Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 7.djvu/603

շարժում է կատարում։ Նավեր խորտակող ուժեղ ավերման գործողության շառավիղը մոտ 0,5 կմ է։ Ստորջրյա Մ․ պ–ի դեպքում ջրի մակերևույթի վրա առաջանում է հսկայական սյուն, որը կազմված է ջրափոշուց և ջրացայտերից։ Առաջանում են նաև մակերևութային ուժեղ ալիքներ, որոնք տարածվում են բազմաթիվ կմ–եր։
Ստորգետնյա Մ․ պ–ի դեպքում ավերածությունները նույնպես հարվածային ալիքն է կատարում։ Ինչպես և ստորջրյա պայթյունի դեպքում, կենտրոնում առաջանում է բարձր ճնշման գազային պղպջակ։ Ստորգետնյա Մ․ պ․ առաջացնում է ցնցում, որն իր գործողությամբ նման է երկրաշարժի։ Այս տիպի Մ․ պ–ները կիրառվում են նաև խաղաղ նպատակներով՝ խոշոր չափերի հանքային աշխատանքներ կատարելու, օգտակար հանածոների հանույթի համար ևն։
ՄԻՋՈՒԿԱՅԻՆ ՌԵԱԿՏՈՐ, սարք, որում ընթանում է էներգիայի անջատումով ուղեկցվող կառավարվող միջուկային ռեակցիա։ Բաղկացած է միջուկային վառելիք պարունակող և նեյտրոնների անդրադարձիչով շրջապատված ակտիվ գոտուց, ջերմակրից (նկ․), շղթայական ռեակցիան կարգավորող համակարգից, ճառագայթային պաշտպանության շերտից և հեռակառավարման համակարգից։ Ակտիվ գոտում տեղի է ունենում միջուկային վառելիքի տրոհման շղթայական ռեակցիա, որի արագությամբ որոշվում է Մ․ ռ–ի հզորությունը։ 1 Մվտ հզորության ռեակտորում 1 վրկ–ում տեղի է ունենում մոտավորապես $3,3\cdot 10^{16}$ տրոհում։ Մ․ ռ–ի վիճակը բնութագրվում է նեյտրոնների բազմացման $K$_էՖ էֆեկտիվ գործակցով (տվյալ սերնդի նեյտրոնների թվի հարաբերությունը նախորդ սերնդի նեյտրոնների թվին) կամ Մ․ ռ–ի ռեակտիվությամբ՝ $\rho =(K$_էՖ$-1)/K$_էՖ։ Վերկրիտիկական վիճակում ($K$_էՖ$>1,\rho >0$) նեյտրոնների թիվը ժամանակի ընթացքում աճում է, ենթակրիտիկական վիճակում ($K$_էՖ$<1,\rho <0$)՝ նվազում։ Կրիտիկական վիճակում ($K$_էՖ$=1,\rho =0$) ընթանում է այրման ստացիոնար պրոցես՝ տրոհումների թիվը և անջատված ջերմության քանակը ժամանակի ընթացքում հաստատուն են մնում։ $K$_էՖ$=1$ պայմանը կոչվում է կրիտիկականության պայման։ Այն որոշվում է նեյտրոնների կլանման ակտերը բնութագրող մեծություններով և ակտիվ գոտու չափերով։ Մ․ ռ–ի ակտիվ գոտու ծավալը կրիտիկական վիճակում կոչվում է կրիտիկական ծավալ, իսկ տրոհվող նյութի զանգվածը՝ կրիտիկական զանգված։ Մաքուր ${}^{235}{\textrm {U}}$–ի կրիտիկական զանգվածը 0,8 կգ է, ${}^{239}{\textrm {Pu}}$–ինը՝ 0,5 կգ։ Կրիտիկական ծավալը փոքրացնելու նպատակով ակտիվ գոտու կոնստրուկտիվ մասերը պատրաստվում