«Հայոց գրականության երկու դար»-ի չորրորդ հատորյակը կարդալուց հետո

Վարդան Հակոբյան

«ՀԱՅՈՑ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ԵՐԿՈՒ ԴԱՐ»-Ի ՉՈՐՐՈՐԴ ՀԱՏՈՐՅԱԿԸ ԿԱՐԴԱԼՈՒՑ ՀԵՏՈ

Սիրելի Սերգեյ Սարինյան։ Ասպարեզի վրա է Ձեր «Հայոց գրականության երկու դարը» մոնումենտալ աշխատության չորրորդ հատորը, որն, ըստ ստեղծագործական նախնական հղացման, վերնագրային «հայտ»-ի մեջ, բնականաբար, ընդգրկում է 19-րդ եւ 20-րդ դարերը։ Սակայն, ինչպես ցույց են տալիս 3-րդ եւ 4-րդ հատորներում տեղ գտած առանձին հոդվածներ, դիտարկված խնդիրներն ու պրոբլեմները՝ կապված գրականության զարգացման հեռանկարների հետ, աշխատության անվագրային «երկու»-ի տակ «տեղավորվելու» միտումներ է դրսեւորում եւ 21-րդ դարը։ Թե հարցի խորության, սարինյանական ինքնատիպ մեկնության, թե ընդգրկումների առումներով, թերեւս, սա աննախադեպ երեւույթ է մեր գրականագիտության մեջ, մանավանդ, որ հնարավորություն է տալիս զուգադրելու երեկվա, նույնիսկ երեկ չէ՝ մյուս օրվա եւ Ձեր այսօրվա խոսքը՝ հնի ու նորի մշտական պայքարի «ճամփաբաժաններում», մոտեցող վաղվա լույսի տակ, ինչպես ասում են։ Էլ չենք խոսում այն մասին, որ շատ սկսնակների ու երիտասարդ գրիչների համար Ձեր կանխագուշակած «ապագայի» ականատեսն ենք դառնում։ Սակայն զարմանալին այն է, որ հարափոփոխ ժամանակների ու քաղաքակրթությունների «նստվածքը» երբեք չի խանգարել Ձեզ՝ հստակ ու անսխալ բանաձեւելու «գրականության զարգացման ընթացն» իր բնականոն օրինաչափությունների մեջ, եւ այստեղ, կարծում եմ, մեծ դեր ունեն գրական քննադատի, գրական պատմաբանի ու տեսաբանի Ձեր իմացությունները, հաստատակամ դիրքը եւ կողմնորոշումը, այլ կերպ ասած, Դուք գրականագիտության մեջ մշտապես ներկայանում եք ոչ թե որպես ժամանակի ուղեկից, այլ, ավելին, Ձեր ստեղծած ժամանակը ձեզանով է ուղղորդվում։ Թերեւս, այսպես մտածելու առիթ են տալիս գրքի ներքին հյուսվածքի մեջ առանձնարկված բաժինները՝ «Գրականության փիլիսոփայությունը», «Անդրադարձ» (ի դեպ, այս վերնագրով բաժին կա նաեւ երրորդ հատորում), «Լուսանցանշում», «Բանավեճ»։ Ցանկալի է, անշուշտ, իմանալ գեղագետ Սարինյանի վերաբերմունքն այս ամենի մասին։ Եվ, որքան ինձ հայտնի է, Դուք արդեն աշխատում եք հինգերորդ հատորի վրա (պատշաճը պիտի մատուցել հատորների տպագրությանը հովանավոր «Հրաչյա Աճառյան» համալսարանի տնօրինությանը, առանձնապես` Ավագ Խաչատրյանին, որն, անկասկած, մեր գիտական-կրթական աշխարհի ամենապայծառ դեմքերից մեկն է), հետաքրքիր է, ինչպիսի՞ն կլինի այն, տրամաբանորեն կշարունակի նախորդների՞ն, թե՞, այնուամենայնիվ, կդառնա Ձեր անցած հարուստ ճանապարհի ու գիտական փորձի յուրօրինակ ամփոփում։

