Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 7.djvu/686

համընկնում է ավելի ցածր էներգետիկ վիճակի անցման հաճախականությանը։ Ստիպողական ճառագայթման շնորհիվ ռեզոնատորում ստեղծվում է դրական հակադարձ կապ, և առաքվում են կոհերենտ էլեկտրամագնիսական ալիքներ։
Ստեղծվել են նաև դիպոլային այլ մոլեկուլներով սանտիմետրային և միլիմետրային ալիքների տիրույթում աշխատող Մ․ գ–ներ, ինչպես և ջրածնի ատոմների փեջով $\lambda =21$ սմ ալիքով աշխատող քվանտային գեներատորներ։ Այս սարքերը և ռադիոտիրույթի քվանտային ուժեղացուցիչները երբեմն կոչվում են մազեր։ Գոյություն ունեն Մ․ գ–ի մի քանի կառուցվածքային տարբերակներ, որոնք տարբերվում են տեսակավորող համակարգով, ռեզոնատորների քանակով ևն։ Մ․ գ–ների դասին են պատկանում նաև այն քվանտային գեներատորները, որոնցում մոլեկուլների մակարդակների բնակեցվածության ինվերսիան ձեռք է բերվում ոչ թե տեսակավորմամբ, այլ ուրիշ եղանակներով, օրինակ, օժանդակ էլեկտրամագնիսական դաշտի ազդեցությամբ (մղում), էլեկտրական պարպումով ևն։ Այս առումով Մ․ գ–ների շարքը կարելի է դասել օպտիկական տիրույթի քվանտային գեներատորները՝ լազերները, որոնցում աշխատանքային նյութը մոլեկուլային գազերն են։
Գրկ․ Ораевский А․ Н․, Молекулярные генераторы, М․, 1964․Վ․Պապանյան ՄՈԼԵԿՈՒԼԱՅԻՆ ԵՎ ԱՏՈՄԱՅԻՆ ՓՆՋԵՐ, վակուումում շարժվող և գործնականում միմյանց ու մնացորդային գազերի մոլեկուլների հետ չբախվող մոլեկուլների կամ ատոմների հոսքեր։ Մ․ և ա․ փ․ հնարավորություն են տալիս ուսումնասիրել առանձին մասնիկների հատկությունները՝ անտեսնելով բախումներով պայմանավորված երևույթները, բացի այն դեպքերից, երբ բախումներն իրենք հետազոտության առարկա են դառնում։ Ատոմային փնջով փորձը 1911-ին կատարել է ֆրանս․ գիտնական Լ․ Դյունուայեն՝ ցուցադրելով $Na$-ի ատոմների ուղղագիծ թռիչքը վակուումում։ Այնուհետև այդ փորձերը շարունակել է Օ․ Շտեռնը իր աշխատակիցների հետ (1929)։ Նրանք Մ․ և ա․ փ․ օգտագործել են մոլեկուլների արագությունը և միմյանց հետ ունեցած բախումների էֆեկտիվ կտրվածքները չափելու, ինչպես նաև էլեկտրոնների սպիններով և միջուկների մագնիսական մոմենտներով պայմանավորվսծ երևույթները հետազոտելու համար։ 1937-ին Ի․ Ռաբին Մ․ և ա․ փ․ օգտագործել է իր մշակած ռեզոնանսային մեթոդի համար, որը հետագայում դարձել է ռադիոսպեկտրոսկոպիայի հիմնական մեթոդը։ Դրանով մեծ ճշտությամբ չափում են մոլեկուլների, ատոմների և միջուկների հիմնական բնութագրերը (Ն․ Ռամզեյ և ուրիշներ)։ Մ․ և ա․ փ–ի աղբյուրում գազի ճնշումը պետք է բավականաչափ փոքր լինի, որպեսզի բախումները մասնիկների միջև հազվադեպ լինեն, և դրանց ազատ վազքի երկարությունը մեծ լինի։ Մ․ և ա․ փ․ կիրառվում են նաև քվանտային էլեկտրոնիկայում, արագացուցիչային տեխնիկայում։