են նեյտրոնների կլանման փոքր կտրվածք ունեցող նյութերից ($Al,Zr$, պողպատ ևն)։ Նեյտրոնների արտահոսքը պակասեցնելու նպատակով ակտիվ գոտին կառուցվում է գլանի կամ գնդի ձևով և շրջապատվում նեյտրոնների անդրադարձիչով։ Ըստ ակտիվ գոտու կառուցվածքի՝ տարբերում են հոմոգեն և հետերոգեն ռեակտորներ։ Հոմոգեն ռեակտորում միջուկային վառելիքը և նեյտրոնների դանդաղեցուցիչը (ջուր, գրաֆիտ ևն) բաշխվում են համասեռ։ Հետերոգեն ռեակտորում վառելիքը դասավորված է տարբեր երկրաչափական ձև ունեցող կտորների՝ ջերմաանջաաիչ տարրերի ձևով և կարգավորված ցանց է կազմում։ Նեյտրոնների դանդաղեցուցիչի պարունակությունից կախված՝ տրոհման ռեակցիայի հիմնական մասը կարող է ընթանալ արագ ($\varepsilon >10$ կէվ), միջանկյալ ($\varepsilon <10$ կէվ) և դանդաղ (ջերմային, $\varepsilon \sim 0,025$ էվ) նեյտրոններով։ Համապատասխան Մ․ ռ–ները կոչվում են արագ, միջանկյալ և ջերմային։
Տրոհման շղթայական ռեակցիայից ծնվում են մեծ էներգիայի (մինչև 10 Մէվ) նեյտրոններ։ ${}^{235}{\textrm {U}}$ միջուկների տրոհումն ավելի արդյունավետ է ընթանում դանդաղ նեյտրոնների դեպքում։ Այդ պատճառով ջերմային ռեակտորների ակտիվ գոտում դանդաղեցուցիչ նյութ է տեղաբաշխվում, որի միջուկների հետ առաձգական բախումներ կրելով՝ արագ նեյտրոնները դառնում են ջերմային։ Արագ ռեակտորներում դանդաղեցուցիչը բացակայում է, և շղթայական ռեակցիան ընթանում է միայն խիստ հարստացված (մինչև 30% ${}^{235}{\textrm {U}}$) վառելիքում, սակայն ուղեկցվում է միջուկային վառելիքի արդյունավետ վերարտադրությամբ (${}^{239}{\textrm {Pu}}$), որի շնորհիվ փոխհատուցվում են հարստացման ծախսերը։ Այրման ժամանակ անջատված էներգիան ակտիվ գոտուց հեռացվում է ջերմակրի ($He,CO_{2}$, օդ, ջուր, հեղուկ մետաղներ ևն) օգնությամբ։ Ջերմային Մ․ ռ–ում ջերմակիրը մասնակիորեն նաև դանդաղեցուցիչի դեր է կատարում։ Մ․ ռ–ում շղթայական ռեակցիան կառավարվում է ակտիվ գոտում նեյտրոնների կլանումների թիվը փոփոխելու միջոցով։ Այդ նպատակին են ծառայում նեյտրոնների լավ կլանիչ նյութեր ($Cd,B$) պարունակող հատուկ ձողերը, որոնք հեռակառավարման համակարգի օգնությամբ մտցվում կամ դուրս են քաշվում ակտիվ գոտուց։ Մ․ ռ–ի աշխատանքի ընթացքում տրոհվող նյութի քանակության նվազման, իզոտոպային բաղադրության փոփոխության և կլանման մեծ էֆեկտիվ կտրվածք ունեցող բեկոր միջուկների ($Xe,Sm$ ևն) կուտակման (ռեակտորների թունավորում) հետևանքով Մ․ ռ–ի ռեակտիվությունն ընկնում է, որը վերականգնվում է հատուկ կլանիչ ձողերի