Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 7.djvu/118

տիրույթում ($10^{9}-10^{11}$ հց), իսկ ՄՄՌ–ը՝ կարճ ռադիոալիքների տիրույթում ($10^{6}-10^{7}$ հց): Որոշ բյուրեղներում մեկից մեծ սպին ունեցող միջուկների էլեկտրական քվադրուպոլ մոմենտի փոխազդեցությունը անհամասեո բյուրեղային դաշտի հետ առաջացնում է մակարդակների լրացուցիչ ճեղքում: Այդ ենթամակարդակների միջն անցումներով պայմանավորված՝ էլեկտրամագնիսական ալիքի էներգիայի կլանումը կոչվում է միջուկային քվադրուպոլ ռեզոնանս (ՄՔՌ): Էլեկտրոնային Մ. ռ. ֆեռոմագնիսներում և հակաֆեռոմագնիսներում համապատասխանաբար կոչվում է ֆեռոմագնիսական ռեզոնանս (ՖՄՌ) և հակաֆեռոմագնիսական ռեզոնանս (ՀՖՄՌ): Մ. ռ–ի տարատեսակ է նան ցիկլոտրոնային ռեզոնանսի (ՑՌ) երևույթը, որը դիտվում է հաստատուն մագնիսական դաշտում տեղադրված մետաղներում և կիսահաղորդիչներում: ՑՌ–ը էլեկտրամագնիսական էներգիայի ռեզոնանսային կլանումն է՝ կապված $H_{0}$-ին ուղղահայաց հարթության մեջ հաղորդականության էլեկտրոնների և խոռոչների պարբերական շարժման հետ: Ներկայումս ուսումնասիրվում է նաև կրկնակի էլեկտրոնային միջուկային ռեզոնանսի (ԿԷՄՌ) երևույթը:
Գրկ. Сликтер Ч., Основы теории магнитного резонанса, пер. с англ., М., 1967.Ս. Մնացականյան ՄԱԳՆԻՍԱԿԱՆ ՎԱՐԻԱՑԻԱՆԵՐ, Երկրի մագնիսական դաշտի անընդհատ փոփոխությունները ժամանակի ընթացքում: Մ. վ. բնութագրվում են Երկրի մագնիսական դաշտի բաղադրիչների (հորիզոնական $H$, ուղղաձիգ $Z$ և մագնիսական խոնարհում $D$) շեղումով միջին արժեքից՝ դիտարկման տեղում: Մերձհասարակածային մարզերում Երկրի մագնիսական դաշտի լրիվ լարվածության միջին արժեքը կազմում է 0,42 Է, դեպի բևեռներ այն մեծանում է և հասնում 0,70 Է–ի: $H,Z$ և $D$ վարիացիաները չափող սարքերը կոչվում են մագնիսական վարիոմետրեր: Մ. վ–ի մեծությունը և ձևը կախված են դիտարկման տեղի լայնությունից, տարվա եղանակից և Արեգակի ակտիվությունից: Մ. վ–ի ուսումնասիրությունը նպաստում է Երկրի մագնիսականության և Երկրի ու Արեգակի ֆիզիկական կապերի բնույթի բացահայտմանը:
ՄԱԳՆԻՍԱԿԱՆ ՈՒԺԵՂԱՑՈՒՑԻՉ, էլեկտրական ազդանշանների հզորության ուժեղացուցիչ, որի գործողության հիմքում ընկած է մագնիսական ինդուկցիայի և մագնիսական դաշտի լարվածության՝ ֆեռոմագնիսական նյութերին հատուկ ոչ գծային կախման օգտագործումը: Ուժեղացումը հնարավոր է դառնում ֆեռոմագնիսական միջուկ պարունակող կոճի դիմադրության կառավարումով: Կոճին հաջորդաբար միացնելով $U$ սնման աղբյուր և $R$ բեռ (նկ.) ու կիրառելով մագնիսացնող (կառավարող) լրացուցիչ փաթույթ, կարելի է կառավարող հոսանքի փոքր փոփոխությամբ առաջ բերել հիմնական կոճի դիմադրության մեծ փոփոխություն, այսինքն՝ բեռում արտադրվող հզորության զգալի ուժեղացում: Քանի որ հաստատուն $I_{0}$ հոսանքով կառավարվող կոճը փոփոխական հոսանքի համար ոչ սիմետրիկ դիմադրություն է, ապա բեռի հոսանքը կպարունակի զույգ հարմոնիկներ: Դրանք վերացնելու համար հիմնական փաթույթը պատրաստում են զուգահեռ կամ հաջորդաբար միացված երկու միանման $W$ փաթույթներից, իսկ կառավարող $W_{0}$ փաթույթները միացնում այնպես, որ երբ մի փաթույթի միջուկում փաթույթների մագնիսաշարժ ուժերը գումարվում են, ապա մյուսում դրանք ուղղված են լինում հակառակ: Այդպիսի միացումը միաժամանակ համակշռում է կառավարող շղթայում հիմնական կոճից մակածվող փոփոխական հոսանքները՝ ավելորդ դարձնելով հատուկ դրոսելի օգտագործումը: Կառավարումը կարելի է իրագործել նաև հիմնական շղթայի հոսանքի հաճախականությունից զգալիորեն ավելի ցածր հաճախականության հոսանքով, այսինքն՝ մոդուլելով բեռով անցնող բարձր հաճախականության հոսանքը: Մ. ու–ի կատարելագործված տարբերակներից է կամրջակայինը, որն ապահովում է ավելի մեծ զգայնություն, ուստի և ուժեղացում: Ուժեղացման գործակցով չզիջելով էլեկտրոնային ուժեղացուցիչին՝ Մ. ու. գերազանցում