ՄՈԼԵԿՈՒԼԱՅԻՆ ԶԱՆԳՎԱԾ, մոլեկուլը բնորոշող մեծություն, որը ցույց է տալիս, թե նրա զանգվածը քանի անգամ է տարբերվում զանգվածի ատոմական միավորից։ Ըստ ժամանակակից մոտեցման Մ. զ․ (նաև ատոմական զանգվածը) չափողականություն չունեցող մեծություն է։ Սակայն Մ․ զ․ տերմինը դեռևս լայնորեն օգտագործվում է իր նախկին իմաստով՝ «Մ․ զ․ մոլեկուլի զանգվածն է՝ արտահայտված զանգվածի ատոմական միավորներով (ածխածնային միավորներով)»։ Այդ դեպքում հարկ է լինում բաց թողնել նրա չափողականությունը։
Մ․ զ․ որոշակիորեն սահմանվեց Ս․ Կանիցարոյի աշխատանքների (1858) շնորհիվ, որոնք հիմնված էին Ա․ Ավոգադրոյի՝ մինչ այդ ճանաչում չգտած տեսակետի (1811) վրա։ Մ․ զ․ պաշտոնապես գիտության մեջ մտավ մոլեկուլ հասկացության հետ միաժամանակ [Կարլսրուեի միջազգային կոնգրես (1880)]։ Իզոտոպների հայտնաբերումը (Ֆ․ Սոդդի) և զանգվածային սպեկտրաչափության եղանակի մշակումը (Ֆ․ Աստոն, մասսպեկտրոսկոպիա) ճշգրտեցին Մ․ զ–ի մեր պատկերացումները։
Մ․ զ․ հավասար է մոլեկուլում գտնվող ատոմների ատոմական զանգվածների գումարին։ Նյութի Մ․ զ․, սովորաբար, նրա տարբեր իզոտոպային բաղադրությունն ունեցող մոլեկուլների Մ․ գ–ների միջինացված արժեքն է։ Մ․ զ․ նյութը բնորոշող կարևոր մեծություն է՝ գաղափար է տալիս մոլեկուլի մեծության, բաղադրության, էներգիայի և հատկությունների մասին։ Այն օգտագործվում է գործնական ու տեսական նշանակության բազմաթիվ հաշվումներում։ Նյութի տարբեր հատկությունների կապն արտահայտող բանաձևերը սովորաբար պարունակում են նրա Մ․ զ–ի արժեքը։ Մ․ զ–ի միջոցով հաշվում են գազի խտությունը, լուծույթի մոլյար կոնցենտրացիան, որոշում միացության քիմ․ բանաձևը ևն։ Մոլեկուլի զանգվածը գրամներով արտահայտելու համար նրա Մ․ զ․ բազմապատկում են զանգվածի ատոմական միավորի արժեքով՝ (1,66043±0,00031)•10$^{-24}$ գ: Մ․ զ․ հասկացությունը անքակտելիորեն կապված է մոլեկուլի սահմանման հետ, բայց կիրառելի է ոչ միայն առանձին մոլեկուլներից բաղկացած նյութերի (գազեր, գոլորշիներ, մոլեկուլային բյուրեղներ, հեղուկներ, լուծույթներ), այլև ամեն մի նյութի համար։ Երբեմն այն կիրառում են նաև հայտնի բաղադրության խառնուրդների համար։ Օրինակ, օդի միջին Մ․ զ․ 29 է։ Մ․ զ․ կարևոր մեծություն է նաև բարձրամոլեկուլային նյութերի՝ պոլիմերների, սպիտակուցների, նուկլեինաթթուների համար։ Պոլիմերների ֆիզիկամեխանիկական հատկությունները