տեղաշարժմամբ։ Մ․ ռ․ կառավարում է օպերատորը՝ էլեկտրոնային հաշվողական համակարգի օգնությամբ։ Ռեակտորի վիճակի մասին անհրաժեշտ տեղեկությունները (նեյտրոնների հոսքի մեծությունը ակտիվ գոտու տարբեր կետերում, ջերմակրի ջերմաստիճանը ևն) տալիս է հեռաչափման համակարգը։ Մ․ ռ․ իոնացնող ճառագայթման և նեյտրոնների հոսքի հզոր աղբյուր է, այդ պատճառով ակտիվ գոտին շրջապատվում է պաշտպանիչ հաստ շերտով (բետոն, պողպատ ևն)։
Առաջին Մ․ ռ․ կառուցվել է ԱՄՆ–ում, 1942-ին, Է․ Ֆերմիի ղեկավարությամբ։ Սովետական առաջին ռեակտորը, որն առաջինն էր նաև Եվրոպայում, գործարկվել է Մոսկվայում, 1946-ին, Ի․ Վ․ Կուրչատովի ղեկավարությամբ։ Հայկ․ ատոմակայանի առաջին ռեակտորը շահագործման է հանձնվել 1976-ին, որում դանդաղեցուցիչի և ջերմակրի դերը կատարում է ջուրը (ջրա-ջրային Մ․ ռ․)։
Գրկ․ Вейнберг А․, Вигнер Е., Физическая теория ядерных реакторов, пер․ с англ․, М., 1961․Ա․ Հարությունյան, Գ․ Հաջյան ՄԻՋՈՒԿԱՅԻՆ ՌԵԱԿՑԻԱՆԵՐ, ատոմային միջուկների փոխակերպումներ, երբ դրանք փոխազդում են տարրական մասնիկների, $\gamma$-քվանտների կամ միմյանց հետ։ $Z$ կարգաթիվ, $A$ ատոմական զանգված ունեցող $X$ միջուկի և $a$ մասնիկի փոխազդեցության միջուկային ռեակցիան, որի հետևանքով առաջանում է $b$ մասնիկ, և $Z'$ կարգաթվով, $A'$ ատոմական զանգվածով $Y$ միջուկ, գրի է առնվում $a+{}_{z}{\textrm {X}}^{A}\rightarrow z{'}Y^{A'}+b$ տեսքով կամ կրճատ՝ $zX^{A}(a,b)z^{'}Y{A'}$։ Սովորաբար Մ․ ռ–ում հետազոտության առարկա են ռեակցիաների դիֆերենցիալ և լրիվ կտրվածքները (տես Էֆեկտիվ լայնական կտրվածք), ստացվող արգասիքների անկյունային և էներգետիկ բաշխումները և բևեռացումները։ Մ․ ռ․ միջուկների կառուցվածքին վերաբերող տեղեկությունների հիմնական աղբյուրն են։ Դրանք հնարավորություն են տալիս հետաքրքիր ինֆորմացիա ստանալ նաև տարրական մասնիկների մասին (օրինակ, նեյտրոնի վերաբերյալ տեղեկություն ստացվում է միայն Մ․ ռ–ից)։ Մ․ ռ․ հիմնականում դասակարգվում են ըստ ռմբարկող մասնիկի (միջուկի) տեսակի։ Տարբերում են ֆոտոնների (ֆոտոմիջուկային ռեակցիաներ), հադրոնների, լեպտոնների և իոնների ազդեցությամբ ընթացող ռեակցիաներ։ Երբեմն Մ․ ռ․ դասակարգում են նաև ռմբարկող մասնիկի (միջուկի) էներգիայով։ Մ․ ռ–ի առաջին փորձերը կատարվել են ռադիոակտիվ աղբյուրներից ստացված ցածր էներգիայի $\alpha$-մասնիկներով, նեյտրոններով և էլեկտրոններով։ Հետագայում ուսումնասիրվել են տիեզերական ճառագայթներում ընթացող Մ․ ռ․։ Ներկայումս Մ․ ռ–ի փորձերի ճնշող մեծամասնությունը