է վերջինիս հուսալիությամբ, ծառայության ժամկետով, գերբեռնվածությունների նկատմամբ իր դիմացկունությամբ: Մ. ու–ների հիմնական թերությունը իներցիոն հատկությունն է, որը սահմանափակում է նրանց կիրառումը 10 կհց–ից ոչ բարձր հաճախականությունների տիրույթով: Մ. ու. լայնորեն օգտագործվում է հզոր ագրեգատների ավտոմատ կառավարման համակարգերում, ճշգրիտ չափման սարքերում:Ռ. Ղազարյան ՄԱԳՆԻՍԱԿԱՆ ՓՈԹՈՐԻԿՆԵՐ, Երկրի մագնիսականության տարրերի սահուն ընթացքը կտրուկ խախտող Երկրի մագնիսական դաշտի ուժեղ խոտորումներ: Մ. փ. տևում են մի քանի ժ–ից մինչև մի քանի օր և դիտվում են ամբողջ Երկրի վրա միաժամանակ: Որպես կանոն Մ. փ. բաղկացած են նախնական, սկզբնական, գլխավոր և վերականգնման փուլերից: Նախնական փուլում դիտվում են Երկրի մագնիսական դաշտի աննշան փոփոխություններ (հիմնականում բարձր լայնություններում), ինչպես նաև բնորոշ, դաշտի փոքր պարբերությամբ տատանումների գրգռումներ: Սկզբնական փուլը բնութագրվում է դաշտի առանձին բաղադրիչների հանկարծակի փոփոխմամբ ամբողջ Երկրի վրա, իսկ գլխավորը՝ դաշտի մեծ տատանումներով և հորիզոնական բաղադրիչի խիստ նվազմամբ: Մ. փ–ի վերականգնման փուլում դաշտը վերադառնում է իր նորմալ արժեքին:
Մ. փ. առաջանում են Արեգակի ակտիվ տիրույթներից դուրս եկող պլազմայի հոսքերով, որոնք համադրվում են արևապսակի (տես Արեգակ) պլազմայի հաստատուն, շառավղային արտահոսքին՝ արեգակնային քամուն: Այդ պատճառով Մ. փ. համարյա համընկնում են արեգակնային ակտիվության 11-ամյա պարբերության մաքսիմումների հետ:
Մ. փ. երկրաֆիզիկական ավելի ընդհանուր երևույթի՝ մագնիսոլորտային փոթորկի հիմնական դրսևորումներից են: Մագնիսոլորտային փոթորիկը ուղեկցվում է Երկրի վերին մթնոլորտում բևեռափայլի, իոնոլորտի գրգռումների, ռենտգենյան և ցածր հաճախականության ճառագայթումների առաջացումով: Մ. փ–ի ժամանակ էապես փոփոխվում են ռադիոալիքներն անդրադարձնող և կլանող իոնոլորտի շերտերի պարամետրերը (տեղաբաշխման բարձրություն, էլեկտրոնների խտություն ևն), որի հետևանքով առաջանում են կարճալիք ռադիոկապի զգալի խանգարումներ: Մագնիսական խոտորումների ժամանակ տեղի է ունենում նաև վերին մթնոլորտի տաքացում և ջերմության փոխանցում ներքնոլորտին: Այս երևույթը նպաստում է ներքնոլորտում շրջապտտական շարժումների զարգացմանն ու ցիկլոնների առաջացմանը:
ՄԱԳՆԻՍԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ, մագնիսական փոխազդեցությամբ պայմանավորված երևույթների համախումբ: Այդ փոխազդեցությունը մակրոսկոպիկ մասշտաբներով դրսևորվում է էլեկտրական հոսանքների, հոսանքի և մագնիսի, ինչպես նաև մագնիսների միջև: Ավելի ընդհանուր ձևով Մ. կարելի է սահմանել իբրև լիցքավորված շարժվող մասնիկների փոխազդեցության հատուկ տեսակ, որն իրագործվում է մագնիսական դաշտի միջոցով: Մագնիսական դաշտը էլեկտրական դաշտի հետ միասին մատերիայի էլեկտրամագնիսական տեսակի հիմնական բնութագիրն է, սակայն դրանք լրիվ սիմետրիկ չեն: Եթե էլեկտրական դաշտի սկզբնաղբյուրը էլեկտրական լիցքերն են, ապա մագնիսական դաշտ ստեղծող մագնիսական լիցքեր առայժմ բնության մեջ չեն հայտնաբերվել: Մագնիսական դաշտի աղբյուրը շարժվող էլեկտրական լիցքերն են՝ էլեկտրական հոսանքը: Ատոմական մասշտաբներում գոյություն ունեն տարրական մասնիկների մագնիսական հատկությունները պայմանավորող երկու տեսակ միկրոհոսանքներ. ուղեծրային, որը կապված է մասնիկների ծանրության կենտրոնի համընթաց շարժման հետ (մասնավորապես՝ միջուկի շուրջը էլեկտրոնի շարժման հետ), և սպինային, որը որոշվում է մասնիկների ներքին կառուցվածքով: Մ–յան քանակական բնութագիրը մագնիսական մոմենտն է: Մակրոսկոպիկ նմուշի մագնիսական վիճակի բնութագրման համար ընտրվում է միավոր ծավալի գումարային մագնիսական մոմենտը, որը կոչվում է մագնիսացում ($I$): Փորձը ցույց է տալիս, որ մագնիսացումը համեմատական է արտաքին