Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 7.djvu/375

արմավի յուղի արտադրություն և կաուչուկի մշակում։ Ունի համալսարան։
ՄԵԴԵԱ (Μήδεια), կախարդուհի հունական դիցարանում, Կողքիսի Էլետոս արքայի դուստրը և Հելիոսի թոռը։ Սիրահարվելով արգոնավորդների առաջնորդ Յասոնին, Մ․ օգնել է նրան՝ հափշտակելու ոսկե գեղմը։ Յասոնի հետ փախչելով Հունաստան՝ ճանապարհին մի շարք ծառայություններ է մատուցել արգոնավորդներին (մեկնելուց առաջ սպանել է եղբորը՝ Ապսիրտոսին, որպեսզի զայրացած հայրը զբաղվեր նրա թաղման արարողությամբ և չհետապնդեր արգոնավորդներին, կախարդանքներով ոչնչացրել է Կրետեի հսկային ևն)։ Յոլկոս քաղաքում խաբեությամբ սպանելով Յասոնի թշնամի Պելիասին՝ Մ․ Յասոնի հետ բնակվել է Կորնթոսում։ Երբ Յասոնը ցանկացել է կնության առնել Կորնթոսի արքայադստերը, Մ․ թունավորված զգեստով կործանել է մրցակցուհուն, սպանել Յասոնից սերած իր զավակներին և անհետացել թևավոր վիշապներով լծված կառքով, որ նրան ուղարկել էր պապը՝ Հելիոսը։ Մ–ի մասին ստեղծվել են նաև այլ զրույցներ։ Մ–ի կերպարը գեղարվեստական մշակման է ենթարկվել գրականության (Եվրիպիդես, Ապոլոնիոս Հռոդոսացի, Սենեկա, Պ․ Կոռնել և ուրիշներ), գեղանկարչության (Պոմպեյքի որմնանկարներ, Է․ Դելակրուա), երաժշտության (Լ․ Կերուբինի, Է․ Կշենեկ) մեջ։
Գրկ. Կուն Ն․, Հին Հունաստանի լեգենդներն ու առասպելները, Ե․, 1979:
ՄԵԴԵԼԻՆ (Medellin), քաղաք Կոլումբիայում, Անտոկիա դեպարտամենտի վարչական կենտրոնը։ 1200 հզ. բն․ (1976): Գտնվում է Պորսե գետի հովտում (Կենտրոնական Կորդիլիերաներ), 1474 մ բարձրության վրա։ Մշակող (հիմնականում՝ տեքստիլ) արդյունաբերության հնագույն կենտրոն է։ Կա սննդի արդյունաբերության և ցեմենտի արտադրություն։ Մ–ի մոտ արդյունահանվում է ոսկի և արծաթ։ Ունի համալսարան։ Հիմնադրվել է 1675-ին։
ՄԵԴԻԱ, հնագույն երկիր Իրանական բարձրավանդակում (տես Մարաստան)։
ՄԵԴԻԱՆՏ (< լատ․ medians — կիսող), մաժոր և մինոր լադերում գլխավոր աստիճանների՝ տոնիկայի ու դոմինանտի և տոնիկայի ու ստորին սուբդոմինանտի կվինտային տարածությունները «կիսող» III և VI աստիճանները և նրանց վրա կառուցվող եռահնչյունները։ Նշվում է Μ տառով։ Մ–ները լադի երանգը բնորոշող կարևոր աստիճաններ են։ Մ–ային եռահնչյունները ֆունկցիոնալ առումով գլխավոր եռահնչյունների հարմոնիայից բխող երկակի բնույթ ունեն։
ՄԵԴԻԱՏՈՐՆԵՐ (< լատ․ mediator — միջնորդ), միջնորդանյութեր, քիմիական նյութեր, որոնց մոլեկուլները փոխազդում են բջջային թաղանթի հատուկ ռեցեպտորների հետ և, փոխելով որոշակի իոնների թափանցելիությունը, թաղանթում առաջացնում գործողության պոտենցիալ։ Առաջանում են նյարդային դրդման ազդեցությամբ և մասնակցում դրանց հաղորդմանը նյարդային վերջույթից աշխատող օրգանին և նյարդային մեկ բջջից մյուսին։ Մ․ հայտնաբերել է Օ․ Լյովին, սրտի կենտրոնախույս նյարդային վերջույթներում (1921)։ Մ–ից են՝ ացետիլխոլինը, նորադրենալինը, դոֆամինը, սերոտոնինը, $\gamma$-ամինակարագաթթուն ևն։ Էլեկտրոնային մանրադիտակով կատարված հետազոտություններով պարզվել է, որ ինչպես կենտրոնական նյարդային վերջույթներում, այնպես էլ ծայրամասային նյարդային սինապսներում կան մինչև $300A$ տրամագծով, ացետիլխոլին պարունակող մեծ թվով բշտիկներ։ Նյարդային դրդման պրոցեսում բշտիկների մի մասը պայթում է, պարունակությունը լցվում է սինապսային ճեղքը և փոխազդում ետսինապսային թաղանթի ացետիլխոլինի նկատմամբ զգայուն մասերի՝ խոլինոռեցեպտորների հետ։ Դրանից խիստ բարձրանում է թաղանթի թափանցելիությունը․ $K^{+}$ իոնները բջջից դուրս են գալիս և տեղադրվում մակերեսին, իսկ $Na^{+}$ թափանցում է ներս։ Բջջի ներսում փոքրանում է բացասական էլեկտրական լիցքը, բջջաթաղանթը ապաբևեռանում է, որը հանգեցնում է դրդող ետսինապսային պոտենցիալի առաջացմանը։ Երբ նրա մեծությունը հասնում է շեմքայինի, առաջանում է դրդման էլեկտրական ազդակ (տես Կենսաէլեկտրական պոտենցիալներ)։ Առավել ուսումնասիրված և լայնորեն կիրառվող Մ․ են ացետիլխոլինը և ադրենալինը։ Դրան համապատասխան օրգաններին դրդում հաղորդող նյարդային վերջույթները (տես Վեգետատիվ նյարդային համակարգ) բաժանվում են խոլինէրգիկ և ադրենէրգիկ թելիկների։ Մ–ի ազդեցությունը չի սահմանափակվում տեղական ռեակցիաների առաջացմամբ, դրանք մասնակցում են նաև նյարդահումորալ կարգավորման պրոցեսներին։ Մ–ի մասին ուսմունքը կարևոր դեր է խաղացել ֆիզիոլոգիայի, նյարդախտաբանության, հոգեբանության ևն գիտությունների զարգացման համար։
ՄԵԴԻՆ, Մեդինշ, լատիշ կոմպոզիտոր եղբայրներ։ Եկաբ Մ․ (1885-1971), Լատվ․ ՍՍՀ ժող. արտիստ (1960)։ Ավարտել է Ռիգայի երաժշտական ինստ-ը (1905): 1921-44-ին եղել է Ելգավայի կոնսերվատորիայի դիրեկտոր։ 1944-ից խմբավարություն է դասավանդել Լատվ․ կոնսերվատորիայում (1945-ից՝ պրոֆեսոր), 1948-51-ին՝ ռեկտոր։ Լատվ․ ՍՍՀ երգի տոների գլխավոր դիրիժորներից (1948-1970)։ Խմբերգերի, կանտատների, գործիքային 11 կոնցերտների, 3 լարային կվարտետների, ինչպես նաև «Խմբավարության հիմունքներ» գրքի (1956), ինքնակենսագրության («Ուրվագծեր», 1968) ևն հեղինակ է։ Յազեպ Մ․ (1877-1947), Լատվ․ ՍՍՀ արվեստի վաստ. գործիչ (1945): 1896-ին ավարտել է Ռիգայի երաժշտական ինստ-ը, ապա՝ նույն ինստ-ի դասատու և ղեկավար։ 1906-1911-ին Ռիգայի լատվիական թատրոնի, 1916-22-ին՝ Բաքվի օպերային թատրոնի, 1922–25-ին՝ Լատվ․ ազգային օպերայի (Ռիգա) դիրիժոր։ 1945-47-ին դասավանդել է (1946-ից՝ պրոֆեսոր) Լատվ․ կոնսերվատորիայում (դաշնամուր)։ Գրել է 2 