էլ՝ 1924-ին), «Գեներալ» (1926) կատակեր– գական ֆիլմերը, որոնցում խաղում էր նաե գլխավոր դերերը:
ԿԻՏՁԼՈՒ Սայֆուդդին (1885–1963), Տընդ– կաստանի հասարակական գործիչ: Փաս– տաբան, իրավաբանական գիտություննե– րի դոկտոր: Ավարտել է Ալլահաբադի և Քեմբրիշի համալսարանները: Տնդ. ազ– գային կոնգրեսի կուսակցության անդամ: 1919-ից՝ Տս–Արմ. Հնդկաստանի ազգային– ազատագրական շարժման ղեկավար: Հնդկաստանի անկախության հռչակումից (1947) հետո մասնակցել է Խաղաղության կողմնակիցների շարժման կազմակերպ– մանը և ղեկավարմանը: 1951-ին ընտրվել է Խաղաղության համահնդկական խոր– հըրդի նախագահ և Խաղաղության հա– մաշխարհային խորհրդի (ԽՀԽ) անդամ: 1955–59-ին եղել է ԽՀԽ փոխնախագահ, 1959-ից՝ ԽՏԽ Նախագահության անդամ: Արժանացել է «ժողովուրդների միշև խա– ղաղության ամրապնդման համար» մի– ջազգային լենինյան մրցանակի (1952): ԿԻՏՎէ–ՆԿԱՆԱ (Kitwe-Nkana), քաղաք Զամբիայում: Կազմավորվել է Կիտվե և Նկանա քաղաքների միավորմամբ: 179,3 հզ. բն. (1969, արվարձաններով): Առե– տըրական կարևոր կենտրոն Է, սպասար– կում է երկրի պղնձատար գոտուն: Ունի խոշոր պղնձահանք:
ԿԻՏՐՈՆ (Citrus limon), լիմոն, սա– տապազգիների ընտանիքի ցիտրուս ցեղի մշտադալար մերձարևադարձային բույս: Բարձրությունը 3–7 մ Է: Սաղարթը լայն բրգաձև կամ օվալաձև Է՝ պատված դա– լար փշերով: Տերևները՝ բաց կանաչա– վուն, ձվաձև կամ Էլիպսաձև, եզրերը՝ մանր ատամնավոր, ունեն յուրահատուկ հոտ: Ծաղիկները՝ երկսեռ, սպիտակ, բուրավետ, մեկական կամ զույգերով: Պտուղը բազ– մաբուն հատապտուղ Է, օվալաձև կամ ձվաձև (մաշկը դեղին Է, հարթ կամ թույլ խորդուբորդ): Պտղամիսը մանր հատիկա– վոր Է՝ չկազմված 8–10 բաժիններից: Պտուղները պարունակում են թթուներ (կիտրոնաթթու), շաքարներ, վիտամին– ներ: հայրենիքը Տարավ–Արևելյան Ասիան Է: ՍՍՏՄ–ում բաց գրունտում մշակվում Է Սև ծովի առափնյա շրշաններում, Ադրբե– ջանական ՍՍՀ–ում, Միշին Ասիայում: Կ. մշակում են նաև սենյակային պայմաննե– րում: Բազմացվում է պատվաստով, օդա– յին անդալիսով: Տարածված սորտերից են՝ Նովոգրուզինսկի, Մեյերի, Լեսբոն, Վիլա Ֆրանկա, Սուխումի, Կուզների:
ԿԻՏՐՈՆՍ ԹԹՎԱՅԻՆ ԽՄՈՐՈՒՄ, տես Խմորում:
ԿԻՏՐՈՆԱԹԹՈՒ, օրգանական եռհիմն օք– th _rnr>H սիթթու: նավ է աւծ– I 2 վում շրում և սպիր– hoJc-coohtվ®™4 օբգ– m- յ ծիչների մեծամասնու– CH2–COOH թյան մեշ: Տալման ջերմաստիճանը 153°C Է: Առաջացնում է միա–, երկ– և եռտեղա– կալված աղեր՝ ցիտրատներ: Կ–ի նատրիումական աղերը հեշտությամբ են լուծվում ջրում, իսկ եռհիմն կալցիու– մական աղը՝ վատ, որն օգտագործում են լուծույթներից Կ. անջատելու համար: Կ. անհրաժեշտ օղակ է բջջային շնչառության կենսաքիմիական ռեակցիաների համա– կարգում: Եռկարբոնաթթուների շղթայի այլ բաղադրիչների հետ Կ. քիչ քանակու– թյամբ պարունակվում է բոլոր բջիջների միտոքոնդրիաներում: Օրգանիզմում Կ. պահպանում է թթվահիմնային հավասա– րակշռությունը և իոնական բաղադրու– թյունը: Ի տարբերություն կենդանիների, շատ բույսեր և միկրոօրգանիզմներ ունակ են կուտակել մեծ քանակությամբ Կ. (կիտ– րոնի հյութում՝ 5–6%, մախորկայի տե– րևներում՝ 3–14%, Aspergillus niger սնկերի հեղուկում՝ մինչև 10%): Արդ. մեջ Կ. ստանում են մախորկայից (նիկո– տինն անջատելուց հետո), հաճախ՝ շա– քարը կամ ռուփը Aspergillus niger և այլ սնկերով խմորելով: Կ. օգտագործվում Է սննդարդյունաբերության, բժշկության (արյան պահածոյացման համար), լուսա– նկարչության և ներկարարության մեջ:
ԿԻՏՈՒՐ Արսեն (1883, Բայազետ –1976, Բեյրութ), հասարակական գործիչ: 1905-ից հնչակյան կուսակցության անդամ: Ավար– տել է Էջմիածնի Գևորգյան ճեմարանը (1908) և Կ. Պոլսի Պետական բարձրա– գույն ուսուցչանոցը (1914): 1916-ին Բաղ– դադում կազմակերպել է «Տարագրելոց պաշտպանության մարմին» բարեգործա– կան ընկերությունը, որը նյութական օգ– նություն է ցույց տվել 1915-ի Մեծ եղեռնի ժամանակ Իրաք տարագրված հայերին: 1917-ին տեղափոխվել է Անդրկովկաս, 1918-ին մասնակցել Մարդարապատի ճա– կատամարտին: 1920-ի նոյեմբերին, գտնը– վելով Իրաքում, ողջունել է Հայաստանում սովետական կարգերի հաստատումը: 1920-ական թթ. աջակցել ^է Միջագետ– քից Մովետական Հայաստան հազարա– վոր հայերի ներգաղթի գործին: 1937– 1957-ին (ընդմիջումով) եղել է «Արա– րւաո»–ւ խմբագիրը: հրատարակել է մարքսիզմը մանրբուրժուական տեսան– կյունից մեկնաբանող՝ «Պատմության փի– լիսոփայությունը» (1911), «Մարքսիզմ, դարվինիզմ, հոգին ու նյութը» (1939), հըն– չակյան կուսակցության անցյալն իդեալա– կանացնող՝ «Տայ ազատագրության ճանա– պարհին» (1949), «Տուշեր և փուշեր» (Բեյրութ, 2-րդ հրտ., 1956) ևն գրքեր: «Արարատ»-ում տպագրած մի շարք հոդ– վածներում պաշտպանել է ՄՄՏՄ արտա– քին քաղաքականությունը՝ արտահայտե– լով սփյուռքահայ առաջադիմական ուժե– րի ձգտումները: Վ. Գրիգորյան. ԿԻՐ, կրաքարի, կավճի և կարբոնատային այլ ապարների թրծումից ու հետագա վերամշակումից ստացվող արտադրանքի ընդհանուր անվանումը: Տիմնականում «Կ.» անվան տակ միավորում են չհան– գած Կ. (CaO) և ջրի հետ դրա փոխազ– դեցության արդյունքը՝ հանգած Կ. [Ca(OH)2]: Դրանք լայնորեն կիրառվում են շինարարությունում, մետալուրգիա– յում, քիմ. արդյունաբերությունում, շաքա– րի, թղթի, ապակուն այլ արտադրություն– ներում: Շինարարական Կ. (պարունակում է մինչև 95% CaO) որպես կապակցանյութ օգտագործվում է շինարարական շաղախ– ներ և բետոններ պատրաստելիս, ինչպես նաև սիլիկատային աղյուսի, ավտոկլավ սիլիկատաբետոնային շինվածքների ար– տադրություններում:
ԿԻՐԱԿՆՕՐՅԱ ԴՊՐՈՑ, հանրակրթական դպրոց մեծահասակների (բանվորների, գյուղացիների, արհեստավորների, ծա– ռայողների) համար մինչհեղափոխական Ռուսաստանում: Առաջին Կ. դ. բացվել է 1858-ին, Պոլտավայում: Տայկ. Կ. դ–ներ են գործել Գորիում, Ախալցխայում, Աստ– րախանում, Շուլավերում, Կաղզվանում, Գանձակում, Երևանում, Նոր Բայ աղե– տում և այլ վայրերում: Մովետական իշ– խանության օրոք Կ. դ–ները վերածվեցին այլ տիպի մեծահասակների դպրոցների (տես Մեծահասակների դպրոցներ, ժողո– վըրդական համաչսարաններ): Այժմ ար– տասահմանյան երկրների հայկ. մի շարք գաղթավայրերում եկեղեցիներին և ժո– ղովարաններին կից գործում են Կ. դ–ներ, որոնք աշակերտներին հիմնականում տա– լիս են կրոնական գիտելիքներ և բարոյա– կան դաստիարակություն:
ԿԻՐԱԿՈՍ, Կ յ ու ր ա կ ո ս (ծն. և մահ. թթ. անհտ.), հայ գրիչ և մանրանկարիչ: Կիփկիայի մանրանկարչության դպրոցի XIII դ. 2-րդ կեսի նշանավոր ներկայա– ցուցիչ: Աշխատել է Տռոմկլայում: Նրա ծաղկազարդած առաջին ձեռագիրը, որ հասել է մեզ, 1244-ի Ավետարանն է (Վե– նետիկի Մխիթարյան մատենադարան, ձեռ. N« 151), մյուսը՝ Անթիլիասի վանքում պահպանվող 1248-ի Ավետարանը: Այս ձեռագրերում Կ. դեռ մի շարք գծերով կապ– ված է եղել XII դ. վերջի կիլիկյան մանրա– նկարչության ավանդույթներին: Առավել նշանակալից է 1249-ին ծաղկազարդած Ավետարանը (Երևանի Մեսրոպ Մաշտոցի անվ. Մատենադարան, ձեռ. JSP 7690), որ գրվել և պատկերազարդվել է Կոստանդին Ա կաթողիկոսի պատվերով: Պարունակում է ավետարանիչների պատկերներ, ճոխ զարդարված խորաններ, անվանաթերթեր, լուսանցազարդեր: Կ–ի պատկերազարդած ձեռագրերի մանրանկարները վկայում են, որ մանրանկարչության այն նրբագեղ ոճը, որ բնորոշ դարձավ կիլիկյան դպրոցին ընդհանրապես, կազմակերպված ձևով հանդես եկավ XIII դ. 40–50-ական թթ.: Գրկ. Ա զ ա ր յ ա ն Լ., Կիլիկյան մանրա– նկարչությունը XII–XIII դդ., Ե., 1964: Լ. Ազարյան
ԿԻՐԱԿՈՍ (ծն. և մահ. թթ. անհտ.), միջնա– դարյան հայ ճարտարապետ: Ըստ շինարա– րական արձանագրության 1334-ին կա– ռուցել է Մեծ Տայքի Տուրուբերան նահան– գի Ապահունիք գավառի Մանազկերտ քա– ղաքի պարիսպների հս–արլ. բուրգը: Գրկ .Բարխուդարյան Ս., Միջնա– դարյան հայ ճարտարապետներ U քարգործ վարպետներ, Ե., 1963:
ԿԻՐԱԿՈՍ Ա ՎԻՐԱՊԵՅԻ, Խ ո ր վ ի ր UI- պ և ց ի [մոտ 1370, գ. Խառաբաստ (Քաջ– բերունիքի գավառ) –1448], Տայոց կա– թողիկոս՝ 1441–43-ին: Խ ը լ ո ց (Խլոնց) ազգատոհմից: 1409-ից հաստատվել է Այրարատի Խոր Վիրապի վանքում (այս– տեղից էլ՝ անվանումը): Կաթողիկոս է դարձել էջմիածնի 1441-ի ժողովում (տես էշմիածնի ազգային ժողով 1441): Զբաղ– վել է շինարարությամբ (էջմիածնի վան– քում և այլուր) և ծիսադավանական բարե– նորոգումներով: Վերջինիս առթիվ գրել է կոնդակ: Կաթողիկոս դառնալուց երկու տարի հետո Կ. Վ. արտաքսվել է: Տիշա–
