հոսանքի գեներատորին՝ ստեղծել են ա– ռաջին պարզունակ ՀԷԿ–ը: 1909-ին Դեբեդ գետի վրա կառուցվեց Ալավերդու ՀԷԿ–ը (հզորությունը՝ 1080 կվա), որն իր հզորու– թյամբ երկրորդներ ցարական Ռուսաս– տանում: Հայաստանի ջրային պաշարները էլեկտրաէներգետիկ նպատակներով օգ– տագործելու համար հետազոտություններ ու տեխ. մշակումներ են կատարել ակադե– միկոս Հ. Դրաֆտիոն (1904), հետագա տարիներին՝ տնտեսագետ Ս. Մանասեր– յանը, ինժեներներ Գ. Գևորգյանը, Հ. Մե– լիք–Փաշաևը, Ն. Զավալիշինը, Ն. Զաղին– յանը և ուրիշներ: 1917-ին Ռուսաստանում ՀԷԿ–երի ընդ– հանուր հզորությունը ընդամենը 16 Մվա էր: 20-ական թթ. ԳՈԷԷՌՈ–ի պլանով կառուցվեցին և 1926-ին գործարկվեցին ՍՍՀՄ–ի հիդրոէներգետիկայի առաջնեկ– ները՝ Վոլխովի, Երևանի, Բոզսուի ՀԷԿ–ե– րը: 1950-ական թթ. ծավալվեց խոշոր ՀԷԿ–երի շինարարությունը Վոլգայի, Դնեպրի, Դոնի, Անգարայի, Ենիսեյի վրա (Վոչգայի հիդրոէչեկւորակայան, Բրաաս– կի հիդրոէչեկարակայան, Կրասնոյարսկի հիղրոէւեկւորակւս յան ևն): 1970-ական թթ. շարունակվում էր շինարարությունը 35 ՀԷԿ–երի (32000 Մվա գումարային հզո– րությամբ), որոնցից 11–ի միավոր հզորու– թյունը 1000 Մվւո–էւց ավելի է (Սայանո– Շուշենսկի, Կրասնոյարսկի, Ուստ–Իլիմի, Նուրեկի ևն): ՍՍՀՄ–ում հիդրոէներգետիկական շի– նարարության հետագա զարգացումը նա– խատեսում է ՀԷԿ–երի կասկադների կա– ռուցում: Կասկադը բարձրացնում է ջըր– հոսքի կարգավորման աստիճանը, էլեկտ– րաէներգիայի արտադրումը, մեծացնում ՀԷԿ–երի հզորությունը: Ռ. Մ ա չխազյան ■ՀԻԴՐՈԷԼԵՎԱՏՈՐ (< հիդրո… և էւեա– ւռոր), շիթային պոմպ, նախատեսված Է հեղուկները և հիդրոխառնուրդները խո– ղովակաշարով բարձրացնելու և տեղա– փոխելու համար: Հ–ի աշխատանքը հիմնը– ված է ծայրափողակին տրվող ջրի շիթի մեքենայի, ինչպես նաև էլեկտրաէներ– գիան մեծ հեռավորությունների վրա հա– ղորդելու հնարավորության հայտնագործ– մամբ: ՍՍՀՄ–ի շատ շրջաններում, ինչպես նաև Հայկ. ՍՍՀ–ում, երկար տարիներ Հ. էլեկտրաէներգետիկայի միակ ճյուղն էր: 1963-ից հանրապետության էներգետի– կան դարձել է կոնդենսացիոն, հիդրավ– լիկական, ջերմաէլեկտրակենտրոնների և ատոմային էլեկտրակայանների համա– 1իր:
ՀԻԴՐՈԹԵՐԱԱԼ ՀԱՆՔԱՎԱՅՐԵՐ (հիդ– րո… և հուն, – ջերմ, տաք), հան– քավայրեր, որոնք մտնում են ետմագմա– տիկ խմբի մեջ և ձևավորվել են հրային ապարների սառեցման ու բյուրեղացման ընթացքում առաջացած գերտաքացած ջրային լուծույթների նստվածքներից: Հ. հ–ի ճնշող մեծամասնությունը ծագմամբ կապված է գրանիտոիդների և միայն փոքր մասը՝ ալկալային ու հիմքային–գերհիմ– քային մագմաների հետ: Ըստ առաջաց– ման ջերմաստիճանի Հ. հ–ի շարքում սո– վորաբար առանձնացնում են երեք խումբ՝ բարձր ջերմաստիճանային (400°– 300°C), միջին ջերմաստիճանային (300°–200°C), ցածր ջերմաստիճանային (200.