Տարիների ընթացքում մեր գրականագիտության մեջ ոչ միայն ամուր հաստատվեցին, այլեւ ուղենշային որակ ձեռք բերեցին սարինյանական ոճն ու մտածողությունը, նյութի գիտական հետազոտության մեթոդոլոգիան, գրականության պատմության պարբերացման ու համակարգման, խոսքարվեստի բնագրային ու ենթաբնագրային մեկնության ուղիները՝ սկսած այդ ոլորտի ձեւավորման դասական ժամանակներից մինչեւ մեր օրերը։ Եվ, խոստովանենք, պարոն Սարինյան, Ձեր աշխատություններից շատերը, որպես գիտական նորույթներ, անկյունաքարային նշանակություն են ստացել գրականագիտության զարգացման համար։ Սա իրողություն է, անհերքելի փաստ, ինչպես ասում են, որ արձանագրվել է մեր հոգեւոր մշակույթի պատմության մեջ։ Սակայն այդ մասին չէ, որ ուզում եմ խոսել։ Կա մի բնագավառ եւս, ուր Դուք «հայտնվում» եք դարձյալ առաջինը՝ առարկան, նրա բնույթն ու խնդիրները սահմանող գիտական Ձեր հիմնադրույթներով։ Դա գրականության փիլիսոփայությունն է, որով բացվում է Ձեր նոր ժողովածուն։ Այս ամենում զարմանալի ոչինչ չկա, Ձեր գիտական անդրանիկ աշխատանքներից մինչեւ Իսահակյանի «Ուստա Կարոն» վեպի մասին վերջերս գրած անտիպ հոդվածը, բոլոր գործերը ներծծված են փիլիսոփայությամբ, բառի ամենաուղղակի իմաստով, ասել է թե՝ երեւույթների գիտական մեկնության ու լուսաբանման Ձեր հայեցակարգային մոտեցումների հիմքում «գիտությունների մայրն»է։ Եվ օրինաչափ է հարցի ծնունդը. «...ինչո՞ւ կա Արվեստի փիլիսոփայություն, Կրոնի փիլիսոփայություն, Իրավունքի փիլիսոփայություն, Պատմության փիլիսոփայություն, բայց չկա Գրականության փիլիսոփայություն»։ Իրականի ու իդեալականի բացարձակ հակադարձության մեջ Շելլինգը արվեստի փիլիսոփայությունը համարում է «նախապատկեր, իսկ արվեստը՝ արտացոլում», սակայն նա չի մոռանում նաեւ փիլիսոփայության «միավորող» ֆունկցիան։ Անդրադառնալով այդ խնդրին, Դուք կանգ եք առնում Ի. Թենի տեսության վրա, ուր «փիլիսոփայության ընդհանուր հասկացությունը նկատելիորեն մերձենում է գրականության պատմությանը»։ Բայց գուցե նաեւ դրանո՞ւմ է «մեղքը», որ այսօր «Գրականության փիլիսոփայություն» չկա։ Եվ եթե նույնիսկ դա այդպես է, ապա մեկնության կրկնակի կարիք ունի գրականության փիլիսոփայությունը՝ որպես առանձին առարկա, առավել եւս, երբ փիլիսոփայությունն էլ ունի իր գիտությունը, թեեւ մտորումների տեղիք է տալիս եւ շոպենհաուերյան ճշմարտությունն արվեստի, գիտության եւ փիլիսոփայության փոխհարաբերության մասին։ Սակայն դա խնդրի մի կողմն է միայն։ Դուք «Ինչ է գրականության փիլիսափայությունը» եւ «Ինչ կապ կա գրականության եւ պետության միջեւ» հոդվածներում կանգ եք առնում Ռասա, Միջավայր, Հանգամանք կատեգորիաների վրա՝ դրանք դիտելով որպես անհատի «ստեղծագործական գեղագիտական հիմունք»։ Այդ դեպքում ինչպես բնութագրել գիտության փիլիսոփայությունը, ասպարեզ, որտեղ Ձեր դերը հիմնադրային է (այստեղ չեմ կարող չնշել նաեւ ականավոր գիտնական ու փիլիսոփա, թեեւ ասպարեզները լրիվ տարբեր են, Գրիգոր Գուրզադյանի անունը)։ Չէ՞ որ Ձեր նշած սուբստանցային երրորդությունը տվյալ պարագայում կհայտնվի «խաղից դուրս» կարգավիճակում, քանի որ մարդն ունի կեցություն ու գիտակցություն եւ «փիլիսոփայում է այն պատճառով, որ մարդ է»։ Այսինքն՝ խնդիրն ավելի խորքային է։ Իր «Փիլիսոփայություն» գրքում իմաստասեր Վ. Կանկեն բավականին պատկերավոր ձեւով է դիտարկում երեւույթը՝ փիլիսոփայությունը պետք է ուսումնասիրել թեկուզ եւ այն պատճառով, որ նրանով շատ ավելի դժվար է դառնալ «քաղաքակրթության կապիկ», քան առանց նրան։ Նա գրում է, որ կեցության տարբեր ձեւերի առանձնացումը համապատասխանորեն հանգեցնում է բնության փիլիսոփայության, մարդու փիլիսոփայության կամ անտրոպոլոգիայի, հասարակության փիլիսոփայության (այդ թվում՝ նաեւ պատմության փիլիսոփայության) եւ, անդրադառնալով կեցության փիլիսոփայությանը՝ գնոսեոլոգիային, անվանի իմաստասերը բավականին ուշագրավ դիտարկումներ է կատարում։ Որպես իմացության եղանակների մասին ուսմունք՝ փիլիսոփայությունը նա համարում է մեթոդաբանություն, որպես ստեղծագործության եւ նրա հիմնավորման մասին ուսմունք՝ էվրիստիկա։ «Փիլիսոփայության ճյուղային բնագավառներից են,- շարունակում է խնդրի առնչությամբ պարզաբանումներ կատարել Կանկեն,- գիտության փիլիսոփայությունը, կրոնի փիլիսոփայությունը, լեզվի փիլիսոփայությունը, արվեստի փիլիսոփայությունը (գեղագիտություն), պրակտիկայի փիլիսոփայությունը (բարոյագիտություն), մշակույթի փիլիսոփայությունը, փիլիսոփայության պատմությունը։ Այսպես՝ գիտության փիլիսոփայության մեջ հարաբերականորեն ինքնուրույն նշանակություն ունեն առանձին գիտությունների փիլիսոփայական հարցերը, այդ թվում տրամաբանության, մաթեմատիկայի, ֆիզիկայի, կենսաբանության, կիբեռնետիկայի, քաղաքագիտության եւ այլն...»։ Եվ, ահա, հենց այս «լարի վրա» էլ ես ուզում եմ կարեւորել, պարոն Սարինյան, գիտության, տվյալ պարագայում՝ սարինյանական գրականագիտության փիլիսոփայությունը, որն արդեն առանձին ուսումնասիրության խնդիր կարող է լինել հետազոտողների համար։ Ասվածի լավագույն վկայություններից են Ձեր «Նարեկը-անվերծանելին», «Ազգը եւ ազգայնականությունը գիտական նոր լուսաբանությամբ», «Մտավորականությունը եւ արդի ազգային շարժումը», «Մարդը եւ գրական կերպարի դիալեկտիկան» եւ ուրիշ շատ հոդվածներ ու ամբողջական ուսումնասիրություններ (այստեղ գործեր առանձնացնելը, կարծում եմ, մեղք գործելու նման է, որովհետեւ Ձեր ամբողջ ստեղծագործությունը կառուցված է այդ հիմքերի վրա)։ Ուզում եմ ասել՝ Ձեր գիտությունն իր յուրօրինակ իմաստասիրությունն ունի եւ, չնայած գրականագիտությունը, սինխրոն բնույթ ունի, Դուք, այնուամենայնիվ, վերլուծությունների մեջ մի քանի քայլ առաջ եք անցնում երկից՝ մեծապես պահպանելով երեւույթների ընկալման Ձեր ինքնատիպությունը, անհատական մոտեցումը։ Եվ, սա կատարվում է գերակա մի կախարդանքով, սարինյանական միտքը շարադրվում է ոսկերչական այնպիսի նրբությամբ, որ յուրաքանչյուր տող ու պարբերություն ներկայանում են բանաձեւային ճշգրտության մեջ։ Եվ ակամայից հիշում եմ Չարենցին՝ հասել եմ ահա ես մի պարզության, որ ձեռք է բերվում դժվար վարժությամբ։ Առաջին հայացքից, թվում է, այս արտահայտությունը կիրառելի չէ Ձեր պարագայում, քանի որ հաճախ են ասում, թե «Սարինյանը բարդ է գրում»։ Բայց դա բոլորովին էլ այդպես չէ, պարզապես հարցը պարզի ու բարդի ընկալումների մեջ է։ Գրողի ասածը չպիտի ընկալել ուղղակիորեն։ Չարենցին պիտի կարդալ ոչ միայն «բնագրով», այլ «ենթաբնագրով»։ Ասեմ, որ չարենցյան «պարզությունը», համարյա առանց բացառության, մշտապես, որքան էլ սա տարօրինակ է, ներկայացվում է հանրությանը (նաեւ դասագրքերում) որպես պարզության պահանջ (առանձին դեպքերում՝ նույնիսկ պարզունակության), որը միանգամայն անհարիր է մեծ բանաստեղծի արվեստին ու մտածողությանը. նրա նշած պարզությունը (այստեղ օգնության է գալիս Թումանյանը), դա աչքի պարզությունն է, ասել է թե՝ մի բարդություն, որը հստակություն է ներկայացնում։ Այլապես Չարենցի հոգեզավակ Սեւակն («Խոսք Պարույր Սեւակի մասին») ինչու պիտի արձանագրեր՝ այսօր ավելի հմայիչ է բարդը...

Ես մի քիչ վերեւում պատահականորեն չանդրադարձա Գրիգոր Գուրզադյանին, որի անվանը հանդիպում ենք Ձեր ժողովածուում եւս։ Բանը նրանում է, որ նա նույնպես աստղագիտությունը եւ փիլիսոփայությունը մի զուգահեռի վրա է տեսնում, ինչպես որ Դուք եք գրականագիտությունը, գրականությունը եւ փիլիսոփայությունը դիտարկում տրամաբանական նույն դաշտի մեջ։ Ի դեպ, այդ առումով Ձեր մտածողությունների մեջ ներքին աղերսներ շատ կան։

Ժողովածուի մեջ կրկին ու վերստին, ինչպես Սեւակը կասեր, Դուք անդրադառնում եք Պռոշյանի, Րաֆֆու, Մուրացանի, Շանթի եւ մեր մյուս մեծերի ստեղծագործությանը՝ յուրաքանչյուր դեպքում երեւույթը դիտարկելով մի նոր կողմից, այսօրվա ընկալումներով մեկնաբանում առանձին խնդիրներ ու պրոբլեմներ։ Ինչո՞վ կարելի է բացատրել սարինյանական այդ դասականասիրությունը, եթե կարելի է այսպես ասել։ Եվ ապա «Սյուժեի մարդկային ձեւակերպումը Րաֆֆու վեպերում» հոդվածում Դուք «վեպի բովանդակային ժամանակը լրացնող» այնպիսի միավորների եք դիմում, որոնք, Ձեր իսկ խոստովանությամբ, դուրս են մնում, սովորաբար, հետազոտողների ուշադրությունից, քննարկման նյութ եք դարձնում Րաֆֆու «ռոմանտիկական պոլիֆոնիզմը», վերհանում նրա «գեղարվեստական ոճի առանձնահատկություններն» ու աշխարհայեցության «փիլիսոփայական պարագծերը», առանցքային խնդիր եք դարձնում սյուժեի ներքին բաղադրատարրերի համակարգումն ու մեկ ամբողջության մեջ շարահյուսվող հավելյալ պատկերների գեղարվեստական արժեքի բացահայտումը։ Անկեղծ ասած, Ձեր այդ եւ մյուս հոդվածները (ինչպես, օրինակ, տվյալ դեպքում՝ «Արդի գրականության գլխավոր ուղղությունները») ինձ հաճախ «դուրս են մղում» առանձին հասկացությունների (ինչպիսին, ասենք, սյուժեն է) ավանդական մեկնություններից։ Այսպես, ըստ գրականության տեսության, սյուժեն, դա կերպարների զարգացման պատմությունն է։ Ձեւակերպումը դասագրքային արժեւորում է ստացել, թեեւ խիստ վիճելի է, քանի որ թե՛ հայ, թե՛ համաշխարհային իրականության մեջ վերջին ժամանակներում խիստ նկատելի է գեղարվեստական խոսքի բացարձակ հակումը դեպի ոչ սյուժետային պատկերները։ Բնական է, որ չկա ու չի կարող լինել գեղարվեստական գործ՝ առանց կերպարի, ինչ լինի-չլինի, գրողի կերպարն անբացակա է։ Իսկ եթե կա կերպարի զարգացում, այդ դեպքում ինչո՞վ է «արդարցվում» ոչ սյուժետային ձեւաբանումը։ Չե՞ք գտնում, որ երեկվա գիտական-տեսական ձեւաբանումն արդի գրականության համար բավականին հնացած է արդեն։

Մի ուրիշ խնդիր։ Ակնհայտ է, որ մարդու ընդհանուր առաջընթացը պայմանավորված է հասարակական ֆորմացիաներով, սակայն կերպարի զարգացման դիալեկտիկան, երեւի թե, ունի գեղարվեստական փորձի իր առանձնահատուկ «ֆորմացիաները», որոնք թեեւ սերտաճում են առաջինների հետ եւ դրսեւորվում քաղաքական, հոգեբանական, տնտեսական նույն դաշտում, բայց էվոլյուցիոն ճանապարհը բոլորովին տարբեր է, որովհետեւ ինչպես Դուք եք նշում իրավացիորեն, անկախ հասարակական ֆորմացիաների փոփոխությունից, նույնն է մնացել մարդն իբրեւ կենսահոգեբանական էակ։ Այսինքն՝ արտաքին աշխարհն է, որ մշտապես հոգու, մարդու ներքին ոգորումների ու հայտնությունների ենթակայության տակ է միշտ եւ ոչ թե հակառակը։ Այսօր գրական կերպարը, բնականոն զարգացման իր դինամիկայում, միանգամայն այլ բովանդակության ու «կառույցի» մեջ է իմաստավորվում, այսինքն՝ ապասոցիալականացումը դարձել է ելակետային։ Եվ այդ երեւույթի գիտական հիմնավորումը տալով Ձեր «Մարդը եւ գրական կերպարի դիալեկտիկան» հոդվածում, Դուք, փաստորեն, առաջադրում եք հիմնարար մի դրույթ, որով մեր գեղագիտական մտքի մեջ նշանավորվում է նոր փուլ եւ, ըստ էության, գրական երկի դիտարկման ընդհանուր մեթոդների ամբողջ համակարգը վերանայելու պահանջը դառնում է անհրաժեշտություն։ Պատմության դիալեկտիկայի անսխալ ընկալումները՝ հասարակություն-մարդ-կերպար հարաբերության ֆորմացիոն զարգացումների ընդհանուր համապատկերում, հանգեցնում են ճշմարիտ եզրահանգումների։ Ուզում եմ ասել, որ ինքը՝ «ֆորմացիան» է, ի վերջո, արտահայտվում կերպարի մեջ։ «Մարդու ճակատագիրը» (Մ. Շոլոխով) երկի գլխավոր հերոսն, ասենք, մեր օրերում կերպարային նույն գծերի մեջ երբեք չէր «տեղավորվի», թեեւ մեր եւ Շոլոխովի ապրած ժամանակների միջեւ տարածությունն այնքան էլ մեծ չէ, սակայն հասարակական հեղաբեկումներն իրենցն են անում։ Եվ արիստոտելյան բնութագրումը՝ մարդը «քաղաքական էակ է», կրկին ու կրկին հավաստվում է կերպարի զարգացման օրինաչափությունների մեջ, ծնվում են բազմաթիվ հակասություններ, որոնք բոլոր ժամանակներում զարգացում են ապրում՝ յուրովի վերարտադրվելով գրական կերպարներում։ Ես ավելի շատ հակված եմ դեպի Ռասելի ճշմարտությունը, որ «մատերիան խիստ ցնորական է հոգին դիտարկելու համար»։ Եվ, բնականաբար, դժվար է մարդու զարգացումն առանց հոգու եւ մարմնի անհաշտ պայքարի, առանց մարդու` հասարակությունից ինքնաօտարման։ Չգիտեմ ինչու, մենք դրանում անպայման բացասական ազդակներ ենք տեսնում, մինչդեռ այդ հարթության վրա է կայանում հենց ոչ մի պարտադրանքի (լինի քաղաքական, սոցիալական, թե այլ բնույթի) չենթարկվող անհատի ինքնահաստատումը։

Մարդն ազատության անկասելի ձգտում է ընդհանրապես, որովհետեւ նա ոչ մի հասարակարգում ու ոչ մի տեղ ազատ չէ, չի էլ կարող ազատ լինել երբեւէ, անկախ նրանից՝ նա հասարակության ներսում միաձո՞ւյլ է, թե` օտարված է նրանից։ Կարծում եմ, ազատությունն այնպիսի կատեգորիա է, ինչպիսին, ասենք, կատարելությունն է, ինչպիսին, ասենք, բանաստեղծությունն է։ Եվ, առավել եւս, ծիծաղելի են նրանք, ովքեր փորձում են սոցիալականացնել այն, կտրել «մետաֆիզիկական կեցության» հիմքերից։ Ահա թե ինչու մեր արդի գրականագիտության մեջ ամենաճշգրիտ կիրառումներից պիտի համարել «ապասոցիալականացում» հասկացությունը։ Եվ այս պարագայում ծագում է մյուս խնդիրը՝ կապված նոումենալի ու տրանսցեդենտի հետ։ Այսօրվա գեղարվեստական մտածողությունը, համաշխարհային իրականության մեջ, միտում ունի դեպի մտքով անճանաչելին, դեպի անբացատրելի անհայտը։