հիմնականում պայմանավորված են նրանց Մ․ զ–ների արժեքով։ Քանի որ պոլիմերները բաղկացած են տարբեր մեծության մակրոմոլեկուլներից, ապա նրանց Մ․ զ–ները միջինացված մեծություններ են։ Պոլիմերի մոլեկուլների իրական մեծության մասին ճշգրիտ պատկերացում է տալիս Մ․ գ–ների բաշխման ֆունկցիան։ Տարբեր նյութերի Մ․ զ–ները տարբերվում են իրարից (կան բացառություններ)։ Հայտնի են շատ փոքր և չափազանց մեծ Մ․ զ․ ունեցող նյութեր, օրինակ, ջրածնի Մ․ զ․ 2,01594 է, ինսուլին հորմոնինը՝ մոտ 6000, սպիտակուցներինը և նուկլեինաթթուներինը՝ մի քանի միլիոն, երբեմն՝ միլիարդներ։ Նյութերի Մ․ զ․ որոշում են փորձնական եղանակներով, չափում են Մ․ զ–ից կախված որևէ ֆիզիկական հատկություն։ Առավել լավ են մշակված գազերի, գոլորշիների և լուծույթում գտնվող նյութերի Մ․ գ–ների որոշման եղանակները։ Գազերի և գոլորշիների Մ․ զ–ները որոշում են Ավոգադրոյի օրենքի միջոցով, իսկ լուծույթում չդիսոցվող նյութերինը՝ լուծույթի հալման կամ եռման կետը չափելով (տես Կրիոսկոպիա, Էբուլիոսկոպիա) կամ լուսացրման եղանակով։ Առանձին մոլեկուլների զանգվածները որոշում են զանգվածային սպեկտրաչափության եղանակով (Տես Մաս–սպեկտրոսկոպիա)։Ա․ Մուշեղյան ՄՈԼԵԿՈՒԼԱՅԻՆ ԿԱՊ, տես Քիմիական կապ։
ՄՈԼԵԿՈՒԼԱՅԻՆ ԿԵՆՍԱԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆ, կյանքի հիմնական դրսևորումները մոլեկուլային մակարդակով ուսումնասիրող գիտություն։ Ձևավորվել է XX դ․ կեսերին։ Մ․ կ–յան խնդիրը այդ երևույթների բնույթի ճանաչումն է, կյանքի բնորոշ արտահայտությունների (ժառանգականություն, ինքնավերարտադրութրսն, սպիտակուցների կենսասինթեզ, էներգիայի փոխարկումներ, աճ, զարգացում, շարժունակություն ևն), կենսաբանական նյութերի (հիմնականում կենսապոլիմերների՝ սպիտակուցների և նուկլեինաթթուների) մոլեկուլների կառուցվածքով, հատկություններով ու փոխազդեցություններով պայմանավորված լինելու բացահայտումը։ Մ․ կ–յան ուսումնասիրության օբյեկտներն են բջջի առանձին օրգանոիդները (բջջի կորիզ, միտոքոնդրիաներ, ռիբոսոմներ), քրոմոսոմները, բջջաթաղանթները, ինչպես նաև վիրուսները, բակտերիաֆագերը և կենդանի մատերիայի կարևորագույն բաղադրիչների՝ նուկլեինաթթուների ու սպիտակուցների մոլեկուլները։ Մ․ կ․ սերտորեն կապված է կենսաքիմիայի, կենսաֆիզիկայի, կենսաօրգանական քիմիայի, գենետիկայի, ֆիզիոլոգիայի և մոլեկուլային գենետիկայի հետ և որպես բնագիտության նոր ճյուղ ունի ուսումնասիրության իր խնդիրներն ու առանձնահատկությունները։ Մ․ կ–յան էությունը, ըստ Մ․ Պերուցի, կենսաբանական ֆունկցիաների մեկնաբանումն է մոլեկուլային