°–50°C): Այդ ստորաբաժանումը համապատասխա– նում է Վ. Լինդգրենի դասակարգման մեջ ընդունված հիպոթերմալ, մեզոթերմալ և էպիթերմալ տերմիններին: Աակայն ան– հրաժեշտ է հաշվի առնել ոչ միայն հանքա– վայրերի առաջացման ջերմաստիճանը, այլ նաև խորությունը (կամ ճնշումը), ըստ որի հանքավայրերը ենթաբաժանվում են երկու մեծ խմբի՝ 1. չավւավոր ու մասամբ մեծ խորություններում և 2. փոքր խորու– թյուններում ու մերձմակերևութային պայ– մաններում առաջացած հանքավայրեր: Այդպիսով, Հ. հ–ի համար հնարավոր է առանձնացնել վեց ենթախմբեր՝ բարձր ջերմաստիճանային (չափավոր ու փոքր խորությունների), միջին ջերմաստիճանա– յին (չափավոր ու փոքր խորությունների) և ցածր ջերմաստիճանային (նույն ենթա– բաժանումով): Հանքավայրի առաջաց– ման ջերմաստիճանն ու խորությունը և նրա տեղն այււ կամ այն ենթախմբի մեջ որոշելու համար մշակված են որոշակի չափանիշներ: Բարձր ջերմաստիճանային հանքավայրերը վճռական դեր են խաղում անագի, վոլֆրամի, բիսմութի, ոսկու, գրաֆիտի, ֆլոգոպիտի, թանկարժեք քա– րերի, միջին ջերմաստիճանայինները՝ պղնձի, մոլիբդենի, կապարի, ցինկի, ոս– կու, ուրանի, քրիզոտիլ–ասբեստի, տալկի, մագնեզիտի, պիեզոքվարցի, ցածր ջեր– մաստիճանայինները՝ սնդիկի, ծարիրի, ոսկու, արծաթի, իսլանդական սպաթի, ագատի, ալունիտի, ինչպես նաև պղնձի, կապարի ու ցինկի, բարիտի ֆլյուորիտի արդյունահանման համար: Առաջացման ջերմաստիճանով հանքավայրն այս կամ այն խմբին դասելու համար, բացի հանքա– նյութերի կազմությունից, մեծ նշանակու– թյուն ունի հանքապարունակ ապարների փոփոխությունների բնույթը:
ՀԻԴՐՈԻՆՔՆԱԹԻՌ, ջրի վրա վերելք– վայրէջք կատարող ինքնաթիռ: Հ–ի աերո– դինամիկական և կոնստրուկտիվ հորին– վածքի ընդհանուր սկզբունքները նույնն են, ինչ ցամաքային ինքնաթիռինը, սա– կայն Հ. բավարարում է նաև լողալու հետ կապված լրացուցիչ պահանջներ: Տարբե– րում են երեք տիպի Հ.՝ թռչող նավակ (իրանն ունի նավակի ձև), լողանային (մեկ կամ երկու լողանով) և <*ամֆիբիա»:
ՀԻԴՐՈ ԼԱ&ՆԵՐ, ֆերմենտների դաս. կա– տալիզում են ներմոլեկուլային քիմիա– կան կապերի հիդրոլիտիկ ճեղքման ռեակցիաները: Լայնորեն տարածված են բույսերի և կենդանիների բջիջներում: Մասնակցում են սպիտակուցների, նուկ– լեինաթթուների, ածխաջրերի, ճարպերի և կենսբ. այլ կարևոր նյութերի փոխա– նակության պրոցեսներին: Որոշ Հ. (ուրեազ, պեպսին, տրիպսին) ստացվել են բյուրեղային վիճակում: Մի շարք Հ. օժտված են արանսֆերազների հատկու– թյուններով:
ՀԻԴՐՈԼԱԿՈԼԻԹ (< հիդրո… և չակոչիթ), հավերժական սառածության զոնայում առաջացած բազմամյա փքման թումբ, որի միջուկը կազմված է սառույցի հոծ ոսպ– նյակից կամ սառույցով հերթագայվող սա– ռած գրունտից: Բարձրությունը 25–40 Վ է և ավելի, լայնությունը՝ 200 Վ: Գմբեթա– ձև է, ուղղաձիգ լանջերով: Տարբերում են Հ–ի երկու գենետիկական տիպ՝ անդրբայ– կալյան (գոյանում է ստորերկրյա աղբյու– րի ելքի տեղում) և յակուտյան (առաջա– նում է լճային իջվածքի կամ ճահճացած ցածրության հատակում՝ սառչելու դեպ– քում): ՍՍՀՄ–ում լայնորեն տարածված են Ցակուտիայում:
ՀԻԴՐՈԼԻ& (< հուն, հիդրո– ջուր և Mais – քայքայում, տրոհում), ջ ր ա– տ ա ր ր ա լ ու ծ ու մ, իոնափոխանակ– ման ռեակցիա ջրի և տարբեր նյութերի միջև: Ընդհանուր ձևով Հ. կարելի է պատ– կերելtA–B+H– OH^A– H + B- OH հավասարմամբ, որտեղ AB-ն հիդրոլիզ– վող նյութն է, AH-ն nLBOH-ը՝ Հ–ի վերջնա– նյութերը: Աղերի Հ–ի պրոցեսում հա– վասարակշռությունը ենթարկվում է զանգ– վածների ներգործության օրենքին: Եթե Հ–ի արդյունքում առաջպնում է անլու– ծելի կամ հեշտ ցնդող նյութ, ապա ելա յին աղն ամբողջովին տրոհվում է: Մնացած դեպքերում աղերի Հ. ընթանում է էլ ավելի լրիվ, ոլւքան որ թույլ է աղն առաջացնող համապատասխան թթուն կամ հիմքը: Թույլ թթվից և ուժեղ հիմքից գոյացած աղի (օրինակ, KCN-ի) Հ–ի դեպքում լուծույթը կունենա հիմնային ռեակցիա: Դա բա–* ցատրվում է նրանով, որ թույլ թթվի անիո– նը մասնակիորեն կապում է ջրի դիսոց– մամբ առաջացած H+ իոնները, և լուծույ– թում մնում է OH~ իոնների ավելցուկ՝ K++CM՜+HOH^HCN 4՜ K+ + OH՜: Ուժեղ թթվից և թույլ հիմքից գոյացած աղի (օրինակ, NH4CHi) լուծույթն ունի թթվա– յին ռեակցիա (NH4+ + Cl~+HOH^ ^NH4OH+H+ + Cl-*): Եթե աղի կատիոնի (կամ անիոնի) լիցքը մեկից մեծ է, ապա Հ. հաճախ բերում է թթու (կամ հիմնային) աղերի առաջացմանը՝ CuCl2->Cu(OH)Cl->Cu(OH)2: Աղերի Հ. քանակապես բնութագրող հ ի դ– ր ո լիզի աստիճանը (a) որոշ– վում է լուծույթում մոլեկուլների հիդրո– լիզված մասի կոնցենտրացիայի և տվյալ ^իդրոէլեատորի սխեմա./, մըղ– ման խողովակաշար, 2. փողանցք (կցափող), 3. ներծծման կարճախողովակ, 4. խառնման խցիկ, 5. դիֆուզոր էներգիան օգտագործելու վրա: Հ–ները շարժվող մասեր չունեն, կառուցվածքը պարզ Է, սակայն դրանց օ. գ. գ–ն չի գե– րազանցում 20– 25% : Հ. օգտագործում են նյութերը փոքր հեռավորության (մինչև մի քանի հարյուր U) վրա փոխադրելու համար:
ՀԻԴՐՈԷՆԵՐԳԵՏԻԿ Ա, էներգետիկայի ճյուղ, հիմնված է ջրային պաշարների պո– տենցիալ Էներգիայի օգտագործման վրա: Ջրային (հիդրավլիկական) էներգիան տնտ. նպատակներով օգտագործվել է հին ժամանակներից, սակայն որպես էլեկտ– րաէներգետիկայի մի նոր ուղղություն Հ. ծնունդ առավ XIX դ. 1-ին կեսին հիդ– րավւիկական տուրբինի, է չեկ արական