Հիրավի, ինչպես Դուք եք նշում, «հայոց արդի բանաստեղծության զարգացումը համընթաց է համաշխարհային պոեզիայի ռիթմին»։ Եվ ոչ միայն պոեզիան։ Մեր արձակը Հրանտ Մաթեւոսյանով միանգամից բացեց հայոց հոգեւոր աշխարհագրության ներքին քարտեզը՝ նրա վրա նշագրելով յուրաքանչյուր շարժում ու ծաղիկ, թռիչք ու աղբյուր, ցավ ու արհավիրք, ճանապարհ ու երազ, այն ամենը, ինչով ամբողջանում եւ առանձնանում է մեր ազգային հոգեկերտվածքը։ Ի դեպ, մի առիթով, «Գարունի» հարցին՝ ո՞վ է 21-րդ դարի հայ գրողը, Դուք պատասխանել եք բավականին լակոնիկ՝ Հրանտ Մաթեւոսյանը։ Եվ ընթերցելով այդ տողերը, Ձեր գիրքը թերթում, կանգ եմ առնում «Մոռացված էջերի» վրա, ոչ միայն մեկ անգամ եւս, ինչպես Դուք եք ասում, «գրախոսի վարքը ստուգելու», այլեւ իմ համոզումները համադրելու մտադրությամբ՝ արդյո՞ք, Մաթեւոսյանի առաջին գործերում էլ Սարինյանը տեսնում էր հանճարի «նախնական սաղմերի» արտահայտությունը։ Պարզվում է, որ այո՛, տեսնում էիք։ Ահավասիկ, դեռեւս 1965թ. Հրանտ Մաթեւոսյանի «Լեռները մնացին հեռվում» անտիպ գրքի առիթով Ձեր գրած հրատարակչական «գաղտնի» գրախոսականից մի քանի տող. «Առաջին հայացքից Հր. Մաթեւոսյանի պատմվածքներում ամեն ինչ սովորական է թվում. լեռների մարդիկ իրենց հասկացողություններով ու պարզ ապրելակերպով, օրվա հոգսերով ու «համաշխարհային» հետաքրքրություններով թվում են ծանոթ եւ արդեն գեղարվեստորեն ընկալված։ Բայց այդ միայն առաջին հայացքից, իսկ երբ պատկերների հյուսվածքի տակ հայտնաբերում ես գեղարվեստական հայեցողությունը, ապա զարմանում ես, որ երիտասարդ արձակագիրն իր տպավորություններն այնքան զերծ է պահում գրքային ներթափանցումից։ Մի աներեւույթ հերոս կա գրքում՝ պատմողը, ինքը` գրողը, որ գեղարվեստական ռելիեֆության իմաստով, իրոք, ցայտուն չէ, բայց որը իմաստավորում է նկարագրված աշխարհի մարդկանց փիլիսոփայությունը։ Եվ պատմվածքներում այն, ինչ նոր է, ինքնատիպ, անփոխարինելի, հենց այդ հերոսն է կրում՝ կյանքի մասին իր ուրույն հայացքով։ Անորսալի շատ բան կա Մաթեւոսյանի պատմվածքներում. չափազանց նուրբ ու բարակ ձողի վրա է դնում պատմվածքի մտահանգույցը, հաճախ թաքցնելով այն ինչ-որ բառի կամ նախադասության ետեւում։» Այժմ ես ուզում եմ դիմել Ձեր իմաստնությանն ու փորձին՝ ինչպիսի՞ն եք տեսնում հայ «գրականության զարգացման ընթացը» նոր հազարամյակի առաջին տասնամյակներում (թերեւս մոտավոր ուրվագծերը), երբ գեղարվեստական խոսքի նոր չափանիշները թելադրում են արդեն միջազգային մակարդակները։

Հայոց ցեղասպանության մասին գրվել է, գրվում է եւ կգրվի։ Թե հայերի, թե օտարների կողմից։ Այսօր աշխարհի վերաբերմունքի մեջ՝ դեպի անցյալ դարասկզբի այդ հրեշավոր ոճրագործությունը, ոչ քիչ փոփոխություններ կան, իհարկե։ Խնդիրը միջազգայնացվում է, շատ պետություններ պաշտոնապես ճանաչում են Հայոց եղեռնը։ Իհարկե, մենք շարունակում ենք հպարտ ապրել, երբեք էլ մեր պահվածքը չի ենթադրում օտարի խղճահարությունը, որը, ավելի քան, վիրավորական կլիներ։ Յուրաքանչյուր պետություն, ճանաչելով եղեռնը, փաստորեն իր ինքնապաշտպանությունն է երաշխավորում ապագայի համար։ Այնպես որ՝ դա, հայության խնդիրը լինելուց առաջ, մարդկության պրոբլեմն է։ Մենք դարձյալ շարունակում ենք (մեր էությունն այսպիսինն է) մարդասիրաբար մոտենալ աշխարհին, նույնիսկ՝ Թուրքիային, պահանջել, որ ճանաչի իր գործած ոճիրը։ Իսկ Թուրքիային ի՞նչ է մնում։ Նա, անշուշտ, աշխարհաքաղաքական խառն իրավիճակներն օգտագործելու փորձեր, Ադրբեջանի հետ միասին, էլի կանի ամենաճակատագրական պահին, թեկուզ՝ Արցախն ու Հայաստանը նոր պատերազմի մեջ ներքաշելու գնով, միայն թե կարողանա եղեռնի ճանաչումը օրակարգից հանել։ Դա նրա ոճն ու բնույթն է։ Իսկ աշխարհը՞...Համոզվա՞ծ եք, որ էլի կողքից չի նայի։ Սակայն այս ամենը, բնականաբար, չեն կարող մի նշույլ անգամ ազդել մեր պահանջատիրական հաստատակամության վրա։ «Հայոց ցեղասպանությունը 19-րդ դարի գրականության մեջ» հոդվածում Դուք հետաքրքիր լուսաբանումներ եք կատարում, գտնելով, որ հայոց եղեռնը «որպես պատմական եղելություն, արժանի է խոր ու համակողմանի ուսումնասիրության, եւ դրա գիտական իմացությունն ուսանելի է ոչ միայն իրավական ու դիվանագիտական ձեւակետից, այլեւ քաղաքակրթության, Արեւելքի ու Արեւմուտքի բախման, կրոնական մաքառումի, մարդաբանության, ցեղային հատկանիշի, սադիզմի հոգեբանության ճանաչման առումով»։ Անշուշտ, անհրաժեշտ է, որ «իրերի տրամաբանության մեջ» պատմության փորձը հայտնաբերվի։ Բայց, միաժամանակ, մտածում եմ՝ չէ՞ որ դեռեւս 19-րդ դարի երկրորդ կեսերին հայ մտավորականությանը հայտնի էր թուրքերի ոճրագործական ծրագիրը, ինչո՞ւ, այնուամենայնիվ, չկանխվեց եղեռնը։ Փորձը չօգնեց։ Զոհրապի խոսքն, ահա. «Վայ հայ ժողովրդին, եթե համաեվրոպական պատերազմ ծագի, թուրքերը իթթիհատեն ղեկավարված՝ անպայման կը միանան Գերմանիո եւ թրքահայության համար մահացու վտանգ կա այնտեղ»։ Ավելի հստակ վերաբերմունք անհնար է պատկերացնել։ Եվ այսքանից հետո Լեւոն Բաշալյանի հերոսը ցեղի գոյությունը տեսնում է իմացականության ու առաջադիմության մեջ. սա ընդունելի է ընդհանրապես՝ ռազմավարական տեսակետից, իսկ մարտավարության առումո՞վ... որը կոնկրետ պահանջում էր իրավիճակը։ Ո՞ւր մնաց, այդ դեպքում, գրականության գործառնական դերը։

