Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 7.djvu/687

կառուցվածքի տեսանկյունից։ Ընդ որում, Մ․ կ–յան ուշադրության կենտրոնում են ոչ թե գլխավոր վալենտական կապերով պայմանավորված քիմ․ ձևափոխությունները, այլ էլեկտրաստատիկական, վան–դեր–վաալսյան, ջրածնային են կապերով պայմանավորված ատոմների ու դրանց խմբերի փոխադարձ դասավորությունը և միջմոլեկուլային փոխազդեցությունները։ Այսինքն կարևոր է կենսապոլիմերի մոլեկուլի խիստ որոշակի ծավալային կառուցվածքի առաջացումը, որի դեպքում միայն մոլեկուլը կարող է ծառայել որպես կենսաբանական ֆունկցիաների նյութական հիմք։ «Մ․ կ․» տերմինն առաջին անգամ օգտագործել է անգլ․ գիտնական Ու․ Ասթբերին, թելիկային սպիտակուցների (կոլագեն, արյան ֆիբրին ևն) մոլեկուլային կառուցվածքի և ֆիզիկական ու կենսաբանական հատկությունների կապը բացահայտող ուսումնասիրությունների վերաբերյալ։ Մ․ կ–յան, որպես ձևավորված գիտության, առաջացումն ընդունված է համարել 1953-ը, երբ Ջ․ Ուոթսոնը և Ֆ․ Քրիքը պարզեցին դեզօքսիռիբոնուկլեինաթթվի (ԴՆԹ) եռաչափ կառուցվածքը։ 1957-ին պարզվեց միոգլոբինի (Ջ․ Քենդրյու), ապա հեմոգլոբինի (Մ․ Պերուց) եռաչափ կառուցվածքը։ Ձևավորվեցին մակրոմոլեկուլների տարածական կառուցվածքի տարբեր մակարդակների (առաջնային, երկրորդային, երրորդային և չորրորդային) մասին պատկերացումները։ հայտնի դարձավ, որ կենսապոլիմերների կենսաբանական ֆունկցիաները պայմանավորված են դրանց տարածական կառուցվածքով և հնարավոր դարձավ այդ կապի ուսումնասիրությունը։ Ժամանակակից Մ․ կ․ կյանքի երևույթների ամբողջությունը դիտում է որպես մատերիայի, էներգիայի և ինֆորմացիայի հոսքերի զուգակցման արդյունք։ Մատերիայի հոսքն արտահայտվում է նյութափոխանակության երևույթներում, էներգիայի հոսքը կյանքի բոլոր արտահայտությունների շարժիչ ուժն է, ինֆորմացիայի հոսքն արտահայտվում է յուրաքանչյուր օրգանիզմի զարգացման և գոյության բազմազան պրոցեսներում, ինչպես նաև իրար հաջորդող սերունդների հերթափոխում։ Ինֆորմացիայի հոսքի պատկերացումը Մ․ կ–յան բնորոշ առանձնահատկությունն է։ Մ․ կ–յան նվաճումներից են ԴՆԹ–ի և բոլոր տիպերի ՌՆԹ–ների, ռիբոսոմների, վիրուսների կառուցվածքի բացահայտումը, հակադարձ տրանսկրիպցիայի երևույթի (ԴՆԹ–ի սինթեզը ՌՆԹ–ի մատրիրիցայի վրա), սպիտակուցների մատրիցային սինթեզի սկզբունքի և կենսասինթեզի մեխանիզմների, որոշ կենսաբանական օբյեկտների (նուկլեինաթթուներ, վիրուսներ, ռիբոսոմներ) ինքնահավաքման երևույթների հայտնագործումը, գենի մեկուսացումը, քիմ․ և կենսաբանական սինթեզը (բջջից դուրս), գենի փոխանցումը մեկ օրգանիզմից մյուսին, բազմաթիվ սպիտակուցների և նուկլեինաթթուների քիմ․ կառուցվածքի վերծանումը, կենսաբանական ֆունկցիաների ու պրոցեսների ալոստերիկ և կարգավորման այլ հիմնական սկզբունքների հայտնագործումը ևն։ Վերոհիշյալ նվաճումները վկայում են Մ․ կ–յան կյանքի բարդ ֆունկցիաները մոլեկուլի մակարդակով տեղի ունեցող երևույթներով բացատրելու մեթոդի արդյունավետությունը։ Սակայն Մ․ կ–յան առաջ ծառացած է նաև ինտեգրացման մեխանիզմների ճանաչման խնդիրը, որը կյանքի երևույթների ուսումնասիրման հետագա զարգացման ուղիներից է։ Այստեղ ելային կետը միջմոլեկուլային փոխազդեցության ուժերի ուսումնասիրությունն է։ Դրանք իրենց տարածական դասավորությամբ առաջացնում են այսպես կոչված «ինտեգրատիվ ինֆորմացիա», որն ինֆորմացիայի հոսքի գլխավոր մասն է։ Դրանցից են բաղադրամասերից բազմակոմպոնենտ սպիտակուցների ու վիրուսների առաջացումը, նուկլեինաթթուների ընտրողական փոխազդեցությունները, բազմատեսակ սպիտակուցների և նուկլեինաթթուների համալիրների առաջացումը ևն։ Ժամանակակից Մ․ կ–յան խնդիրներից են՝ նուկլեինաթթուների վերծանման, նրանց եռաչափ կառուցվածքի, կենսաբանական ՝բարդ գոյացությունների ինքնահտվաքման հետագա ուսումնասիրությունը, ժառանգական հիվանդությունների կանխումը, հորմոնների, դեղանյութերի ազդեցության մեխանիզմների, կենսաբանական թաղանթների մոլեկուլային կառուցվածքի և գործունեության բացահայտումը ևն։ Մ կ–յան ավելի հեռավոր նպատակներն են նյարդային պրոցեսների, հիշողության մեխանիզմների պարզաբանումը, գենետիկական ապարատի նպատակասլաց ձևափոխումը ևն։ ՍՍՀՄ–ում Մ․ կ–յան ձևավորման և զարգացման գործում մեծ ավանդ ունեն Ա․ Բաևը, Ա․ Բելոզերսկին, Ա․ Բրաունշտեյնը, Վ․ Էնգելգարդը, Մ․ Շեմյակինը, Ա․ Սպիրինը, Յու․ Օվչիննիկովը, Մ Վոլկենշտեյնը։ ՍՍՀՄ–ում Մ․ կ–յան պրոբլեմների ուսումնասիրության խոշորագույն կենտրոններ կան Մոսկվայում, Նովոսիբիրսկում, Կիևում, Լենինգրադում։ Մ․ կ–յան կարևոր խնդիրները ՍՍՀՄ–ում լուսաբանվում են «Մոլեկուլյարնայա բիոլոգիա» («Молекулярная биология», 1966-ից) ամսագրում։
ՀՍՍՀ-ում Մ․ կ–յան հարցերով զբաղվում են գենետիկայի ՀԳՀԻ–ի Երևանի ֆիլիալում, Երևանի համալսարանում և ՀՍՍՀ ԳԱ փորձառական կենսաբանության ինստ–ում։
Գրկ․ Бреелер С․ Е․, Введение в молекулярную биологию, 3 изд․, М.–Л., 1973; Уотсон Дж․, Молекулярная биология гена, пер․ с англ․, 2 изд․, 1978․
ՄՈԼԵԿՈՒԼԱՅԻՆ ԿԵՆՍԱՖԻԶԻԿԱ, մոլեկուլային կենսաբանության և կենսաֆիզիկայի բաժին, ուսումնասիրում է կենսապոլիմերների և դրանց համալիրների կառուցվածքը, ֆունկցիաները, կառուցվածքը կայունացնող ուժերի բնույթը, կոնֆորմացիոն անցումների հավասարակշռային ու կինետիկ բնութագրերը և այդ անցումների դերը մակրոմոլեկուլների ֆունկցիոնալ գործունեության մեջ։ Մ․ կ․ ամենից առաջ սպիտակուցների և նուկլեինաթթուների ֆիզիկա է և կարող է սահմանվել նաև որպես մոլեկուլային ֆիզիկայի և