը:
ԷՅՖԵԼՅԱՆ ԱՇՏԱՐԱԿ, մետաղյա ցանց– կեն աշտարակ Փարիզում, կառուցված 1889-ին, որպես XIX դ. տեխնիկայի նվա– ճումների խորհրդանիշ: Հեղինակն է՝ Ա. Գ. էյֆեչը: Մինչև 1931-ը աշխարհի ամենա– բարձր կառույցն էր (306 մ) 123,4 t/X X 123,4 մ հիմնային չափերով, 9 հզ. ա կշռով:
ԷՆԱՆՏ, ԱՄՆ–ում՝ ն ա յ լ ո ն–7, [–(HN (CH2)eOC–]ո, պոլիամիդային մանրա– թել: Առաձգական է և դժվար մաշվող: Կա– յուն է քիմ. նյութերի, կենսաքիմիական ազդակների նկատմամբ: Հեշտ ներկվում է: Խոնավածուծ չէ, այդ պատճառով էլ ունի էլեկտրական լիցքեր պահելու՝ էլեկտրա– կանանալու հատկություն: Մտացվում է ա– մինաէնանտաթթվի պոլիկոնդենսացմամբ :
ԷՆԱՐԴԻՏ, միներալ սուլֆոաղերի խըմ– բից: Քիմիական կազմը՝ CU3ASS4: Պա– րունակում է 48,42% Cu, 19,02% As, 32,56% Տ: Խառնուրդների ձևով մասնակ– ցում են ծարիր, երկաթ, ցինկ ևն: Բյուրե– ղագիտական համակարգը ռոմբային է, կարծրությունը՝ 3–3,5, խտությունը՝ 4300–4500 կգ/մ3, գույնը՝ պողպատի գոր– շից մինչե երկաթի սև: Բյուրեղները պրիզ– մատիկ կամ աղյուսաձև են: է. մի շարք հիդրոթերմալ պղնձի հանքավայրերի քիչ տարածված միներալ է և հանդիպում է պիրիտի, բոռնիտի, գալենիտի և այլ մի– ներալների հետ: Կա ուրալում, Ղազախըս– տանում, Միջին Ասիայում: ՀՍՍՀ–ում հայտնի է Ղավւանի պղնձի հանքավայ– րում:
ԷՆԳԵԼԳԱՐԴ Վլադիմիր Ալեքսանդրովիչ [ծն. 21.11(3.12).1894, Մոսկվա], սովե– տական կենսաքիմիկոս, ՍՍՀՄ ԳԱ ակա– դեմիկոս (1953), ՍՍՀՄ ԲԳԱ իսկական անդամ (1944): 1959-ից՝ ՍՍՀՄ ԳԱ մոլե– կուլային կենսաբանության ինստ–ի դի– րեկտոր: Գիտական աշխատանքները նվիրված են բջջային նյութափոխանակու– թյան պրոցեսներում ֆոսֆորական միա– ցությունների Փոխարկումների օրինա– չափություններին ու դերին, ինչպես նաև Վ. Ա. էնգնլգարդ մոլեկուլային կենսաբանության հարցե– րին: է. է հաստատել, որ մկանների կծկման սպիտակուցը՝ միոզինը, օժտված է ադե– նոզինեռֆոսֆատազ ֆերմենտի հատկու– թյամբ, և բացատրել շնչառության ու խմոր– ման պրոցեսների փոխազդեցության ֆի– զիոլոգիական մեխանիզմը: Արժանացել է պետ. մրցանակի (1943):
ԷՆԳԵԼՍ (Engels) Ֆրիդրիխ [28.11.1820, Բարմեն (այժմ՝ Վուպերթալ, Հռենոսի մարգ, Գերմանիա)–5.8.1895, Լոնդոն, Անգլիա], գիաական կոմունիզմի հիմնա– դիրներից, միջազգային պրոլետարիատի առաջնորդ և ուսուցիչ, Կ. Մարքսի բարե– կամը և զինակիցը: Կ. Մարքսի մահվանից հետո «էնգելսն արդի պրոլետարիատի ամենաականավոր գիտնականը և ուսու– ցիշն էր ամբողջ քաղաքակիրթ աշխարհում» (Լենին Վ. Ի., Երկ., հ. 2, էջ 5): է. ուսանել է Բարմենի քաղաքային դըպ– րոցում, ապա՝ էլբերֆելդի գիմնազիայում: Եվրոպայում հեղափոխական փոթորիկ– ների հասունացման պայմաններում, տա– կավին պատանի, նա ականատես է լի– նում Գերմանիայում առավել բարձր տնտ. զարգացում ունեցող Հռենոսյան մարզի պրոլետարիատի ծանր վիճակին, գյուղա– ցիության, արհեաոավորների, քաղաքա– յին մանր բուրժուազիայի քայքայմանը: Ուսանողական տարիներից երիտասարդ է–ի մոտ ատելություն է առաջանում պրուս, ինքնակալության և ֆեոդալա–կ՚ղերական հիերարխիայի նկատմամբ: Դա ցայտուն ձևով դրսևորվել է 1839-ի մարտին տպա– գրված առաջին հրապարակախոսական երկում («Նամակներ Վուպերթալից»), որ– տեղ է. զայրույթով է նկարագրում բանվոր– ների և արհեստավորների կիսաքաղց վի– ճակը, մերկացնում գերմ. բուրժուազիայի և հոգևորականության խավարամտու– թյունն ու կեղծ բարեպաշտությունը: Դեռևս դպրոցական տարիներին է. ցու– ցաբերում է արտակարգ ընդունակություն^ ներ, մեծ հետաքրքրություն դեպի գրա– կանությունը, արվեստը, երաժշտությու– նը, լեզուների ուսումնասիրությունը: Գիմ– նազիան ավարտելիս նա արդեն ազատ տիրապետում էր եվրոպական շատ լեզու– ների: 17 տարեկանից գործարանատեր հոր՝ Ֆրիդրիխ է. ավագի պահանջով է. թողնում է ոստումը U զբաղվ՛ում առևտրա– կան գործունեությամբ, որին զուգահեռ անդադրում աշխատում է իր գիտական ու քաղ. մակարդակի բարձրացման վրա: Հոր գործը շարունակելու հեռանկարը նը–