Վերջերս հայոց մամուլում երեւում են այնքան «մարդասիրական» ելույթներ, գլոբալացման դեմ «գլոբալացված» այնպիսի մոտեցումներ, որ ակամայից մտածում եմ, թե այս մարդիկ՝ դեռեւս թուրքի հետ պատերազմի մեջ, արդեն մոռանում են, թե ինչ է իրենից ներկայացնում թուրքը։ Ձեւափոխելով Գր. Գուրզադյանի խոսքը՝ լույսն ինֆորմացիա է, ուզում եմ նշել, որ ցանկացած մարդու մասին լավագույն տեղեկությունը, դա նրա կատարած արարքն է, որին չեն կարող հասնել անգամ ռենտգենյան ճառագայթները։ Եվ զարմանալին այն է, որ աշխարհը, «թուրքական սինդրոմը» ճանաչելով հանդերձ, շարունակում է հավատ ընծայել, ինչպիսի՜ զավեշտ, թե Թուրքիան կարող է նաեւ Եվրոմիության անդամ դառնալ։ Փոքր մի պետության ղեկավար (ցավոք, անունը չեմ հիշում հիմա) անդրադառնալով այդ հարցին, ասել է՝ եթե Թուրքիան մտավ Եվրամիություն, նշանակում է Եվրոպայի դռները բացում ենք տրոյական ձիու առաջ։ Իսկ ԱՄՆ-ն ու Իսրայելը Թուրքիայի հետ իրենց հարաբերություններում նրա «քթին խփելու» խաղաքարտ են դարձնում Հայոց եղեռնի ճանաչման հարցը։ Շեշտում եմ՝ ԱՄՆ-ն եւ Իսրայելը, երկուսն էլ, Բաշալյանի հերոսի բառերով ասած, իմացականության եւ առաջադիմության մեջ բավականին առաջ գնացած, քաղաքակիրթ երկրներ։ Ա՛յ քեզ քաղաքակրթություն, ա՛յ քեզ բարոյականություն։ Ուրեմն, ի՞նչ։ Փառք մեր Ավոյին, Աշոտին, Լեոնիդին, մեր հերոսական զինյալներին, Րաֆֆու «Կայծեր»-ից դուրս թռած եւ Արցախում հավերժական կյանք ստացած քաջորդիներին։ Քաղաքակրթություն, բայց ոչ առանց զենքի, քանի որ դա տեսականորեն կարող է լինել, իրականում՝ ոչ երբեք։ Արցախյան հաղթանակում մենք մեզանով կրկին սրբագործեցինք քրիստոնեությունը։ Մեր պապերը միշտ ասել են. «Թուրքի հետ ընկերություն արա, բայց մահակը ձեռքիցդ ցած մի դիր»։ Թե չէ՝ իմացականություն, հառաջադիմություն։ Բայց մենք ե՞րբ չենք այդպիսին եղել։ Այդ դեպքում, ինչն է պատճառը, որ Ծովից ծով Հայաստանից մի բուռ է մնացել, ի՞նչ է, մենք նույն ժողովուրդը չե՞նք հիմա, թե՞...

Հայրենիքի փրկության խորհուրդը ժամանակին ինքը՝ Սիամանթոն՝ «մեր արիական ոգու խորհրդանիշը», ձեւակերպել է այսպես.

Եվ պաղատանքի, աղոթքի, լացի ու
կոծի եւ ողբի այն մատյաններուն մեջ,
Որ դար առ դար իմ սերունդներն
իրենց արյունը եւ
տառապանքն եմ լացեր,
Մեկ կողմ նետեցի ես զանոնք,
պարտութենե ստրկացում եւ
աղաչանքե արցունք չերթալու համար։

Այսինքն՝ լինել սթափ ու պայքարել դյուցազնորեն։ Եվ պատահական չէ, որ Սիամանթոյի բանաստեղծությունների «շարքի երկրորդ պրակը կրում է», որպես բնաբան, Նիցշեի տողերը, հանգամանք, որ շեշտում եք Դուք եւս. «Հերոսի մը համար ամենագեղեցիկ կյանքն այն է, որ մահվան համար հասունանա մարտնչելով»։ Եվ հենց ելակետային այս եզրում է, որ իրար խաչվում-հանդիպում են «քրիստոնյա» Սիամաթոն ու «հեթանոս» Վարուժանը, բայց արդեն մեկ միասնական ոգու մեջ՝ սրբագործելով «հայոց ազատագրության լեգենդը»։

«Նաիրի Զարյանը եւ գրականության ժամանակը»։ Այս խնդիրը իրարամերժ տրամադրություններ ու մտքեր է ծնում իմ մեջ, քանի որ Զարյանը մեր գրականության այն երախտավորներից է, որոնք, իմ կարծիքով, «արհեստականորեն» դուրս են թողնված հոգեւոր մշակույթի մեջ ի վերուստ իրենց վերապահված տեղից։ «1933-ին Չարենցը գրեց,- նշում եք Դուք,- «Պատմության քառուղիներով» ավանդապատումը, պատմության նեգատիվի վրա լուսարձակելով ազգի վերածնության պատգամը։ Զարյանի «Ձայն հայրենականը» յուրովի արձագանք է պատմության քառուղիների չարենցյան պատգամին։ Այստեղ խոսում է հայոց պատմության փիլիսոփայությունը, հայ հանճարի պանծացումը բարձրացնելով հոգեւոր ու ֆիզիկական ինքնակերտումի տիեզերական արարչության»։ Եվ, ապա, անդրադառնում եք Ն. Զարյանի «Արա Գեղեցիկ» գործին, այն համարելով գրողի «գեղարվեստական երեւակայության բարձրագույն թռիչքը», արժեւորելով նրա տեղն ու դերը մեր գրականության մեջ։ «Խորենացու գրառած զրույցն արժանացել է գրական բազմաթիվ մշակումների, եւ սակայն Զարյանի դրաման մնում է չգերազանցված՝ սյուժեի պատմափիլիսոփայական մեկնությամբ, ուր սիրո մարմնական կուլտի կենսաբանական մշակումները նույնանում են էթնիկական ինքնության տիրապետական ձգտումներին, բացառելով «ռոմանսային» զգացմունքի «սենտիմենտալ զեղումը»։ Հիրավի, արժանի գնահատական է, նույնքան օբյեկտիվ ու գիտականորեն հիմնավորված։ Սակայն, այնուամենայնիվ, գրական շրջանակներում մի աննպաստ վերաբերմունք, գուցե թե՝ իներցիայով, շարունակում է «գործել» մեծ գրողի անվան դեմ։ Պիտի խոստովանել (Չարենցի ու Բակունցի պաշտամունք ունեմ), որ պատմության եւ ժամանակի իրարամերժ «վկայությունները» հաճախ են ընթերցողիս մղում անորոշության, որը, չժխտենք, անպայման «ուղեկցում» է գրողի ստեղծագործությանը։ Եվ այստեղ այնքա՜ն շատ են չբացված փակագծերը։ Մտածողի ու գեղագետի Ձեր հայացքում, որն առավել քան անաչառ է, ի՞նչ չբացված գաղտնիքներ կան, կոնկրետ երեւույթի սարինյանական ներհայեցողության ու ընկալումների մասին է խոսքը։ Դրանից բացի, Դուք քաջատեղյակ եք ժամանակին Ն. Զարյանի եւ Պ. Սեւակի ունեցած գրական վեճին, եթե չեմ սխալվում` Ա. Ավագյանի «Գիրք լինելության» ժողովածուի շուրջ, դա զուտ ճաշակի ու գեղարվեստական դավանանքի՞ խնդիր էր, թե հիմքում ուներ գաղափարական սկզբունքների չբարձրաձայնված բախում, չէ՞ որ Սեւակը երդվյալ չարենցապաշտ էր։