մոլեկուլային կենսաբանության շփման տիրույթ։ Մ․ կ–ի պրոբլեմներն ու խնդիրներն են․ պոլիմերային շղթաների (մասնավորապես սպիտակուցների և նուկլեինաթթուների) կառուցվածքի, պոլիպեպտիդային և պոլինուկլեոտիդային շղթաների կոնֆորմացիաների ուսումնասիրությունը, այդ կոնֆորմացիաների պահպանման մեջ հիդրոֆիլ և հիդրոֆոբ փոխազդեցությունների դերի բացահայտումը, ֆերմենտային կատալիզի քիմ․ կինետիկայի և թերմոդինամիկայի, նուկլեինաթթուների պարույրի ներմոլեկուլային փոխազդեցությունների, կենսաբանական թաղանթների թափանցելիության մոլեկուլային մեխանիզմների և էներգետիկայի, ֆոտոսինթեզի պրոցեսում և օքսիդավերականգնման համակարգերում էներգիայի միգրացիայի մոլեկուլային հիմունքների ուսումնասիրությունը ևն։ Մ․ կ–ի կարևոր բաժիններից է կենսաբանական ուսումնասիրությունների ֆիզիկական մեթոդների (ռենտգենակառուցվածքային վերլուծություն, ռենտգենագրություն, սպեկտրոպոլյարիմետրիա, միջուկային, մագնիսական և էլեկտրոնային պարամագնիսական ռեզոնանսների սպեկտրներ ևն) մշակումը և կիրառումը։ Մ․ կ–ի առաջին աշխատանքները կարելի է համարել XX դ․ 40-ական թվականներին կատարված ամինաթթուների և սպիտակուցների ռենտգենակառուցվածքային ուսումնասիրությունները։ Մ․ կ–ի, ինչպես նաև մոլեկուլային կենսաբանության սկիզբը համարվում է 1953-ը, երբ Ջ․ Ուոթսոնը և Ֆ․ Քրիքը հրապարակեցին դեզօքսիռիբոնուկլեինաթթվի կառուցվածքի երկպարույր մոդելը։ Մ․ կ–ի զարգացման գործում նշանակալի ավանդ են ներդրել նաև Լ․ Պոլինգը, Ջ․ Քենդրյուն, Մ․ Պերուցը և ուրիշներ։ ՍՍՀՄ–ում Մ․ կ․ ինտենսիվորեն զարգացել է մոլեկուլային կենսաբանության, սպիտակուցի, կենսաօրգանական քիմիայի ևն գիտահետազոտական հիմնարկությունների հիմնադրումից (1957-ից) հետո։
ՀՍՍՀ–ում Մ․ կ․ սկսել է զարգանալ 1960-ական թվականների սկզբից։ Այժմ ՀՍՍՀ–ում մոլեկուլային կենսաֆիզիկական հետազոտություններ են կատարվում Երևանի սրտաբանության և սրտային վիրաբուժության ինստ–ի մոլեկուլային սրտաբանության լաբորատորիայում, Երևանի համալսարանի կենսաֆիզիկայի, մոլեկուլային ֆիզիկայի և կենսաֆիզիկայի, ընդհանուր ֆիզիկայի ամբիոններում, ՀՍՍՀ ԳԱ կենսաքիմիայի ինստ–ի ֆիզիկական քիմիայի լաբորատորիայում ևն։ Տես նաև Կենսաֆիզիկա։
Գրկ․ Сетлоу Р․, Поллард Э․, Молекулярная биофизика, пер․ с англ․, М․, 1964; Волькенштейн М․ В․, Молекулярная биофизика, М, 1975․Գ․ Փանոսյան ՄՈԼԵԿՈՒԼԱՅԻՆ ԿՇԻՌ, նույնացվում է մոլեկուլային զանգվածի հետ։ Մ․ կ․ արտահայտությունը պաշտոնապես ընդունվել է (1860) որպես մոլեկուլի կշիռը բնորոշող մեծություն և չափվում էր կշռի ատոմական միավորներով։ Ավելի ուշ այն սկսեցին օգտագործել որպես մոլեկուլի զանգվածը բնորոշող մեծություն։ Որպես հարաբերական՝ չափողականություն չունեցող մեծություն,