օպերա, 3 սիմֆոնիա, սիմֆոնիկ պոեմներ «Հայկական մեղեդի», 2 սյուիտ, ջութակի և նվագախմբի կոնցերտ, խմբերգեր։ Յանիս Մ․ (1890-1966), 1909-ին ավարտել է Ռիգայի երաժշտական ինստ–ը։ Եղել է ջութակահար, ապա՝ Լատվ․ ռադիոյի սիմֆոնիկ նվագախմբի գլխավոր դիրիժոր։ 1921-44-ին դասավանդել է Լատվ․ կոնսերվատորիայում (1929-ից՝ պրոֆեսոր)։ 1944-ից ապրել է արտասահմանում, 1965-ից՝ Ռիգայում։ Լատվիական դասական օպերայի (5 օպերա, այդ թվում՝ «Աստվածներ և մարդիկ», 1922) և բալետի («Սիրո հաղթանակը», 1935, «Պողպատե թևեր», 1936) հիմնադիրներից է։ Սիմֆոնիկ երկերի հեղինակ է։
ՄԵԴԻՆԱ (արաբ. լրիվ անվանումը՝ Մեդինատ–Ռասուլ–Ալլահ կամ Մեդինատան–Նաբի), քաղաք Սաուդյան Արաբիայի հյուսիս–արևմուտքում։ Ավտոճանապարհներով կապված է Յանբո, Ջիդդա նավահանգիստների և Մեքքայի հետ։ Մոտ 100 հզ. բն․ (1975)։ Զբաղվում են առևտրով, ուխտագնացներին սպասարկելով, պաշտամունքի առարկաների պատրաստումով, արմավենու, բանջարեղենի մշակությամբ։ Հնում կոչվել է Յասրիբ (Յատրիբ), վաղ միջնադարից՝ Մ․ (արաբերեն՝ քաղաք)։ 622-ին իսլամի հիմնադիր Մուհամմեդը Մեքքայից եկել վերաբնակվել է Մ–ում, ստեղծել մահմեդական համայնք։ VII դարից Մ․ մահմեդական 2-րդ սրբազան քաղաքն է (Մեքքայից հետո)։ Մ–ում է Մուհամմեդի գերեզմանը։ Ունի մեծ մզկիթ։
ՄԵԴԻՉԻՆԵՐ (Medici), տոհմ Ֆլորենցիայում։ Կարևոր դեր է կատարել միջնադարյան Իտալիայի քաղ․, տնտեսական և մշակութային կյանքում։ Տոհմի ներկայացուցիչները XV դ․ հիմնել են Եվրոպայի խոշորագույն առևտրա–բանկային ընկերություններից մեկը, եղել են Ֆլորենցիայի կառավարողներ (1434-1737, ընդմիջումներով), Հռոմի պապեր, պայքարել են ֆեոդալական ավագանու դեմ (XIV դ․):
Մ–ից նշանավոր են (հիմնական ճյուղի ներկայացուցիչներից) Ջովաննի դի Բիչչին (1360-1429), խոշոր դրամատեր, Կոզիմո Ավագը (1389-1464)։ Ֆլորենցիայի փաստական կառավարիչը՝ 1434-ից, Լորենցո Սքանչելին (1449-92), կառավարել է 1469-ից, բանաստեղծ և փիլիսոփա, Ջովաննին (1475-1521), 1513-ից՝ Հռոմի պապ (Լևոն X), Եկատերինան (1519-89), դարձել է Ֆրանսիայի թագուհի (Հենրի II-ի կինը), Ջուլիոն (1477/78-1534), 1523-ից՝ Հռոմի պապ (Կղեմես VII), Սլեսսանդրոն (1511-37), Ֆլորենցիայի դուքս՝ 1532-ից․ նրա սպանությունից հետո Մ–ի հիմնական ճյուղը վերացել է։
Մ–ի կողմնային ճյուղի գլխավոր ներկայացուցիչներն են․ Կոզիմո I (1519-1574), Ֆլորենցիայի դուքս՝ 1537-ից, միավորել է ամբողջ Տոսկանան և 1569-ից կոչվել է Տոսկանայի մեծ դուքս, Կոզիմո II (1590-1621), Տոսկանայի մեծ դուքս՝ 1609-ից, Ջան Գաստոնեն (1671-1737), Տոսկանայի վերջին մեծ դուքսը Մ–ի տոհմից։ Մ–ի այս ճյուղին է պատկանել Ֆրանսիայի թագուհի (Հենրի IV-ի կինը) Մարի Մեդիչին (1573-1642, Կոզիմո I-ի թոռը)։