Քանի որ խոսք բացվեց Սեւակի մասին, ուզում եմ այդ թեմայի շուրջ մի քիչ ծավալվել՝ հիմք ընդունելով Ձեր «Պարույր Սեւակի մասին», «Պարույր Սեւակի բանաստեղծության դիալեկտիկան», «Պարույր Սեւակը զուգահեռի վրա» հետազոտությունները, որ զետեղվել են «Հայոց գրականության երկու դար»-ի տարբեր հատորներում՝ չորրորդ, երրորդ եւ երկրորդ (ճիշտն ասած, մինչեւ հիմա, չնայած հետեւողական որոնումներիս, այդպես էլ չկարողացա ձեռք բերել առաջին գիրքը, որի կարիքը մեր բուհում եւս խիստ զգացվում է, կարծում եմ, այնուամենայնիվ, հեղինակը մի բան կանի)։ Իհարկե, ես հակված եմ երեւույթը բացատրել ոչ այնքան Ձեր սեւակասիրությամբ, որքան Սեւակ երեւույթի, նրա ֆենոմենալ անհատականության հարուստ ընդերքները բացելու մղումով, որովհետեւ ժամանակակից մեր քնարերգության բոլոր զարգացումներում առկա են նրա մտածողության կոնցեպտուալ մոտեցումներին ու արմատական վերափոխումներին, ոճական սեմանտիկային առանձնահատուկ միջոցների կիրառումները, անշուշտ՝ միանգամայն նոր ու ինքնատիպ ձեւ ու բովանդակության մեջ։ Սեւակի ողբերգական մահը, դժբախտաբար, եղավ նրա ֆիզիկական կյանքի տրամաբանական շարունակությունը, որովհետեւ նա, հիրավի, այն բանաստեղծն էր, որ իր յուրաքանչյուր բառով «վտանգում էր իրեն», չկարողանալով «Դառնալ խոսափողն այն անցողիկի, Որ համարժեք էր հաջողությանը»։ Խորհրդային տաղտուկի ու ստի, կեղծիքի ու պատիրի դեմ նա ըմբոստացավ «Եղիցի լույս» դարամատյանում, թեեւ Սեւակի գեղագիտական հեղաշրջումը մեր գրականության մեջ սկսվեց «Անլռելի զանգակատուն» պոեմով, ապա՝ «Մարդն ափի մեջ»-ով։ Եվ առավել քան համոզիչ է երեւույթի սարինյանական դիտարկումը՝ «Մարդը ափի մեջ» գիրքը որոշակի ուղղություն տվեց գրական շարժման ընթացքին։ Իր ողբերգական վախճանից հետո, բանաստեղծն ինչ որ տեղ վերածվեց կուռքի։ Ըստ երեւույթին ամեն մի հասարակություն (մանավանդ՝ փակ հասարակություն) թանկ զոհեր «ստեղծելու» եւ նրանց համար իր արցունքներին հագուրդ տալու հակումներ ունի, եւ բռնապետությունը սիրով իր վրա վերցրեց «գործի» իրականացումը։ Դրան զուգահեռ, խորհրդային ժամանակները թույլ չէին տալիս խորքով, ըստ էության, անդրադառնալ «Եղիցի լույս»-ի ներքնատար զարգացումներին ու սեւակյանական կոդավորումներին, իսկ հետագայում արդեն, պարզ է, երկիրը ցնցեցին դարակազմիկ իրադարձությունները, որոնց ամենախիզախ նախապատրաստողներից մեկը հենց Պարույր Սեւակն էր, որ ըմբոստացել էր գանգուրների փոխարեն մարդկանց «ուղեղը սանրող- հարթողների» դեմ, գերազանց գիտակցելով՝ երազախաբ լինելուց երբեք զավակ չի ծնվում...։ Շատ տարիներ հետո պիտի իրականանար պոետի մարգարեությունը.

Ու գալու է մի ժամանակ,
Երբ որ պիտի մարդիկ նաեւ
                                 մերպեսներին երկրպագեն,
Ո՛չ կուռքի պես,
Ոչ էլ Աստծու,
Այլ... հերոսի։

«Պարույր Սեւակի բանաստեղծության դիալեկտիկան» հոդվածը սեւակագիտության բարձրակետն է, ուր հանգամանորեն ներկայացվում է Սեւակ մտածողի ու գեղագետի ամբողջ ճանապարհն իր բոլոր վայրէջքների ու վերելքների, շատ դեպքերում՝ ոչ դյուրին ու նաեւ խիստ հակասական բարդույթների մեջ (ինչպես գաղափարական, այնպես էլ՝ գեղարվեստական) առանց ավելորդ գունավորումների, գիտական ճշգրիտ համադրումներով, վերլուծություններով ու մեկնություններով։ Իսկապես որ՝ «Դարակեսի պարգեւները» շարքը ժամանակի գեղարվեստական տարեգրության եզակի մի հայտնություն է՝ թե՛ «ինչ»-ի, թե՛ «ինչպես»-ի առումներով։ Սեւակը պատկերին հաղորդեց փիլիսոփայական իմաստ ու հոգեբանական խորություն, դարձավ «ինտելեկտուալ զգացմունքի» անզուգական կիրառողը մեր բանարվեստի մեջ, իսկ եթե դիմեց «պես»-ին ու «կարծես»-ին անգամ, դարձյալ յուրովի՝ քնարերգությունը կամերայնությունից մղելով դեպի բազմաձայնություն. «Որ մարդն էլ իրեն լավ զգա այնպես, Ինչպես մեղեդին՝ վսեմ տաճարում, Գույնը՝ հանճարեղ կտավի վրա, Եվ խաղալիքը՝ մանկան ձեռքերում...»։

Սեւակը մեր քնարերգության մեջ հեղաշրջում արեց, դառնալով նաեւ, ինչպես նշում եք Դուք, հիմնադիրը ժամանակակից մետաֆորային պոեզիայի ուղղության. «Ինտելեկտուալ մետաֆորը, որ ձգտում է միատեղել աշխարհի երեւույթները, անխուսափելիորեն քայքայում է բանաստեղծության ձեւը՝ նոր նշանակություն տալով նրա կառուցվածքային միավորումների՝ բառի, տողի, հատվածի ֆունկցիոնալ արժեքայնությանը։ Ձեւի քայքայման այս իրողությունն է, որ Պարույր Սեւակն անվանեց «բանաստեղծական անբանաստեղծություն» կամ «անբանաստեղծական բանաստեղծություն»։

Ազգային գաղափարաբանության խնդիրների լուսաբանումն ու «հասկացությանը ձեւ ու բովանդակություն տալը», Ձեր գիտական գործունեության, եթե կարելի է այսպես ձեւակերպել, ամենահիմնական թեմաներից է։ Եվ հասկանալի է, հայ գրականության, նրա գեղարվեստական մեթոդների, հոսանքների ու ուղղությունների, փիլիսոփայական ընդհանուր աշխարհայեցողության մասին Ձեր հանրագիտարանային իմացությունները հնարավորություն են տալիս, համամարդկային գեղարվեստական արժեքների համապատկերում, լայն ընդգրկումներով մոտենալ պրոբլեմին ու կատարել հետաքրքիր վերլուծություններ, համեմատություններ, սինթեզել, հանգել ճշգրիտ եզրակացությունների։ Այս առումով մեր գեղագիտական, փիլիսոփայական մտքի պատմության մեջ ունիկալ է Ձեր հեղինակած «Հայ գաղափարաբանությունը», այն, հիրավի, «մտավոր գործունեության նոր համակարգություն է, որ չունի իր նախօրինակը եւ ճանաչելի է իբրեւ գիտություն»։ Այդ «թեման» Ձեզ համար, անշուշտ, ոչ թե նախասիրություն է, այլեւ ժողովրդի ճակատագրով ու նրա ապագայով անհանգստացող ազգային գործչի նվիրում։ Եվ, թող տրաֆարետ չհնչի խոսքը, ուրիշ էլ ո՞վ, եթե ոչ բազմափորձ ու բազմագիտակ Սերգեյ Սարինյանը պիտի ստանձներ մեր ազգային գրականության, մեր պատմության փիլիսոփայության խորհուրդն ամբողջացնելու, մի հայտարարի տակ ներկայացնելու խիստ դժվարին աշխատանքը։ Սա ես ասել եմ ու հիմա էլ եմ կրկնում։ Այս համապատկերում օրինաչափ են Ձեր գիտական անդրադարձումները՝ թե Լեւոն Շանթի (մեր իրականությանը, ցավոք, դեռեւս պահանջվող ձեւով չներկայացված գեղագետի ու գրական գործչի) ազգային ծրագրին, թե հայոց համազգային ազատագրական շարժումներին (Րաֆֆու ժամանակներից մինչեւ արցախյան հերոսամարտը), թե ազգի ու ազգայնականության հարցերին։ Արդյոք, չասվող-չգրվող-չբարձրաձայնվող լռության մեջ, խոսքը անցյալ դարի 20-ական թվականների մասին է, Հայաստանում տիրող գրական մթնոլորտի, գաղափարական հակամարտություններ չե՞ն խմորվել Շանթի, շանթականների (որոնք կտրականապես չէին ընդունում համայնավարությունը) եւ ժամանակի մեր երեւելի գրիչների միջեւ, որ մեզ դեռ անհայտ են մնում, չէ՞ որ ակնհայտ էին գաղափարական-քաղաքական հակասությունները եւ, տվյալ պարագայում, ասենք, Լ. Շանթի դիրքորոշումը միանգամայն ժխտական էր. «Ես անձնապես բնավ համակարծիք չեմ եւ չեմ կրնա հավատք ընծայել միազգ եւ միախմոր համամարդկային մարդկության մը»։ Դուք հաճախ եք Ձեր աշխատություններում դիմում հասարակագիտական վերլուծությունների։ Համայնավարության առաջին տարիների մեր շատ նշանավոր մտավորականներ, գրիչներ ստիպված էին հեռանալ հայրենիքից։ Հայրենիքը «կերտող Ալեքսանդր Մյասնիկյանը» ստիպված էր մտավորական գործիչներ հրավիրել Ռուսաստանից ու համայնավարական տարբեր երկրներից, բայց, դժբախտաբար, ոչ երբեք դրսից, քանի որ դա նաեւ կոմունիստական գաղափարակիցների հավաք էր ։ Ըստ Ձեզ, հասարակության ձեւավորմանը դա ինչպե՞ս անդրադարձավ, ի՞նչ հետեւանքներ թողեց, երբ իրադարձություններին նայում եք արդեն այսօրվա չափանիշներով։

Ուսումնասիրելով վերջին հարյուրամյակի հայ գրականության զարգացման ընթացքն ու օրինաչափությունները եւ այդ պրոցեսի նկատմամբ գրական քննադատության ինչ որ տեղ ասես «կանոնակարգված» պահվածքը` այնպիսի պատկերացում եմ ունենում, թե Երեւանում եւ Երեւանից դուրս (նաեւ՝ Հայաստանում ու Հայաստանից հեռու) ապրող գրողների նկատմամբ վերաբերմունքը միանգամայն դիֆերենցված բնույթ է կրում եւ արեւելյանի ու արեւմտյանի (այս «յան»-երը, ցավոք, ավելի են մանրացվում ինչ-ինչ խնդիրներում) հոգեբանական բարդույթները դեռեւս չհաղթահարված են։ Գուցե ի՞նձ է այդպես թվում, չգիտեմ։ Խոսքն, իհարկե, դասականներին (Պարոնյան, Պեշիկթաշլյան, Զոհրապ, Վարուժան, Սիամանթո, Մեծարենց եւ այլն) չի վերաբերում, թեեւ այստեղ էլ մոտեցումները միշտ չէ, որ ադեկվատ են, օրինակ, Կոստան Զարյանը, որ մեր արվեստի ակնառու դեմքերից է, դեռեւս չի «դիտվում» իր արժանի տեղում, էլ չեմ խոսում Երուխանի, Մնձուրու, Շահնուրի, Մուշեղ Իշխանի, Ավետիս Ահարոնյանի, Համաստեղի, Առանձարի, Զարդարյանի, Թլկատինցու, Նիկողայոս Սարաֆյանի եւ ուրիշների մասին։ Ձեր հոդվածներում անդրադարձել եք նաեւ Սիամանթոյին ու Կարապենցին («Հեղափոխության Նարեկը», «Հակոբ Կարապենցի դասերը»)։ Եվ եթե Սիամանթոյի մասին մենք գիտենք որոշակիորեն, ապա Հակոբ Կարապենցն անհայտ է ոչ միայն ընթերցողին, այլեւ անգամ շատ մտավորական-գրիչների։ Ցավոք, դասականներին «դասագրքային-ծրագրային» դարձնելու հանգամանքը, ինչպես ճանապարհն է հուշում, հաճախ գործում է ի դեմ հենց այդ գրողների, որոնց «հագցնում» են այս կամ այն գրականագետի ձեւած զգեստը եւ ընթերցողի ազատ ու ինքնավերլուծական մտքի համար համարյա տեղ չեն թողնում՝ այս գործում այս է ասում, այս մեկում՝ այս, այս մյուսում... Բայց ո՞վ կարող է վերջնականապես «վճիռ ներկայացնել», թե որ գործում ինչ է ասում գրողը, չէ՞ որ ամեն մարդ յուրովի է «ասվածը» լսում եւ ընկալում։ Եվ, իմ փորձից եմ խոսում, մեր դասագրքային դասականներից շատերի մասին ամբողջական ու «չպարտադրված» վերաբերմունք ունենալու համար վերցնում, առանձին ուսումնասիրում եմ նրանց ստեղծագործությունները եւ համոզվում եմ, որ, իսկապես, երեւույթները չեն ներկայացվում այնպես, ինչպես պետք է։ Սա ավելի շատ վերաբերում է Սիամանթո-Ատոմ Յարճանյանին, որի մասին Ձեր դիտարկումները միանգամայն նորություն են. «Սիամանթոն հեղաշրջեց հայոց լեզվի տաղաչափությունը եւ ցույց տվեց, թե ինչ արժե սիմվոլիզմը ազգային բանաստեղծության հեռանկարում։ Ազատաչափ նրա բանատողերում բարձր լարումի ռիթմը միահյուսվում է բառի սեմանտիկ այլաբանության, գոյականացված խորհրդանիշի եւ հասկացություն-կապակցությունների անհամատեղելի վերլուծությանը, որոնք անհայտ էին հայ նոր բանաստեղծության պոետիկային»։ Ստեղծագործությունը վերաարժեքավորելու եւ գնահատելու այս դիտակետն է, որ բացակայում է մեր գեղագիտական մոտեցումներից։ Եվ երբ խորազննում, ուսումնասիրում ենք Սիամանթոյի արվեստը, նոր միայն նկատում ենք նրա համամարդկային բարձր արժեքը, որը չի զիջում աշխարհին հայտնի շատ երեւելիների։ Մինչդեռ այնքան բան կա անելու Սիամանթոյի «բանաստեղծության գիտությունը» համակրգելու ուղղությամբ։ Մեր շատ գրողներ այժմ էլ «ներկայացվում» են համարյա նույն կաղապարների մեջ։ «Հայոց գրականության երկու դարը» բացառություն է եւ այս տեսակետից։

Ձեր գրքում անդրադարձ կա Կ. Զարյանի «Տատրագոմի հարսը», «Նավը լեռան վրա» գործերին, որոնք, իմ խորին համոզմամբ, մեծապես ազդում են մեր գրական գեղարվեստական մտքի զարգացմանը եւ, եթե բարձրաձայն չի խոսվում, դա դեռեւս չի նշանակում, թե Կ. Զարյանի գեղարվեստական դպրոցը չի շարունակում գործել։ Գուցե ես ինչ որ չափով խախտում եմ Ձեր մտածողական ու գիտական «սուվերենության» սահմանները, ներեցեք, խնդրում եմ, բայց ելնելով Զարյանի արվեստի առանձնահատկություններից ու մտքի հզորությունից, գեղագիտական սկզբունքներից ու Ձեր գեղարվեստական ճաշակից, միշտ մտածում եմ, թե այդ ո՞նց է, որ Սարինյանը մինչեւ հիմա չի դիմել նրա ստեղծագործության հիմնավոր դիտարկմանը։ (Նույնը կարելի է ասել Զահրատի մասին)։ Ի դեպ, նշված հեղինակների մասին Ձեր կարծիքը հայտնի է ինձ նաեւ մեր բանավոր զրույցներից։ Այս տենդենցը երեկ՝ խորհրդային կարգերի օրոք հասկանալի էր (Ձեր պարագայում, իհարկե, վերաբերմունքը միանգամայն այլ է), այսօր, սակայն, երբ արդեն անկախ պետություն ենք, ոչ մի ձեւով չի արդարացվում։ Թեեւ, ընդհանուր առմամբ, որոշակի տեղաշարժեր նկատվում են, այն էլ՝ հիմնականում առանձին հեղինակների նախասիրության շնորհիվ (պիտի շեշտել հատկապես Ս. Դանիելյանի եւ Յու. Խաչատրյանի այդ ասպարեզում կատարած աշխատանքը)։ Դուք, որպես գրականագետ, ինչպե՞ս եք մեկնաբանում այս երեւույթը, որը չէի ասի, թե միայն իներցիայի հաշվին է ապրում։ Արդյո՞ք, գրական համահայկական մեկ դաշտում լինելը դարձյալ կապ ունի աշխարհագրական-քաղաքական պայմանների հետ։

Պոեզիայի դերը, «հոմերոսյան ժամանակներից» մինչեւ այսօր, ինչպիսի աստիճանակարգությամբ է զարգանում եւ ժամանակային ինչ մուտացիաների է ենթարկվում (եթե համաձայն եք, իհարկե, նման ձեւակերպման հետ)։ Ես ընթերցում եմ Ձեր տված հարցազրույցները (իսկ դրանց տակ դրված են տարբեր դարեթվեր) եւ գալիս այն համոզման, որ, թերեւս, այսօր մեր գրական մամուլում չկան խնդրահարույց, գիտական պատշաճ մեկնություններով ու վերլուծություններով հարուստ այն բանավեճերը, հոդվածները, ասուլիսները, որոնք հատուկ էին սեւակյան ժամանակներին։ Բացակայում է պոլեմիկական ազնվարյունությունը։ Ավելին, ամենուրեք աչքի են զարնում նեղ-անձնական, ամբիցիոզ տրամադրություններով ու դրդումներով շաղախված մոտեցումները (որոնք ինքըստինքյան տաղանդի առկայությունն են բացառում), անհիմն ու կատեգորիկ, հաճախ՝ վերջնագրային (նաեւ՝ վիրավորական) հայտարարությունները, մեկ-մեկու անհերթ մատուցվող, ինչպես ասում են, գրական-ուղեգորգային գրախոսականները, որոնք բավականին պարարտ հող են միջակության աճի համար, մինչդեռ վերջինիս ճանապարհը պիտի փակել։ Այս միտքը դուք Ձեր գրքում ձեւակերպել եք յուրովի. «Եթե մեզ ճշմարիտ գրականություն է պետք, ուրեմն պետք է նաեւ անզիջում լինել արհեստավորության հանդեպ»։ Հարցը որքան նոր, նույնքան էլ հին է։ Ինչպես Արցախում են ասում, «այդ խմորը դեռ շատ ջուր է տանելու»։ Բայց շարունակեմ միտքս՝ ժամանակակից մեր գրական էլիտար դասակի մասին։ Իսկապես, մենք բարձր պոեզիա ունենք։ Եվ ասպարեզի վրա իշխում են այն անունները, որոնց գրական խանձարուրի մոտ կանգնած եք եղել նաեւ Դուք։ Հիշում եմ, օրինակ, «Հայոց գրականության երկու դարի» նախորդ հատորներում զետեղված Ձեր հոդվածները, որտեղ անդրադառնալով իրենց առաջին լուրջ քայլերը կատարած գրողների գործերին, ճշմարիտ դիտարկումներ եք կատարում եւ, ինչպես Ձեր անցած ճանապարհն է ցույց տալիս, անսխալ եք (կարելի է շատ օրինակներ բերել) Ձեր գրեթե բոլոր կանխատեսումներում (չասենք՝ գուշակումներում, որին Դուք դեմ եք սկզբունքորեն, «Գուշակումներ չանենք»)։ Եվ, այնուամենայնիվ, ինչպես եք այժմ վերաբերվում այդ, այսպես ասած, նախկին երիտասարդների հասուն շրջանին, ինչ անհատականություններ եք տեսնում։

Հայտնի ճշմարտություն է, որ գրողն իր բոլոր կերպարներում ներկա է, նա ինչ էլ ստեղծի, ի վերջո գրողի իր կերպարն է կերտում։ Ըստ Ձեզ, հայ գրողի նկարագիրը, սկսած վաղնջական ժամանակներից, գրադացիոն ի՞նչ զարգացումներ ունեցավ եւ ինչպիսի՞ն կուզենայիք այն տեսնել 21-րդ դարում։ Կերպարի ամբողջականացմանը զուգընթաց` ի՞նչ առանձնահատկություններ է ձեռք բերում արվեստագետի ստեղծած ժամանակը։ Նման մտորումների ու հարցադրումների ինձ մղում է Ձեր ժողովածուն, որի մասին իմ խորհրդածություններն ամփոփելուց առաջ, ուզում եմ մի հարցով եւս դիմել, մանավանդ՝ կապված գրքի «Բանավեճ» բաժնի հետ։ Մահարու հետ ունեցած Ձեր «բախումը» ակնհայտորեն ցուցանում է գրական սկզբունքայնության ու մարդկային անկեղծ անաչառության պարագան եւս, որի վրա «բարձրանում» են գրական եւ ոչ գրական անհամաձայնությունները։ Ճիշտն ասած, ոչ միայն Ձեր ընթերցողի, այլ նաեւ, կարծում եմ, «ախոյանների» մեջ ակնածանք են ծնում Ձեր գիտական (այստեղ պիտի օգտագործել նաեւ «կուռ» եւ արցախյան «կռո1» (Կռո, այսինքն՝ պինդ, չկոտրվող։) բառերը) տրամաբանությունը, երեւույթների խորքը թափանցելու եւ, որպես կանոն, սպառիչ ու համոզիչ բանաձեւումներ կատարելու անվիճելի վարպետությունը, որոնք, խոստովանենք, մշատպես պսակվում են անպարտելիությամբ։ Եվ իսկապես հոգիդ պարուրում է «ընթերցման հաճույքը»։

Ասեմ, որ Մահարի գրողի, մտածողի ու գործչի նկարագիրը հոգեհարազատ է ինձ։ Ու կարդալով Ձեր «Նամակ Գուրգեն Մահարուն» հոդվածը, սկսեցի մտածել. «Հետաքրքիր է, երբ Սերգեյ Սարինյանը քննում-դիտարկում է երեւույթներն արդեն տարիների հեռվից, հին «կռվընկերներին», արդյոք, չի՞ հիշում կարոտով»։ Եվ ապա՝ Ձեր գրքերում դուք բազմիցս անդրադարձել եք գիտական ու գեղարվեստական ոչ քիչ հայտնությունների, իսկ հիմա ի՞նչ գիրք կուզենայիք կարդալ, որ դեռ չի գրվել։ Ընդհանրապես, նկատի չունեմ միայն հայ իրականությունը։

Խոսքս ձգվեց ավելի, քան կարող են թույլ տալ նամակի ժանրային հնարավորությունները, հետեւապես, փորձեմ այն վերջակետել Ձեր մի դիտարկումով, որը հասցեագրված է ոչ միայն ներկային, այլ առավել շատ ապագային է միտված. «Պետք է գիտակցել, որ էականը ոչ այնքան այն է, թե գրականությունն ինչ հասարակական խնդիրներ է լուծում, այլեւ այն, թե նա ինչպես է լուծում իր խնդիրները։ Վերլուծական, սոցիոլոգիական, հոգեբանական, կառուցվածքային եւ երեկվա այլեւայլ մեթոդները ոչ թե սխալ էին, այլ պարզապես սպառել են իրենց անջատման այն կետում, ուր հատվում էին գրականության եւ իրականության (կյանքի) ուղիները։ Այժմ նրանք ընթանում են զուգահեռ, ուրեմն պետք է գտնել համարժեք հասկացությունները հասարակական կապանքներից ազատագրված գրականության համար»։

2005թ.

Հ.Գ. Ավելորդ համարեցի խոսել գրքում տեղ գտած տառասխալների ու վրիպակների (ընդհուպ՝ վերնագրերի մեջ) մասին, դրանք ահավոր շատ են։ Փաստ, որ, ցավոք, բնորոշ է դարձել բազմաթիվ հրատարակությունների համար։